Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər — maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı üzrə müxtəlif ölkələrin təsərrüfat subyektləri arasında qarşılıqlı fəaliyyət sistemi.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər ayrı-ayrı ölkələr, onların regional birlikləri, həmçinin ayrı-ayrı müəssisələr (transmilli və çoxmilli şirkətlər) arasında iqtisadi münasibətlərin çoxsəviyyəli təsərrüfat əlaqələri kompleksidir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin predmeti kimi iki əsas tərkib hissəsi çıxış edir: Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin özü və bu münasibətlərin reallaşdırılması mexanizmi. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər bir elm kimi xarici ölkələrin iqtisadiyyatını deyil, onların iqtisadi münasibətlərinin xüsusiyyətlərini öyrənir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, ümumilikdə iqtisadi münasibətlər kimi insan fəaliyyətinin bir sferasıdır və o, təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi qanunauyğunluqlarına tabe olur. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər obyektiv olaraq əmək bölgüsü prosesindən, istehsalın və elmin beynəlxalq ixtisaslaşmasından, təsərrüfat fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsindən çıxış edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə milli təsərrüfatların iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqə və asılılıq münasibətləri sistemi kimi də baxıla bilər. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formalaşması və inkişafı ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarının qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlarının güclənməsi ilə şərtlənir.
Bununla belə, bütün bu qarşılıqlı yaxınlaşma və əməkdaşlıq prosesləri ziddiyyətli, dialektik xarakter daşıyır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dialektikası özünü onda göstərir ki, iqtisadi müstəqilliyə səy göstərmə, ayrı-ayrı ölkələrin milli təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək istiqamətində həyata keçirdikləri məqsədyönlü tədbirlər son nəticədə dünya təsərrüfatının daha çox beynəlmiləlləşməsinə, milli iqtisadiyyatların xarici aləm üçün daha çox açılmasına, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsinə gətirib çıxarır.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər milli iqtisadiyyatların bazar xarakterini də əks etdirir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf etmiş bazar təsərrüfatı sahəsi kimi əlamətləri aşağıdakılardır:
- Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin iştirakçılarının beynəlxalq əmək bölgüsü və milli sərhədlər bazasında iqtisadi xüsusiləşməsi;
- istehsal amilləri və nəticələri ilə beynəlxalq mübadilə nəticəsində əmtəə, xidmət, kapital, iş qüvvəsi, texnologiya dünya bazarlarının yaranması və fəaliyyət göstərməsi. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər özlüyündə məhsulların və xidmətlərin ölkələrarası çoxsaylı axınlarını əks etdirir ki, bu şəraitdə də dünya bazarları formalaşır və bu bazarlarda daimi sistematik xarakter kəsb edən alqı-satqı əməliyatları baş verir;
- Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər çərçivəsində tələb, təklif, qiymət qanunlarının tam surətdə fəaliyyəti;
- istehsalçılar, satıcılar və alıcılar arasında olan rəqabət mübarizəsi;
- istehsalın və satışın inhisarlaşması.
Bununla yanaşı, Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, onu digər iqtisadi münasibətlərdən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Onların sırasına aşağıdakıları aid etmək olar:
- Təsərrüfat münasibətləri milli sərhədlər çərçivəsindən kənara çıxır, geniş ərazini əhatə edir, mübadilə həcmi daha yüksəkdir, subyektlərin sayı müqayisəolunmaz dərəcədə çoxdur;
- Ayrı-ayrı ölkələrin sərhədlərindən kənara resursların, istehsal amillərinin və istehsalın nəticələrinin hərəkəti baş verir, milli iqtisadiyyata əlavə resurslar cəlb olunur;
- İstehsalçılar, satıcılar və alıcılar arasında daha genişmiqyaslı, bəzən qlobal və kəskin rəqabət mübarizəsi mövcud olur;
- Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ayrı-ayrı formaları daxili bazarda mövcud olan əlaqələrə nisbətən daha yüksək qarşılıqlı əlaqəyə və asılılığa malikdir;
- Qarşılıqlı təsirin xüsusi alətləri və mexanizmləri işlənilir və istifadə edilir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin milli səviyyədə (dövlətin xarici ticarət siyasəti formasında), ikitərəfli səviyyədə (ikitərəfli sazişlər çərçivəsində), regional səviyyədə (inteqrasiya birlikləri çərçivəsində), beynəlxalq səviyyədə (beynəlxalq təşkilatların rəhbərliyi altında) tənzimlənməsinin xüsusi sistemləri yaradılır. Əsas xüsusiyyət isə ondan ibarətdir ki, Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər dövlət sərhədləri vasitəsilə həyata keçirilir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin öyrənilməsi onun makrosəviyyədə və mikrosəviyyədə mahiyyətinin açılışını tələb edir. Makrosəviyyədə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər dünya təsərrüfatında milli iqtisadiyyatların əlaqələrinin forma və üsullarıdır: xarici ticarət, istehsal amillərinin beynəlxalq miqrasiyası və s.
