Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Beynəlxalq əmək bölgüsü
Beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) BİM-in mahiyyətini açan əsas kateqoriyadır. Bu özünü onda göstərir ki, dünyanın istənilən ölkəsi bu və ya digər formada BƏB-ə cəlb olunub. Müasir dünyada BƏB-də iştirak ölkənin qarşısında duran daxili və xarici vəzifələrin yerinə yetirilməsinin, ölkələr arasında qarşılıqlı faydalılığa əsaslanan münasibətlərin qurulmasının vacib vasitəsidir. BƏB-də iştirak ölkələrə daha az xərc htiyaclarını ödəməyə və beləliklə də, əlavə iqtisadi səmərə əldə etməyə imkan verir.
BƏB-in mahiyyətini açmağa keçməmişdən əvvəl ilk olaraq ölkə daxilində əmək bölgüsünün necə baş verdiyini qısaca olaraq nəzərdən keçirək. Ümumiyyətlə, əmək bölgüsü tarixən müəyyən olunmuş ictimai əmək sistemidir. O, cəmiyyətin inkişaf prosesində istehsal fəaliyyətinin differensiallaşması nəticəsində bərqərar olur.
Dünyanın istənilən ölkəsində ayrıca götürülmüş heç bir müəssisə həmin ölkənin cəmiyyətinə lazım olan bütün məhsulları istehsal etmək iqtidarında deyildir. Hər bir müəssisə müəyyən növ məhsulların hazırlanması üzrə ixtisaslaşır, yəni müəssisələrin ixtisaslaşması baş verir. O özünü bir neçə formada – predmet, peşəkar və ərazi ixtisaslaşmaları formasında göstərir. Predmet ixtisaslaşması müəssisənin müəyyən növ məhsulların istehsalı ilə məşğul olması deməkdir; peşəkar ixtisaslaşma isə müəssisədə əsasən müəyyən peşə mənsubiyyəti olanların (neftçilər, iqtisadçılar, hüquqşünaslar və s.) çalışdığını göstərir; ərazi ixtisaslaşması müəssisənin konkret ərazidə yerləşdiyini xarakterizə edir.
Təsərrüfat subyektlərinin ixtisaslaşması zəruri və mütləq şəkildə istehsal olunan məhsulların mübadiləsi ilə müşayiət olunur. Bu cür qarşılıqlı təsir nəticəsində müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Bu, əmək bölgüsünün universal formasıdır.
Əgər ixtisaslaşmış məhsul və ya xidmətlə mübadilə bir sahəyə aid olan istehsal subyektləri arasında baş verirsə, onda müəssisələrarası əmək bölgüsü sahədaxili əmək bölgüsünə (məsələn, maşınqayırma müəssisələri arasında məhsul mübadiləsi) çevrilir. Əgər mübadilə müxtəlif sahələrə aid olan müəssisələr arasında baş verirsə, onda əmək bölgüsünün sahələrarası forması (məsələn, sənayenin kömür və energetika sahələri arasında əlaqə) meydana gəlir. Əgər mübadilə müxtəlif istehsal növlərinə aid olan sahələr arasında həyata keçirilirsə, onda əmək bölgüsünün növlərarası forması (məsələn, maşınqayırma və kənd təsərrüfatı arasında olan iqtisadi əlaqələr) peyda olur. Nəhayət, müəyyən regionun müəssisələrinin istehsal etdikləri məhsulların digər regionda istehsal olunan məhsullarla mübadiləsi zamanı əmək bölgüsünün regionlararası forması (məsələn, Gəncə iqtisadi rayonu ilə Xaçmaz iqtisadi rayonu arasında əmtəə mübadiləsi) əmələ gəlir.
