Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əhməd Banu Musa — Müsəlman dünyasında texnikanın inkişafına təsir göstərən alim.
Həyatı
Banu Musa kimi tanınan Məhəmməd, Əhməd və Əl-Həsən qardaşları, Xəlif Əl-Məmunun yol göstərəni və münəccimi Şakirin ovladları olmuşlar (IX əsr). Ataları öldükdən sonra uşaqların taleyi Xəlifə tərəfindən Bağdad şəhərini hökmdarı İbrahim əl-Musabiyə tapşırılır.
Uşaqların təhsili ilə Bağdad şəhərində fəaliyyət göstərən, İsgəndəriyyənin Museyon məktəbi ilə müqayisə oluna biləcək, "Hikmət evi" kitabxanasında tərcüməçiliklə məşğul olan Yahya ibn Abu Mansur məşğul olur.
Qardaşlardan böyüyü Məhəmməd həndəsə və astronomiya uzrə, ortancıl qardaş Əhməd mexanika uzrə və kiçik qardaş Həsən həndəsə uzrə təhsil alırlar. Bu qardaşlar ümumilikdə 20-yə yaxın kitab yazmışlar və bununla müsəlman elminin inkişafına güclü təkan vermişlər.
Fəaliyyəti
Ümumiyyətlə müsəlman dünyasında texnikanın inkişafı Əhməd Banu Musanın kitabı ilə başlayır. Bu tanınmış kitab ildə yazılmış "Texniki qurğular kitabı"dır (ərəb. Kitab Əl-Hiyal). Banu Musa antik dövrdə yaşamış yunan mühəndisi işləri ilə tanış olmuşdur. Öz kitabında o, 100-ə yaxın qurğunun izahını verir.
Bu qurğulardan böyük əksəriyyəti Heronun və Filonun işlərindən götürülüb. Buraya quyulardan suyun çıxarılması, müxtəlif növlü su qabları, bulaq lampaları və çirkli quyularda istifadə olunan qaz maskaları aiddirlər. O, bu qurğuların işləmə prinsipini izah etmək üçün hidrostatika və aerostatikanın elmi əsaslarından istifadə etmişdir.
Banu Musa avtomatik ventili, tənzimləmə qurğusu və onun tətbiqi haqqında yazmışdır. O ilk dəfə olaraq istifadə etmişdir. Halbuki bu valların Avropada tətbiqi 500 il sonraya təsadüf edir.
Düzəltdiyi tənzimləmə sistemlərində Banu Musa ilk dəfə olaraq drossellərdən istifadə edir. Tənzimlənən parametrin yuxarı və aşağı həddini nəzərə almaqla işləyən nəzarət sistemi böyük maraq kəsb edir. Bu sistemlərdən hal-hazırda maşınqayırmada geniş istifadə edilir.
Vaydeman Banu Musa qardaşlarının işlərini öyrənən zaman dənizin dibindən mirvari yığmaq üçün düzəldilmiş bir maşının təsvirinə rast gəlir . Şəkil 1-də bu qurğunun cizgisi və modeli təsvir olunmuşdur. Buradan göründüyü kimi, qurğu əsasən bir-birinə hərəkətli bağlanmış iki yarımsilindrdən ibarətdir. Bu yarımsilindrlər yuxarıdan, dörd iplə kənarlarından asılıdır. Qurğu suya salındıqdan sonra onun ortasındakı ipi dartmaqla silindrlər suyun dibində qapanır və orada olan əşya götürülərək suyun üzərinə çıxarılır.
Banu Musa qardaşlarının "Kitab Əl-Hiyal" kitabında xüsusi lampalar haqqında da məlumat verilir. Bundan ən maraqlısı küləkli havada belə sönməyən dönən lampadır (şəkil 2). Buradan göründüyü kimi şam yarımsilindrin içərisində oturdulmuş lövhənin üzərində yerləşdirilir. Metaldan hazırlanmış bayraq silindrə bərkidilir. Onun məqsədi küləkli havada şamın arxa tərəfini külək əsən tərəfə döndərməkdir. Beləliklə, şam həmişə yarımsilindr tərəfindən küləkdən qorunur .