Mikrosəviyyədə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər beynəlxalq əmək bölgüsünə əsaslanan, xarici iqtisadi əlaqələrə istiqamətlənən milli iqtisadi vahidlərin xüsusi fəaliyyət sahəsidir. Milli istehsalçılar və istehlakçıların nöqteyi-nəzərindən beynəlxalq iqtisadi münasibətlər əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın, texnologiyaların ixracı, idxalı, təkrar ixracı, təkrar idxalı, istehsalın beynəlxalq kooperasiyası və s. kimi başa düşülür. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin obyekti kimi çıxış edirlər:
- maddi formada olan əmtəələr (xammal və ərzaq malları, hazır məhsullar, emal sənayesinin məhsulları və s.);
- xidmətlər (beynəlxalq injinirinq, konsaltinq, audit, lizinq, turizm, daşımalar, köçürmələr və s.);
- texnologiyalar (patentli və patentsiz lisenziyalar, əmtəə nişanları və s.);
- kapital (birbaşa və portfel investisiyaları, beynəlxalq kredit və s.);
- işçi qüvvəsi və s.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin milli iqtisadiyyatlar üçün əhəmiyyəti
Məlumdur ki, bəşəriyyətin əsas problemi məhdud resurslar şəraitində insanların fasiləsiz olaraq artan tələbatını maksimum dərəcədə tam ödəməyi təmin etməkdən ibarətdir. Ölkələrin əksəriyyətinin malik olduqları resursların məhdudluğu səbəbindən öz gücünə hər şeyi istehsal etmək iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun deyildir. Məhdud təbii, insan və maliyyə resurslarına malik ölkələrdə əhalinin zəruri tələbatını ancaq bu resurslara arxalanaraq təmin etmək çox çətin məsələdir. Belə bir şəraitdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, regionlar, ölkələr arasında daimi və fasiləsiz xarakter kəsb edən mübadilə olmadan əhalinin artan ehtiyaclarını ödəmək praktiki olaraq mümkün deyildir. Bütün bunlar ölkələr arasında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin mövcudluğunu zəruri edir, onun mili iqtisadiyyatlar üçün əhəmiyyətini şərtləndirir.
Hazırkı dövrdə hətta ən böyük və varlı ölkə üçün də bəşəri həyatın təmin edilməsi üçün beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, ən müxtəlif əmtəə və xidmətlərlə beynəlxalq mübadilə, xarici ticarət mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İstənilən ölkə mövcud şəraiti, malik olduğu amil və resursları cəmiyyətin yüksələn xətlə artan tələbatını ödəmək üçün istifadə etməlidir. Beləliklə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, onun formaları istənilən ölkə üçün zəruridir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin milli iqtisadiyyat üçün əhəmiyyətini qiymətləndirmək, milli təsərrüfatlar üçün xarici amilin rolunu müəyyən etmək məqsədilə beynəlxalq statistikada ölkənin xarici ticarətinin onun daxili istehsalına nisbəti göstəricisindən istifadə edilir ki, buna da xarici ticarət kvotası (XTk) deyilir:
XTk = XT/ÜDM x 100%
Burada XT – xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi, ÜDM isə ümumi daxili məhsulun həcmidir. Kəmiyyət göstəricisi kimi həmçinin ixrac kvotasından (İxk) da istifadə edilir:
İxk = İx/ÜDM x 100%
Burada İx – ixracın həcmidir. Kifayət qədər yüksək ixrac kvotası bir qayda olaraq milli əmtəənin beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyətliliyini əks etdirən göstəricidir.