BƏB – ictimai əmək bölgüsünün xüsusi növüdür. O, ölkədaxili əmək bölgüsünün inkişafı əsasında yaranır. Qeyd edək ki, öz strukturlarına görə ölkədaxili əmək bölgüsünün və BƏB-in bir sıra ümumi cəhətləri vardır. Birincisi, onların hər ikisi ictimai əmək bölgüsünə aiddir. Çünki, onların hər ikisi cəmiyyət üzvləri arasında baş verir. İkincisi, həm ölkədaxili əmək bölgüsündə, həm də BƏB-də müəssisələrin ixtisaslaşması müəyyən növ məhsulların istehsalı və bu məhsullarla mübadilə əsasında baş verir. Üçüncüsü, qeyd olunan hər iki əmək bölgüsü forması özlüyündə müxtəlif müəssisələrin istehsal kollektivlərinin eyni zamanda mövcud olan əməyini əks etdirir. Bu müəssisələr istehsal etdikləri məhsulları mübadilə etməklə öz aralarında iqtisadi əlaqələr qururlar. Beləliklə, həm ölkə daxilində, həm də dövlətlər arasında əmək bölgüsü xüsusi üsullarla həyata keçirilən birgə əməkdir.
BƏB-i ölkədaxili əmək bölgüsündən fərqləndirən əhəmiyyətli cəhətlər mövcuddur. Bu fərqli cəhətlər özünü aşağıdakılarda göstərir:
- BƏB və ölkədaxili əmək bölgüsü arasında daha çox nəzərə çarpan fərq onların fəalyyət sferalarının özünəməxsusluğundadır. Əgər ölkədaxili əmək bölgüsü hər hansı bir milli iqtisadiyyatın strukturunu əks etdirirsə, BƏB iki və ya daha artıq milli iqtisadiyyatlar arasında münasibətlərin qurulması deməkdir.
- Digər fərq BƏB-in və ölkədaxili əmək bölgüsünün ölkələrin milli məcmu ictimai əməyinin strukturuna təsir istiqamətlərinin spesifikliyindədir. Ölkədaxili əmək bölgüsünün inkişafı zamanı milli iqtisadiyyatın strukturunun birbaşa dəyişilməsi baş verir. BƏB zamanı isə dəyişmə birbaşa yox, dolayı yolla, yəni milli iqtisadiyyatın digər ölkələrin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması yolu ilə baş verir. BƏB-in funksional təyinatı ondan ibarətdir ki, o, müxtəlif ölkələr arasında möhkəm iqtisadi əlaqələrin yaranmasına kömək etməklə onların milli məcmu ictimai əməyinin strukturuna daha faydalı iqtisadi təsir göstərir. Bu təsir BƏB-də iştirakın, ölkəyə öz səylərini istehsalı üzrə daha yaxşı şərtlərə malik olduğu məhsul buraxılışında cəmləşdirməyə imkan verməsi ilə müəyyən olunur.
- Ölkədaxili əmək bölgüsü və BƏB arasında fərqlilik özünü həmçinin bu iqtisadi proseslərdə iştirak edən subyektlərin səlahiyyətlərinin həcmində göstərir. Məlumdur ki, ölkədaxili əmək bölgüsünün subyektləri kimi, ayrı-ayrı müəssisələr, firmalar, şirkətlər çıxış edirlər. Onlar həmçinin BƏB-in də subyektləridir. Lakin BƏB zamanı dövlətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır ki, bu da özünü milli müəssisələrin xarici iqtisadi fəaliyyətlərinin dəstəklənməsində, bəzən isə məhdudlaşdırılmasında göstərir.
- BƏB ölkədaxili əmək bölgüsündən bu proseslərdə fəaliyyət göstərən obyektlərin əhatə dairəsinin irihəcmliliyi ilə də fərqlənir. Məlumdur ki, ölkədaxili əmək bölgüsünün obyektləri kimi müxtəlif əmtəələr və xidmətlər çıxış edirlər. Ölkə daxilində müəssisələr həmçinin texnoloji nailiyyətlərlə, elmi-texniki təcrübə ilə, mütəxəssislər və işçilərlə mübadilə edirlər. Bütün bu sadalanan obyektlər BƏB üçün də xarakterikdir, lakin onların əhatə dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir. Yəni, ölkə daxilində mübadilə olunan məhsul və xidmətlərin çeşidi beynəlxalq səviyyədə mübadilədən daha genişdir.
