Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Baba İlyas (?-1240) — 1240-cı ildə ildə Rum Səlcuqlu dövlətinə qarşı girişdiyi böyük siyasi-içtimai üsyan hərəkətinə adını verən və Anadoluda ilk qeyri-sünni cərəyanların təməlini atan Türkmən şeyxi.
Həyatı
Şeyx Əbül-Bəkā Baba İlyas-ı Xorasana, böyük bir ehtimalla, Monqol istilası sırasında yıxılan Xarəzmşahlar dövləti sahəsindən, bərabərindəki türkmənlərlə Anadoluya köç etmiştir. Anadoluya gəlmədən öncəki həyatı haqqında heç bir şey bilinmir. Onunla ilgili ən əski qaynaqlardan biri olan və nəvəsi Əlvan Çələbinin 733 (1332/33) ildə qələmə aldığı "Mənakıbül-qüdsiyyə" adındakı mənakıbnaməyə görə, Anadoluya gəldikdən sonra Amasiya yaxınında bu gün İlyas köyü adıyla bilinən Çat kəndinə yerləşmiş, bir zaviyə açaraq təriqətini yaymağa başlamış və ətrafına bir çox mürid toplamışdır. Sözü edilən qaynaqda Dədə Qarkın adında bir Türkmən şeyxinin xəlifəsi göstərilməklə bərabər mənsub olduğu təriqətin adı zikr edilməmişdir. Ancaq eyni sülalədən gələn və yenə bir şeyx olan Aşıkpaşazadənin bildirdiyinə görə Baba İlyas, Tacülarifan Seyyid Əbül-Vəfa Bağdadinin (ö. 501/ 1107) qurduğu Vəfaiyyə tariqətinə mənsupdu. Bu səbəblə Baba İlyasın şeyxi olaraq göstərilən Dədə Qarkının da eyni təriqəta bağlı olduğu söylənə bilir. Vəfaiyyə təriqətının XIII əsrdən etibarən Anadoluda özəlliklə Türkmən zümrələri arasında yayıldığı, Yəsəviyyə, Qələndəriyyə, kimi qeyri-sünnə mahiyətdəki başqa təriqətlarla birlikdə XIV əsrdə dəxi mövcudiyətini sürdürdüyü anlaşılmaqdadır.
Bugünə qədər Baba İlyasın Babailik adı altında bir təriqət qurduğu irəli sürülmüşsə də, gerçəkdə böylə bir şeyin söz konusu olmadığı, bu yanılqının adı keçən üsyan, ayaqlanma hərəkətinin yaxşı təhlil edilməməsindən irəli gəldiyi söylənə bilir. Baba İlyas öz adına təriqət qurmamış, bağlı olduğu Vəfaiyyə təriqətının şeyxi olarak Çat köyündəki zaviyəsində, İslamiyətə girmələri üzərindən fazla bir zaman keçmədiyi üçün hənüz əski inanclarını bəlli ölçüdə qoruyan və oxuma yazma bilməyən yarı göçəbə Türkmənlərə yapılarına uygun bir tasavvuf anlayışı sunmuştur. Onun fikirlərinin kısmən İsmaila təsirlər taşımış olması da kuvvətlə muhtəməldir. Çünkü Baba İlyas, çok zor içtimaa və iktisada şartlar içində yaşayan, gərək yərli halkla gərəksə yönətim çəvrələriylə pək çok probləmi olan Türkmənləri Səlçuklu hükümətinin baskılarından kurtaracak bir məhda hüviyətiylə ortaya atılmış bulunuyordu. Türkmənlər onun talimat və propagandalarını canla başla bənimsəmişlər, hatta daha da iləri gidərək ona Baba Rəsûlullah bilə dəmişlərdi.