Digər bir göstərici kimi isə idxal kvotasını (İdk) göstərmək olar:
İdk = İd/ÜDM x 100%
Burada İd – idxalın həcmidir. İdxal kvotasının yüksək olması ölkə iqtisadiyyatının həmin əmtəə üzrə bir o qədər xaici amillərdən asılı olduğunu xarakterizə edir.
Qeyd olunan göstəricilərin müqayisəsi milli təsərrüfat üçün xarici iqtisadi amilin rolunu, müəyyən dövr üçün onun dinamikasını müəyyən etməyə imkan verir.
Xarici ticarətin inkişaf göstəricisi kimi beynəlxalq tədqiqatlarda həmçinin adambaşına düşən xarici ticarət dövriyyəsi, həmçinin ixrac və idxal göstəricilərindən də istifadə edilir. Bu göstəricinin üstünlüyü ondadır ki, o, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri, ölkənin müxtəlif regionları, konkret müəssisə və məhsul növləri üzrə hesablana bilər ki, bu da rayonların, müəssisələrin, sahələrin xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak payını, ehtiyatları və perspektivləri müəyyən etməyə imkan verir.
Bununla yanaşı, vurğulamaq lazımdır ki, yuxarıda göstərilən indikatorlar beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün formalarının milli təsərrüfata təsirini xarakterizə etməyə imkan vermir, çünki bu göstəricilər yalnız xarici ticarəti nəzərə alır. Təsadüfi deyildir ki, hazırda beynəlxalq iqtisadi təşkilatların mütəxəssisləri tərəfindən bu göstəricilərin təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlər aparılır, onların xarici investisiyalar və milli istehsalın həcmi ilə əlaqələndirilməsinə çalışılır.
Ölkə iqtisadiyyatının beynəlxalq iqtisadi münasibətlərlə qarşılıqlı əlaqəsini müəyyən etmək üçün birbaşa investisiyaların əhalinin bir nəfərinə düşən həcmi göstəricisindən də istifadə edilir. Eyni zamanda, xarici ticarət göstəricilərinə uyğun olaraq xarici investisiyaların hər iki istiqamətdə axını üzrə də kvota göstəriciləri hesablanır və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin milli iqtisadiyyatda oynadığı rolu xarakterizə etmək üçün istifadə edilir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin miqyasının genişlənməsi və rolunun artması ölkələrin qarşılıqlı asılılıq problemini daha da aktuallaşdırır. Ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılığı dedikdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər və milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı təsiri altında ölkələrin sarsılmaz qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələri başa düşülür.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf amilləri və meylləri
Müasir dünya təsərrüfatının xarakterik cəhətlərindən biri beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin intensiv inkişafda olmasıdır. Bu özünü ölkələr, ölkə qrupları, ayrı-ayrı firma və təşkilatlar arasında iqtisadi münasibətlərin genişlənməsində və dərinləşməsində göstərir ki, bunu da əsasən aşağıdakı səbəblər şərtləndirir:
- istehsalın beynəlmiləlləşməsi, yəni onun milli sərhədlər çərçivəsindən kənara çıxması, milli iqtisadi sistemlər arasında hərtərəfli və genişhəcmli əlaqələrin və qarşılıqlı asılılığın inkişaf etməsi;
- elmi-texniki tərəqqi nəticəsində ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və istehsalçılar arasında ən müxtəlif əlaqələrin, xüsusilə də texnoloji əlaqələrin güclənməsi;
- regional inteqrasiya prosesinin sürətlənməsi nəticəsində bu prosesdə iştirak edən ölkələrin qarşılıqlı əlaqələrinin güclənməsi və onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması;
- qlobal problemlərin kəskinləşməsinin bütün dünya ictimaiyyətinin bu problemlərin həlli üçün səylərini birləşdirməyə gətirib çıxarması.