Bu kitabda təsvir olunmuş başqa bir lampanın Heronun işində verilmiş, özü tənzim olunan lampa ilə oxşarlığı vardır. Burada da neftin qabdakı səviyyəsindən asılı olaraq fitilin xaricə verilməsi dişli çarxların köməyi ilə tənzimlənir. Banu Musanın kitabındakı su avtomatı da maraqlı texniki quruluşa malik olub, o dövrün inkişaf etmiş texniki incilərindən sayılır. Bu avtomatın işləmə prinsipi suyun tənzimlənməsinə əsaslanır .
Burada iki borudan verilən su elə tənzim olunur ki, bir tərəfdə soyuq su axanda digər tərəfdə isti su axır (şəkil 3). Bundan əlavə suyun bir borudan verilməsi aramla baş verir, yəni gah isti, gah da soyug gəlir. Bu zaman digər tərəfdəki borudan axan suyun hərarəti həmişə birincinin əksinə olur. Qurğunun işləmə prinsipi belədir. Sağ tərəfdəki qabdan isti su, sol tərəfdəki qabdan isə soyuq su aşağıdakı su çarxının üzərinə tökülür və onu fırladır.
Çarxın altında fırlana bilən çən yerləşdirilir. Çən iki kameradan ibarətdir. Əvvəlcə isti su sağ tərəfdəki kameraya axır. Çarx yarım dövr etdikdən sonra soyuq su sol tərəfdəki kameraya dolur. Çarx bərkidilmiş çəndəki kameralardan su, iki deşik vasitəsilə onun altında yerləşdirilmiş başqa bir çənə boşalır. Bu çən də iki kameradan ibarətdir. Yuxarıdakı çənin cəmi ¼ dövr etməsi nəticəsində artıq suyun altdakı çənə verilməsi dəyişir. Su avtomatın altındakı qaba yığılır.
Buraya çatan suyun axması yuxarıdakı su çarxının bir dəfə dönməsi nəticəsində dörd dəfə dəyişərək gah soyuq, gah da isti gəlir.
İstinadlar
- Wiedeman, E. Apparate aus dem Werk fi’l-Hiyal der Banu Musa. In. Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte Bd.1, S. 306-313.
- Banu Musa. Kitab al-Hiyal. Ed. By Ahmad Y. al-Hasan, Allepo 1981
- Sezgin, F. u.a. Wissenschaft und Technik im Islam.Band V, Verlag: Johann Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt a.M. Jahr: 2003
Mənbə
- Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı"Təhsil" NPM, 2008, 542 s.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ehmed Banu Musa Muselman dunyasinda texnikanin inkisafina tesir gosteren alim Sekil 1 Denizin dibinden esya cixaran qurgunun cizgisiHeyatiBanu Musa kimi taninan Mehemmed Ehmed ve El Hesen qardaslari Xelif El Memunun yol gostereni ve muneccimi Sakirin ovladlari olmuslar IX esr Atalari oldukden sonra usaqlarin taleyi Xelife terefinden Bagdad seherini hokmdari Ibrahim el Musabiye tapsirilir Usaqlarin tehsili ile Bagdad seherinde fealiyyet gosteren Isgenderiyyenin Museyon mektebi ile muqayise oluna bilecek Hikmet evi kitabxanasinda tercumecilikle mesgul olan Yahya ibn Abu Mansur mesgul olur Qardaslardan boyuyu Mehemmed hendese ve astronomiya uzre ortancil qardas Ehmed mexanika uzre ve kicik qardas Hesen hendese uzre tehsil alirlar Bu qardaslar umumilikde 20 ye yaxin kitab yazmislar ve bununla muselman elminin inkisafina guclu tekan vermisler FealiyyetiUmumiyyetle muselman dunyasinda texnikanin inkisafi Ehmed Banu Musanin kitabi ile baslayir Bu taninmis kitab ilde yazilmis Texniki qurgular kitabi dir ereb Kitab El Hiyal Banu Musa antik dovrde yasamis yunan muhendisi isleri ile tanis olmusdur Oz kitabinda o 100 e yaxin qurgunun izahini verir Bu qurgulardan boyuk ekseriyyeti Heronun ve Filonun islerinden goturulub Buraya quyulardan suyun cixarilmasi muxtelif novlu su qablari bulaq lampalari ve cirkli quyularda istifade olunan qaz maskalari aiddirler O bu qurgularin isleme prinsipini