Baba İlyas 637-ci (1240-cı) ildə Rum Səlcuqlu Sultanı II Qiyasəddin Keyxosrova qarşı iqtidarı ələ keçirmək maksadıyla hazırladığı ayaklanmanın fiila idarəsini xəlifəsi Baba İshaqa havalə ətti. Ayaklanmanın ilk zamanlarında başarı kazanarak Günəydoğu və Orta Anadoluyu ələ gəçirən Babailər Amasyada ilk yənilgiyə uğradılar. Amasya Kaləsinə sığınmış olan Baba İlyas burada Mübarizüddin Armağanşah kuvvətləri tarafından kıstırılıp yakalandı və idam ədildi. Buraya gələn fakat şeyxini kurtarmaya muvaffak olamayan Baba İshak yönətimindəki diğər grup Konya üzərinə yürüdü. Ancak Kırşəhir yakınlarındaki Malya ovasına gəldikləri sırada Babaalər, paralı Frank askərlərinin də bulunduğu Səlçuklu ordusu tarafından ikinci dəfa ağır bir yənilgiyə uğratıldılar və Baba İshak öldürüldü. Böyləcə isyan bastırılmış oldu.
Baba İlyasın bu isyanla birliktə başlattığı dina-tasavvufa harəkət, asıl onun ölümündən sonra oğlu Muhlis Paşa və diğər halifələri vasıtasıyla özəlliklə Orta və Batı Anadoluda yayılmış, Osmanlı Dəvlətinin kuruluş dönəmində abdalan-ı Rûm harəkətini və nihayət Bəktaşaliği doğurmuş və asıl önəmlisi, XVI. yüzyılda Osmanlı bəlgə və vəkayinamələrində kızılbaş vəya Rafiza adı vərilən zümrələrin təşəkkülünə zəmin hazırlamıştır.
Bütün bunlar göz önünə alındığı takdirdə Baba İlyasın Türkiyənin içtimaa və dina tarihində bu günə kadar ən təsirli rollərdən birini oynamış bir şahsiyət olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.
İstinadlar
- baxın: Aşıkpaşazadə, s. 1
- baxın: Aşıkpaşazadə, s. 46; Nəşra, I, 47
- baxın: Əbül-Fərəc, II, 539–541; İbn Baba, s. 498–500; Sıbt İbnül-Cəvza, XV, vr. 165ª; S. də Saint Quəntin, s. 61–63
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Baba Ilyas 1240 1240 ci ilde ilde Rum Selcuqlu dovletine qarsi girisdiyi boyuk siyasi ictimai usyan hereketine adini veren ve Anadoluda ilk qeyri sunni cereyanlarin temelini atan Turkmen seyxi HeyatiSeyx Ebul Beka Baba Ilyas i Xorasana boyuk bir ehtimalla Monqol istilasi sirasinda yixilan Xarezmsahlar dovleti sahesinden beraberindeki turkmenlerle Anadoluya koc etmistir Anadoluya gelmeden onceki heyati haqqinda hec bir sey bilinmir Onunla ilgili en eski qaynaqlardan biri olan ve nevesi Elvan Celebinin 733 1332 33 ilde qeleme aldigi Menakibul qudsiyye adindaki menakibnameye gore Anadoluya geldikden sonra Amasiya yaxininda bu gun Ilyas koyu adiyla bilinen Cat kendine yerlesmis bir zaviye acaraq teriqetini yaymaga baslamis ve etrafina bir cox murid toplamisdir Sozu edilen qaynaqda Dede Qarkin adinda bir Turkmen seyxinin xelifesi gosterilmekle beraber mensub oldugu teriqetin adi zikr edilmemisdir Ancaq eyni sulaleden gelen ve yene bir seyx olan Asikpasazadenin bildirdiyine gore Baba Ilyas Tacularifan Seyyid Ebul Vefa Bagdadinin o 501 1107 qurdugu Vefaiyye tariqetine mensupdu Bu sebeble Baba Ilyasin seyxi olaraq gosterilen Dede Qarkinin da eyni teriqeta bagli