Yuxarıda sadalanan amillər, həmçinin qeyd olunmayan bir sıra digər amillər beynəlxalq münasibətlərin xüsusi altsistemi olan beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafını aktivləşdirir.
Ümumilikdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bərqərar olmasına və inkişafına ciddi təsir göstərən beş amil bloku vardır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafının birinci amillər bloku kimi ölkələr üzrə mövcud olan təbii-coğrafi fərqliliyi qeyd etmək olar. Hər bir ölkə faydalı qazıntı ehtiyatlarına, torpağın münbitliyinə, iqliminə görə müxtəlif şəraitə malikdir ki, bu da onlar üçün beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə cəlb olunmanı və bu münasibətləri inkişaf eydirməyi zəruri edir.
Normal bazar qüvvələrinin fəaliyyətinə maneçilik törədən hərbi-siyasi amillər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Silah ixracının artımı son nəticədə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin sağlam inkişafını dağıda bilər. Bu baxımdan ayrı-ayrı ölkələrə qarşı beynəlxalq qaydada razılaşdırılmış tam və ya qismən iqtisadi blokada və ya birtərəfli surətdə tətbiq olunan tədbirlər artıq nadir hal deyildir. Nəhayət, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafına maliyyə və iqtisadi böhranlar da mənfi təsir göstərir.
Mənbə
- Дергачёв В. А. Международные экономические отношения. 2018-10-17 at the Wayback Machine — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005.
- Международные экономические отношения. Под ред. В. Е. Рыбалкина. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Beynelxalq iqtisadi munasibetler maddi nemetlerin istehsali bolgusu mubadilesi ve istehlaki uzre muxtelif olkelerin teserrufat subyektleri arasinda qarsiliqli fealiyyet sistemi Beynelxalq iqtisadi munasibetler ayri ayri olkeler onlarin regional birlikleri hemcinin ayri ayri muessiseler transmilli ve coxmilli sirketler arasinda iqtisadi munasibetlerin coxseviyyeli teserrufat elaqeleri kompleksidir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin predmeti kimi iki esas terkib hissesi cixis edir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin ozu ve bu munasibetlerin reallasdirilmasi mexanizmi Beynelxalq iqtisadi munasibetler bir elm kimi xarici olkelerin iqtisadiyyatini deyil onlarin iqtisadi munasibetlerinin xususiyyetlerini oyrenir Beynelxalq iqtisadi munasibetler umumilikde iqtisadi munasibetler kimi insan fealiyyetinin bir sferasidir ve o teserrufat fealiyyetinin umumi qanunauygunluqlarina tabe olur Beynelxalq iqtisadi munasibetler obyektiv olaraq emek bolgusu prosesinden istehsalin ve elmin beynelxalq ixtisaslasmasindan teserrufat fealiyyetinin beynelmilellesmesinden cixis edir Beynelxalq iqtisadi munasibetlere milli teserrufatlarin iqtisadi cehetden qarsiliqli elaqe ve asililiq munasibetleri sistemi kimi de baxila biler Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin formalasmasi ve inkisafi ayri ayri olkelerin iqtisadiyyatlarinin qarsiliqli elaqe ve asililiqlarinin guclenmesi ile sertlenir Bununla bele butun bu qarsiliqli yaxinlasma ve emekdasliq prosesleri ziddiyyetli dialektik xarakter dasiyir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin dialektikasi ozunu onda gosterir ki iqtisadi musteqilliye sey gosterme ayri ayri olkelerin milli teserrufatlarini inkisaf etdirmek istiqametinde heyata kecirdikleri meqsedyonlu tedbirler son neticede dunya teserrufatinin daha cox beynelmilellesmesine milli