BƏB-in mahiyyəti özünü istehsal prosesinin bölünməsinin və birləşməsinin dialektik vəhdətində göstərir. BƏB-in əsas məzmunu əmək fəaliyyətinin müxtəlif növlərinin ayrılmasından və xüsusiləşməsindən, onların qarşılıqlı fəaliyyətindən və bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlamalarından ibarətdir. Yəni, əmək bölgüsü təkcə ayrılma prosesi kimi deyil, həmçinin əməyin birləşdirilməsi üsulu kimi çıxış edir. BƏB-in əsası kimi müxtəlif ölkələr arasında baş verən qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət zamanı ixtisaslaşma və mübadiləyə olan obyektiv ehtiyacı göstərmək olar.
Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsas konsepsiyaları
BƏB nəzəriyyəsi öz nəzəri əsaslarını və inkişafını ilk klassik iqtisadçılar – Adam Smit və David Rikardonun əsərlərində tapıb. İngilis iqtisadçısı A. Smit özünün "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat" (1776) əsərində azad ticarətin və sahibkarlığın zəruriliyini sübut edirdi. Onun fikrincə, azad ticarətə qoyulan müxtəlif məhdudiyyətlər ayrı-ayrı regionlar və ölkələr arasında əmək bölgüsünün dərinləşməsinə mane olur. Bu maneələrin aradan qaldırılması və beynəlxalq mübadilənin fəaliyyət sahəsinin genişləndirilməsi son nəticədə milli iqtisadiyyatların ixtisaslaşmasına və onların qarşılıqlı asılılıqlarının güclənməsinə, bir sözlə ümumdünya təsərrüfatının bərqərar olmasına gətirib çıxarmalıdır.
A. Smit əmək bölgüsü prinsipini beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə münasibətdə tətbiq edərək belə bir nəticəyə gəlib ki, mübadiləyə hazır olan hər bir ölkə mütləq üstünlüyə malik olduğu əmtəə üzrə ixtisaslaşdığı halda, bundan digər ölkələr də mənfəət qazanırlar. Beləliklə, A. Smitə görə, əmək bölgüsünün əsasında mütləq üstünlük prinsipinə əsaslanan ixtisaslaşma durur.
Müqayisəli üstünlüklər (və ya istehsalın müqayisəli xərcləri) nəzəriyyəsinin əsasında ölkələr arasında istehsal şərtlərində fərqlərin mövcudluğu fikri durur. Prinsipcə istənilən ölkədə istənilən əmtəənin istehsalı prosesini təşkil etmək olar. Məsələn, Azərbaycanda kivi yetişdirmək mümkündür. Lakin çəkilən xərclərin çoxluğu səbəbindən onun dəyəri yüksək olardı. Bu və ya digər əmtəələrin istehsalı üçün çəkilən xərclərin müqayisəsi göstərir ki, bütün əmtəələrin istehsalındansa daha az xərc tələb edən əmtəənin istehsalına diqqəti yönəltmək daha sərfəli olardı. Bu əmtəə üzrə ixtisaslaşma mübadilə vasitəsilə xarici bazarda digər əmtəələri də əldə etməyə imkan verir. Məsələn, Azərbaycanda limonun becərilməsi kiviyə nisbətən xeyli ucuz başa gəldiyindən bu əmtəə üzrə ixtisaslaşma və mübadilə yolu ilə kiviyə olan ehtiyacın ödənilməsi daha sərfəli olardı.