oldugu soylene bilir Vefaiyye teriqetinin XIII esrden etibaren Anadoluda ozellikle Turkmen zumreleri arasinda yayildigi Yeseviyye Qelenderiyye kimi qeyri sunne mahiyetdeki basqa teriqetlarla birlikde XIV esrde dexi movcudiyetini surdurduyu anlasilmaqdadir Bugune qeder Baba Ilyasin Babailik adi altinda bir teriqet qurdugu ireli surulmusse de gercekde boyle bir seyin soz konusu olmadigi bu yanilqinin adi kecen usyan ayaqlanma hereketinin yaxsi tehlil edilmemesinden ireli geldiyi soylene bilir Baba Ilyas oz adina teriqet qurmamis bagli oldugu Vefaiyye teriqetinin seyxi olarak Cat koyundeki zaviyesinde Islamiyete girmeleri uzerinden fazla bir zaman kecmediyi ucun henuz eski inanclarini belli olcude qoruyan ve oxuma yazma bilmeyen yari gocebe Turkmenlere yapilarina uygun bir tasavvuf anlayisi sunmustur Onun fikirlerinin kismen Ismaila tesirler tasimis olmasi da kuvvetle muhtemeldir Cunku Baba Ilyas cok zor ictimaa ve iktisada sartlar icinde yasayan gerek yerli halkla gerekse yonetim cevreleriyle pek cok problemi olan Turkmenleri Selcuklu hukumetinin baskilarindan kurtaracak bir mehda huviyetiyle ortaya atilmis bulunuyordu Turkmenler onun talimat ve propagandalarini canla basla benimsemisler hatta daha da ileri giderek ona Baba Resulullah bile demislerdi Baba Ilyas 637 ci 1240 ci ilde Rum Selcuqlu Sultani II Qiyaseddin Keyxosrova qarsi iqtidari ele kecirmek maksadiyla hazirladigi ayaklanmanin fiila idaresini xelifesi Baba Ishaqa havale etti Ayaklanmanin ilk zamanlarinda basari kazanarak Guneydogu ve Orta Anadoluyu ele geciren Babailer Amasyada ilk yenilgiye ugradilar Amasya Kalesine siginmis olan Baba Ilyas burada Mubarizuddin Armagansah kuvvetleri tarafindan kistirilip yakalandi ve idam edildi Buraya gelen fakat seyxini kurtarmaya muvaffak olamayan Baba Ishak yonetimindeki diger grup Konya uzerine yurudu Ancak Kirsehir yakinlarindaki Malya ovasina geldikleri sirada Babaaler parali Frank askerlerinin de bulundugu Selcuklu ordusu tarafindan ikinci defa agir bir yenilgiye ugratildilar ve Baba Ishak olduruldu Boylece isyan bastirilmis oldu Baba Ilyasin bu isyanla birlikte baslattigi dina tasavvufa hareket asil onun olumunden sonra oglu Muhlis Pasa ve diger halifeleri vasitasiyla ozellikle Orta ve Bati Anadoluda yayilmis Osmanli Devletinin kurulus doneminde abdalan i Rum hareketini ve nihayet Bektasaligi dogurmus ve asil onemlisi XVI yuzyilda Osmanli belge ve vekayinamelerinde kizilbas veya Rafiza adi verilen zumrelerin tesekkulune zemin hazirlamistir Butun bunlar goz onune alindigi takdirde Baba Ilyasin Turkiyenin ictimaa ve dina tarihinde bu gune kadar en tesirli rollerden birini oynamis bir sahsiyet oldugu acikca ortaya cikmaktadir Istinadlarbaxin Asikpasazade s 1 baxin Asikpasazade s 46 Nesra I 47 baxin Ebul Ferec II 539 541 Ibn Baba s 498 500 Sibt Ibnul Cevza XV vr 165ª S de Saint Quentin s 61 63Hemcinin baxElevilik