iqtisadiyyatlarin xarici alem ucun daha cox acilmasina beynelxalq emek bolgusunun derinlesmesine getirib cixarir Beynelxalq iqtisadi munasibetler milli iqtisadiyyatlarin bazar xarakterini de eks etdirir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin inkisaf etmis bazar teserrufati sahesi kimi elametleri asagidakilardir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin istirakcilarinin beynelxalq emek bolgusu ve milli serhedler bazasinda iqtisadi xususilesmesi istehsal amilleri ve neticeleri ile beynelxalq mubadile neticesinde emtee xidmet kapital is quvvesi texnologiya dunya bazarlarinin yaranmasi ve fealiyyet gostermesi Beynelxalq iqtisadi munasibetler ozluyunde mehsullarin ve xidmetlerin olkelerarasi coxsayli axinlarini eks etdirir ki bu seraitde de dunya bazarlari formalasir ve bu bazarlarda daimi sistematik xarakter kesb eden alqi satqi emeliyatlari bas verir Beynelxalq iqtisadi munasibetler cercivesinde teleb teklif qiymet qanunlarinin tam suretde fealiyyeti istehsalcilar saticilar ve alicilar arasinda olan reqabet mubarizesi istehsalin ve satisin inhisarlasmasi Bununla yanasi Beynelxalq iqtisadi munasibetler onu diger iqtisadi munasibetlerden ferqlendiren bir sira xususiyyetlere malikdir Onlarin sirasina asagidakilari aid etmek olar Teserrufat munasibetleri milli serhedler cercivesinden kenara cixir genis erazini ehate edir mubadile hecmi daha yuksekdir subyektlerin sayi muqayiseolunmaz derecede coxdur Ayri ayri olkelerin serhedlerinden kenara resurslarin istehsal amillerinin ve istehsalin neticelerinin hereketi bas verir milli iqtisadiyyata elave resurslar celb olunur Istehsalcilar saticilar ve alicilar arasinda daha genismiqyasli bezen qlobal ve keskin reqabet mubarizesi movcud olur Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin ayri ayri formalari daxili bazarda movcud olan elaqelere nisbeten daha yuksek qarsiliqli elaqeye ve asililiga malikdir Qarsiliqli tesirin xususi aletleri ve mexanizmleri islenilir ve istifade edilir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin milli seviyyede dovletin xarici ticaret siyaseti formasinda ikiterefli seviyyede ikiterefli sazisler cercivesinde regional seviyyede inteqrasiya birlikleri cercivesinde beynelxalq seviyyede beynelxalq teskilatlarin rehberliyi altinda tenzimlenmesinin xususi sistemleri yaradilir Esas xususiyyet ise ondan ibaretdir ki Beynelxalq iqtisadi munasibetler dovlet serhedleri vasitesile heyata kecirilir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin oyrenilmesi onun makroseviyyede ve mikroseviyyede mahiyyetinin acilisini teleb edir Makroseviyyede beynelxalq iqtisadi munasibetler dunya teserrufatinda milli iqtisadiyyatlarin elaqelerinin forma ve usullaridir xarici ticaret istehsal amillerinin beynelxalq miqrasiyasi ve s Mikroseviyyede beynelxalq iqtisadi munasibetler beynelxalq emek bolgusune esaslanan xarici iqtisadi elaqelere istiqametlenen milli iqtisadi vahidlerin xususi fealiyyet sahesidir Milli istehsalcilar ve istehlakcilarin noqteyi nezerinden beynelxalq iqtisadi munasibetler emteelerin xidmetlerin kapitalin texnologiyalarin ixraci idxali tekrar ixraci tekrar idxali istehsalin beynelxalq kooperasiyasi ve s kimi basa dusulur Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin obyekti kimi cixis edirler maddi formada olan emteeler xammal ve erzaq mallari hazir mehsullar emal senayesinin mehsullari ve s xidmetler beynelxalq injinirinq konsaltinq audit lizinq