izah etmek ucun hidrostatika ve aerostatikanin elmi esaslarindan istifade etmisdir Banu Musa avtomatik ventili tenzimleme qurgusu ve onun tetbiqi haqqinda yazmisdir O ilk defe olaraq istifade etmisdir Halbuki bu vallarin Avropada tetbiqi 500 il sonraya tesaduf edir Duzeltdiyi tenzimleme sistemlerinde Banu Musa ilk defe olaraq drossellerden istifade edir Tenzimlenen parametrin yuxari ve asagi heddini nezere almaqla isleyen nezaret sistemi boyuk maraq kesb edir Bu sistemlerden hal hazirda masinqayirmada genis istifade edilir Sekil 2 Lampa Vaydeman Banu Musa qardaslarinin islerini oyrenen zaman denizin dibinden mirvari yigmaq ucun duzeldilmis bir masinin tesvirine rast gelir Sekil 1 de bu qurgunun cizgisi ve modeli tesvir olunmusdur Buradan gorunduyu kimi qurgu esasen bir birine hereketli baglanmis iki yarimsilindrden ibaretdir Bu yarimsilindrler yuxaridan dord iple kenarlarindan asilidir Qurgu suya salindiqdan sonra onun ortasindaki ipi dartmaqla silindrler suyun dibinde qapanir ve orada olan esya goturulerek suyun uzerine cixarilir Banu Musa qardaslarinin Kitab El Hiyal kitabinda xususi lampalar haqqinda da melumat verilir Bundan en maraqlisi kulekli havada bele sonmeyen donen lampadir sekil 2 Buradan gorunduyu kimi sam yarimsilindrin icerisinde oturdulmus lovhenin uzerinde yerlesdirilir Metaldan hazirlanmis bayraq silindre berkidilir Onun meqsedi kulekli havada samin arxa terefini kulek esen terefe dondermekdir Belelikle sam hemise yarimsilindr terefinden kulekden qorunur Bu kitabda tesvir olunmus basqa bir lampanin Heronun isinde verilmis ozu tenzim olunan lampa ile oxsarligi vardir Burada da neftin qabdaki seviyyesinden asili olaraq fitilin xarice verilmesi disli carxlarin komeyi ile tenzimlenir Banu Musanin kitabindaki su avtomati da maraqli texniki qurulusa malik olub o dovrun inkisaf etmis texniki incilerinden sayilir Bu avtomatin isleme prinsipi suyun tenzimlenmesine esaslanir Burada iki borudan verilen su ele tenzim olunur ki bir terefde soyuq su axanda diger terefde isti su axir sekil 3 Bundan elave suyun bir borudan verilmesi aramla bas verir yeni gah isti gah da soyug gelir Bu zaman diger terefdeki borudan axan suyun herareti hemise birincinin eksine olur Qurgunun isleme prinsipi beledir Sag terefdeki qabdan isti su sol terefdeki qabdan ise soyuq su asagidaki su carxinin uzerine tokulur ve onu firladir Sekil 3 Su avtomati Carxin altinda firlana bilen cen yerlesdirilir Cen iki kameradan ibaretdir Evvelce isti su sag terefdeki kameraya axir Carx yarim dovr etdikden sonra soyuq su sol terefdeki kameraya dolur Carx berkidilmis cendeki kameralardan su iki desik vasitesile onun altinda yerlesdirilmis basqa bir cene bosalir Bu cen de iki kameradan ibaretdir Yuxaridaki cenin cemi dovr etmesi neticesinde artiq suyun altdaki cene verilmesi deyisir Su avtomatin altindaki qaba yigilir Buraya catan suyun axmasi yuxaridaki su carxinin bir defe donmesi neticesinde dord defe deyiserek gah soyuq gah da isti gelir IstinadlarWiedeman E Apparate aus dem Werk fi l Hiyal der Banu Musa In Aufsatze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte Bd 1 S 306 313 Banu Musa Kitab al Hiyal Ed By Ahmad Y al Hasan Allepo 1981 Sezgin F u a Wissenschaft und Technik im Islam Band V Verlag Johann Wolfgang Goethe Universitat Frankfurt a M Jahr 2003MenbeRezo Eliyev Masinqayirmanin tarixine dair Baki Tehsil NPM 2008 542 s Xarici kecidler