ƏB-in müasir konsepsiyalarının, onun modernləşdirilməsi üzrə təklif olunan planların təhlili, həmçinin bu konsepsiyaların praktikada reallaşdırılması göstərir ki, dünya istehsal qüvvələrinin inkişafının hazırkı mərhələsində İEÖ və İEOÖ arasında beynəlxalq ixtisaslaşmanın və kooperativləşdirmənin yeni tipi formalaşmış, İEOÖ-lərin dünya təsərrüfatına inteqrasiyası güclənmişdir.
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Beynelxalq emek bolgusuBeynelxalq emek bolgusu BEB BIM in mahiyyetini acan esas kateqoriyadir Bu ozunu onda gosterir ki dunyanin istenilen olkesi bu ve ya diger formada BEB e celb olunub Muasir dunyada BEB de istirak olkenin qarsisinda duran daxili ve xarici vezifelerin yerine yetirilmesinin olkeler arasinda qarsiliqli faydaliliga esaslanan munasibetlerin qurulmasinin vacib vasitesidir BEB de istirak olkelere daha az xerc htiyaclarini odemeye ve belelikle de elave iqtisadi semere elde etmeye imkan verir BEB in mahiyyetini acmaga kecmemisden evvel ilk olaraq olke daxilinde emek bolgusunun nece bas verdiyini qisaca olaraq nezerden kecirek Umumiyyetle emek bolgusu tarixen mueyyen olunmus ictimai emek sistemidir O cemiyyetin inkisaf prosesinde istehsal fealiyyetinin differensiallasmasi neticesinde berqerar olur Dunyanin istenilen olkesinde ayrica goturulmus hec bir muessise hemin olkenin cemiyyetine lazim olan butun mehsullari istehsal etmek iqtidarinda deyildir Her bir muessise mueyyen nov mehsullarin hazirlanmasi uzre ixtisaslasir yeni muessiselerin ixtisaslasmasi bas verir O ozunu bir nece formada predmet pesekar ve erazi ixtisaslasmalari formasinda gosterir Predmet ixtisaslasmasi muessisenin mueyyen nov mehsullarin istehsali ile mesgul olmasi demekdir pesekar ixtisaslasma ise muessisede esasen mueyyen pese mensubiyyeti olanlarin neftciler iqtisadcilar huquqsunaslar ve s calisdigini gosterir erazi ixtisaslasmasi muessisenin konkret erazide yerlesdiyini xarakterize edir Teserrufat subyektlerinin ixtisaslasmasi zeruri ve mutleq sekilde istehsal olunan mehsullarin mubadilesi ile musayiet olunur Bu cur qarsiliqli tesir neticesinde muessiselerarasi emek bolgusu meydana gelir Bu emek bolgusunun universal formasidir Eger ixtisaslasmis mehsul ve ya xidmetle mubadile bir saheye aid olan istehsal subyektleri arasinda bas verirse onda muessiselerarasi emek bolgusu sahedaxili emek bolgusune meselen masinqayirma muessiseleri arasinda mehsul mubadilesi cevrilir Eger mubadile muxtelif sahelere aid olan muessiseler arasinda bas verirse onda emek bolgusunun sahelerarasi formasi meselen senayenin komur ve energetika saheleri arasinda elaqe meydana gelir Eger mubadile muxtelif istehsal novlerine aid olan saheler arasinda heyata kecirilirse onda emek bolgusunun novlerarasi formasi meselen masinqayirma ve kend teserrufati arasinda olan iqtisadi elaqeler peyda olur Nehayet mueyyen regionun muessiselerinin istehsal etdikleri mehsullarin diger regionda istehsal olunan mehsullarla mubadilesi zamani emek bolgusunun regionlararasi formasi meselen Gence iqtisadi rayonu ile Xacmaz iqtisadi rayonu arasinda