turizm dasimalar kocurmeler ve s texnologiyalar patentli ve patentsiz lisenziyalar emtee nisanlari ve s kapital birbasa ve portfel investisiyalari beynelxalq kredit ve s isci quvvesi ve s Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin milli iqtisadiyyatlar ucun ehemiyyetiMelumdur ki beseriyyetin esas problemi mehdud resurslar seraitinde insanlarin fasilesiz olaraq artan telebatini maksimum derecede tam odemeyi temin etmekden ibaretdir Olkelerin ekseriyyetinin malik olduqlari resurslarin mehdudlugu sebebinden oz gucune her seyi istehsal etmek iqtisadi cehetden meqsedeuygun deyildir Mehdud tebii insan ve maliyye resurslarina malik olkelerde ehalinin zeruri telebatini ancaq bu resurslara arxalanaraq temin etmek cox cetin meseledir Bele bir seraitde beynelxalq iqtisadi munasibetler regionlar olkeler arasinda daimi ve fasilesiz xarakter kesb eden mubadile olmadan ehalinin artan ehtiyaclarini odemek praktiki olaraq mumkun deyildir Butun bunlar olkeler arasinda beynelxalq iqtisadi munasibetlerin movcudlugunu zeruri edir onun mili iqtisadiyyatlar ucun ehemiyyetini sertlendirir Hazirki dovrde hetta en boyuk ve varli olke ucun de beseri heyatin temin edilmesi ucun beynelxalq iqtisadi munasibetler en muxtelif emtee ve xidmetlerle beynelxalq mubadile xarici ticaret muhum ehemiyyet kesb edir Istenilen olke movcud seraiti malik oldugu amil ve resurslari cemiyyetin yukselen xetle artan telebatini odemek ucun istifade etmelidir Belelikle beynelxalq iqtisadi munasibetler onun formalari istenilen olke ucun zeruridir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin milli iqtisadiyyat ucun ehemiyyetini qiymetlendirmek milli teserrufatlar ucun xarici amilin rolunu mueyyen etmek meqsedile beynelxalq statistikada olkenin xarici ticaretinin onun daxili istehsalina nisbeti gostericisinden istifade edilir ki buna da xarici ticaret kvotasi XTk deyilir XTk XT UDM x 100 Burada XT xarici ticaret dovriyyesinin hecmi UDM ise umumi daxili mehsulun hecmidir Kemiyyet gostericisi kimi hemcinin ixrac kvotasindan Ixk da istifade edilir Ixk Ix UDM x 100 Burada Ix ixracin hecmidir Kifayet qeder yuksek ixrac kvotasi bir qayda olaraq milli emteenin beynelxalq bazarda reqabet qabiliyyetliliyini eks etdiren gostericidir Diger bir gosterici kimi ise idxal kvotasini Idk gostermek olar Idk Id UDM x 100 Burada Id idxalin hecmidir Idxal kvotasinin yuksek olmasi olke iqtisadiyyatinin hemin emtee uzre bir o qeder xaici amillerden asili oldugunu xarakterize edir Qeyd olunan gostericilerin muqayisesi milli teserrufat ucun xarici iqtisadi amilin rolunu mueyyen dovr ucun onun dinamikasini mueyyen etmeye imkan verir Xarici ticaretin inkisaf gostericisi kimi beynelxalq tedqiqatlarda hemcinin adambasina dusen xarici ticaret dovriyyesi hemcinin ixrac ve idxal gostericilerinden de istifade edilir Bu gostericinin ustunluyu ondadir ki o iqtisadiyyatin ayri ayri saheleri olkenin muxtelif regionlari konkret muessise ve mehsul novleri uzre hesablana biler ki bu da rayonlarin muessiselerin sahelerin xarici iqtisadi elaqelerde istirak payini ehtiyatlari ve perspektivleri mueyyen etmeye imkan verir Bununla yanasi vurgulamaq lazimdir ki yuxarida gosterilen indikatorlar beynelxalq iqtisadi munasibetlerin butun formalarinin milli teserrufata tesirini xarakterize etmeye imkan vermir cunki bu gostericiler yalniz xarici ticareti nezere alir Tesadufi deyildir ki hazirda beynelxalq iqtisadi teskilatlarin mutexessisleri terefinden