emtee mubadilesi emele gelir BEB ictimai emek bolgusunun xususi novudur O olkedaxili emek bolgusunun inkisafi esasinda yaranir Qeyd edek ki oz strukturlarina gore olkedaxili emek bolgusunun ve BEB in bir sira umumi cehetleri vardir Birincisi onlarin her ikisi ictimai emek bolgusune aiddir Cunki onlarin her ikisi cemiyyet uzvleri arasinda bas verir Ikincisi hem olkedaxili emek bolgusunde hem de BEB de muessiselerin ixtisaslasmasi mueyyen nov mehsullarin istehsali ve bu mehsullarla mubadile esasinda bas verir Ucuncusu qeyd olunan her iki emek bolgusu formasi ozluyunde muxtelif muessiselerin istehsal kollektivlerinin eyni zamanda movcud olan emeyini eks etdirir Bu muessiseler istehsal etdikleri mehsullari mubadile etmekle oz aralarinda iqtisadi elaqeler qururlar Belelikle hem olke daxilinde hem de dovletler arasinda emek bolgusu xususi usullarla heyata kecirilen birge emekdir BEB i olkedaxili emek bolgusunden ferqlendiren ehemiyyetli cehetler movcuddur Bu ferqli cehetler ozunu asagidakilarda gosterir BEB ve olkedaxili emek bolgusu arasinda daha cox nezere carpan ferq onlarin fealyyet sferalarinin ozunemexsuslugundadir Eger olkedaxili emek bolgusu her hansi bir milli iqtisadiyyatin strukturunu eks etdirirse BEB iki ve ya daha artiq milli iqtisadiyyatlar arasinda munasibetlerin qurulmasi demekdir Diger ferq BEB in ve olkedaxili emek bolgusunun olkelerin milli mecmu ictimai emeyinin strukturuna tesir istiqametlerinin spesifikliyindedir Olkedaxili emek bolgusunun inkisafi zamani milli iqtisadiyyatin strukturunun birbasa deyisilmesi bas verir BEB zamani ise deyisme birbasa yox dolayi yolla yeni milli iqtisadiyyatin diger olkelerin ehtiyaclarina uygunlasdirilmasi yolu ile bas verir BEB in funksional teyinati ondan ibaretdir ki o muxtelif olkeler arasinda mohkem iqtisadi elaqelerin yaranmasina komek etmekle onlarin milli mecmu ictimai emeyinin strukturuna daha faydali iqtisadi tesir gosterir Bu tesir BEB de istirakin olkeye oz seylerini istehsali uzre daha yaxsi sertlere malik oldugu mehsul buraxilisinda cemlesdirmeye imkan vermesi ile mueyyen olunur Olkedaxili emek bolgusu ve BEB arasinda ferqlilik ozunu hemcinin bu iqtisadi proseslerde istirak eden subyektlerin selahiyyetlerinin hecminde gosterir Melumdur ki olkedaxili emek bolgusunun subyektleri kimi ayri ayri muessiseler firmalar sirketler cixis edirler Onlar hemcinin BEB in de subyektleridir Lakin BEB zamani dovletin rolu ehemiyyetli derecede artir ki bu da ozunu milli muessiselerin xarici iqtisadi fealiyyetlerinin desteklenmesinde bezen ise mehdudlasdirilmasinda gosterir BEB olkedaxili emek bolgusunden bu proseslerde fealiyyet gosteren obyektlerin ehate dairesinin irihecmliliyi ile de ferqlenir Melumdur ki olkedaxili emek bolgusunun obyektleri kimi muxtelif emteeler ve xidmetler cixis edirler Olke daxilinde muessiseler hemcinin texnoloji nailiyyetlerle elmi texniki tecrube ile mutexessisler ve iscilerle mubadile edirler Butun bu sadalanan obyektler BEB ucun de xarakterikdir lakin onlarin ehate dairesi ehemiyyetli derecede ferqlidir Yeni olke daxilinde mubadile olunan mehsul ve xidmetlerin cesidi beynelxalq seviyyede mubadileden daha genisdir BEB in mahiyyeti ozunu istehsal prosesinin bolunmesinin ve birlesmesinin dialektik vehdetinde gosterir BEB in esas mezmunu emek fealiyyetinin muxtelif novlerinin ayrilmasindan ve xususilesmesinden onlarin qarsiliqli fealiyyetinden ve bir birlerini qarsiliqli suretde tamamlamalarindan ibaretdir Yeni emek bolgusu tekce ayrilma prosesi kimi deyil hemcinin emeyin birlesdirilmesi usulu kimi cixis edir BEB in esasi kimi muxtelif olkeler arasinda bas veren qarsiliqli iqtisadi fealiyyet zamani ixtisaslasma ve mubadileye olan obyektiv ehtiyaci gostermek olar Beynelxalq emek bolgusunun esas konsepsiyalariBEB nezeriyyesi oz nezeri esaslarini ve inkisafini ilk klassik iqtisadcilar Adam Smit ve David Rikardonun eserlerinde tapib Ingilis iqtisadcisi A Smit ozunun Xalqlarin servetinin tebieti ve sebebleri haqqinda traktat 1776 eserinde azad ticaretin ve sahibkarligin zeruriliyini subut edirdi Onun fikrince azad ticarete qoyulan muxtelif mehdudiyyetler ayri ayri regionlar ve olkeler arasinda emek bolgusunun derinlesmesine mane olur Bu maneelerin aradan qaldirilmasi ve beynelxalq mubadilenin fealiyyet sahesinin genislendirilmesi son neticede milli iqtisadiyyatlarin ixtisaslasmasina ve onlarin qarsiliqli asililiqlarinin guclenmesine bir sozle umumdunya teserrufatinin berqerar olmasina getirib cixarmalidir A Smit emek bolgusu prinsipini beynelxalq iqtisadi elaqelere munasibetde tetbiq ederek bele bir neticeye gelib ki mubadileye hazir olan her bir olke mutleq ustunluye malik oldugu emtee uzre ixtisaslasdigi halda bundan diger olkeler de menfeet qazanirlar Belelikle A Smite gore emek bolgusunun esasinda mutleq ustunluk prinsipine esaslanan ixtisaslasma durur Muqayiseli ustunlukler ve ya istehsalin muqayiseli xercleri nezeriyyesinin esasinda olkeler arasinda istehsal sertlerinde ferqlerin movcudlugu fikri durur Prinsipce istenilen olkede istenilen emteenin istehsali prosesini teskil etmek olar Meselen Azerbaycanda kivi yetisdirmek mumkundur Lakin cekilen xerclerin coxlugu sebebinden onun deyeri yuksek olardi Bu ve ya diger emteelerin istehsali ucun cekilen xerclerin muqayisesi gosterir ki butun emteelerin istehsalindansa daha az xerc teleb eden emteenin istehsalina diqqeti yoneltmek daha serfeli olardi Bu emtee uzre ixtisaslasma mubadile vasitesile xarici bazarda diger emteeleri de elde etmeye imkan verir Meselen Azerbaycanda limonun becerilmesi kiviye nisbeten xeyli ucuz basa geldiyinden bu emtee uzre ixtisaslasma ve mubadile yolu ile kiviye olan ehtiyacin odenilmesi daha serfeli olardi EB in muasir konsepsiyalarinin onun modernlesdirilmesi uzre teklif olunan planlarin tehlili hemcinin bu konsepsiyalarin praktikada reallasdirilmasi gosterir ki dunya istehsal quvvelerinin inkisafinin hazirki merhelesinde IEO ve IEOO arasinda beynelxalq ixtisaslasmanin ve kooperativlesdirmenin yeni tipi formalasmis IEOO lerin dunya teserrufatina inteqrasiyasi guclenmisdir Menbehttp abc informbureau com html iaaeaoiadiaiia dacaaeaiea odoa html