bu gostericilerin tekmillesdirilmesi istiqametinde isler aparilir onlarin xarici investisiyalar ve milli istehsalin hecmi ile elaqelendirilmesine calisilir Olke iqtisadiyyatinin beynelxalq iqtisadi munasibetlerle qarsiliqli elaqesini mueyyen etmek ucun birbasa investisiyalarin ehalinin bir neferine dusen hecmi gostericisinden de istifade edilir Eyni zamanda xarici ticaret gostericilerine uygun olaraq xarici investisiyalarin her iki istiqametde axini uzre de kvota gostericileri hesablanir ve beynelxalq iqtisadi munasibetlerin milli iqtisadiyyatda oynadigi rolu xarakterize etmek ucun istifade edilir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin miqyasinin genislenmesi ve rolunun artmasi olkelerin qarsiliqli asililiq problemini daha da aktuallasdirir Olkelerin qarsiliqli iqtisadi asililigi dedikde beynelxalq iqtisadi munasibetler ve milli iqtisadiyyatlarin qarsiliqli tesiri altinda olkelerin sarsilmaz qarsiliqli teserrufat elaqeleri basa dusulur Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin inkisaf amilleri ve meylleriMuasir dunya teserrufatinin xarakterik cehetlerinden biri beynelxalq iqtisadi munasibetlerin intensiv inkisafda olmasidir Bu ozunu olkeler olke qruplari ayri ayri firma ve teskilatlar arasinda iqtisadi munasibetlerin genislenmesinde ve derinlesmesinde gosterir ki bunu da esasen asagidaki sebebler sertlendirir istehsalin beynelmilellesmesi yeni onun milli serhedler cercivesinden kenara cixmasi milli iqtisadi sistemler arasinda herterefli ve genishecmli elaqelerin ve qarsiliqli asililigin inkisaf etmesi elmi texniki tereqqi neticesinde ictimai emek bolgusunun derinlesmesi ve istehsalcilar arasinda en muxtelif elaqelerin xususile de texnoloji elaqelerin guclenmesi regional inteqrasiya prosesinin suretlenmesi neticesinde bu prosesde istirak eden olkelerin qarsiliqli elaqelerinin guclenmesi ve onlarin iqtisadiyyatlarinin aciqliginin artmasi qlobal problemlerin keskinlesmesinin butun dunya ictimaiyyetinin bu problemlerin helli ucun seylerini birlesdirmeye getirib cixarmasi Yuxarida sadalanan amiller hemcinin qeyd olunmayan bir sira diger amiller beynelxalq munasibetlerin xususi altsistemi olan beynelxalq iqtisadi munasibetlerin inkisafini aktivlesdirir Umumilikde beynelxalq iqtisadi munasibetlerin berqerar olmasina ve inkisafina ciddi tesir gosteren bes amil bloku vardir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin inkisafinin birinci amiller bloku kimi olkeler uzre movcud olan tebii cografi ferqliliyi qeyd etmek olar Her bir olke faydali qazinti ehtiyatlarina torpagin munbitliyine iqlimine gore muxtelif seraite malikdir ki bu da onlar ucun beynelxalq iqtisadi munasibetlere celb olunmani ve bu munasibetleri inkisaf eydirmeyi zeruri edir Normal bazar quvvelerinin fealiyyetine manecilik toreden herbi siyasi amiller de muhum ehemiyyet kesb edir Silah ixracinin artimi son neticede beynelxalq iqtisadi munasibetlerin saglam inkisafini dagida biler Bu baximdan ayri ayri olkelere qarsi beynelxalq qaydada razilasdirilmis tam ve ya qismen iqtisadi blokada ve ya birterefli suretde tetbiq olunan tedbirler artiq nadir hal deyildir Nehayet beynelxalq iqtisadi munasibetlerin inkisafina maliyye ve iqtisadi bohranlar da menfi tesir gosterir MenbeDergachyov V A Mezhdunarodnye ekonomicheskie otnosheniya 2018 10 17 at the Wayback Machine M YuNITI DANA 2005 ISBN 5 238 00863 5 Mezhdunarodnye ekonomicheskie otnosheniya Pod red V E Rybalkina M YuNITI DANA 2005