Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xalçaçılıq
Azərbaycan xalq tətbiqi sənətinin qollarından biri olan xalçaçılıq milli mədəniyyəti tariximizdə özünəməxsus yer tutur. Xalça xalqımızın məişətində təkcə qiymətli əşya deyil, onu sənət əsəri, istilik, gözəllik, hədiyyə, müalicə vasitəsi sayırıq. Xalçaçılıq həm də Azərbaycan xalqının az qala rəmzinə çevirilmiş bir sənətdir. Bu sənətlə məşğul olma həm də insanlara gəlir gətirib. Xalçalarımıza verdiyimiz qiymət barədə danışarkən yazıçı Mir Cəlal Paşayevin "Bir gəncin manifesti" əsəri yada düşür. Həmin əsərdə Sona xalanının dili ilə deyilən "İtə ataram, yada satmaram" məsəli xalçanın və xalçaçılığın azərbaycanlılar üçün necə qiymətli olduğunu ifadə edir.
Xalçaçılığın tarixi
Azərbaycanda xalçaçılığın çox qədim tarixi var. Arxeoloji materiallar və yazılı mənbələr əcdadlarımızın hələ eramızdan əvvəl də bu sənətlə məşğul olduğunu sübut edir. Bunnula bağlı qədim dünya tarixçiləri Herodot, Ksenofont və digərlərinin əsərlərində də müxtəlif məlamatlar var. Tarixi qaynaqlar III–VII əsrlərdə Azərbaycanda xalça sənətinin daha sürətlə inkişaf etdiyini, ipəkdən, qızıl və -gümüş saplardan nəfis xalçaların toxunduğunu bildirir. Qızıl-gümüş saplarla toxunan və qaş-daşla bəzədilən xalça istehsalı XVI–XVII əsrlərdə ənənəvi xarakter alıb. Orta əsrlərdə qızıl-gümüş saplardan toxunan xovsuz xalçaların əsas istehsal mərkəzləri Təbriz, Şamaxı və Bərdə şəhərləri idi. XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda olmuş ingilis səyyahı Antoni Cenkinson, holland səyahətçisi Yan Streyts Şamaxıda qiymətli saplarla toxunan, qaş-daşlarla bəzədilən xalçalar barədə xəbər veriblər. Azərbaycanın xalça məmulatları və onların bədii xüsusiyyətləri haqqında orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Naməlum müəllifin X əsrə aid "Dünyanın sərhədləri" əsərində, XII əsrə aid "Kitabi-Dədə-Qorqud" dastanında, klassik şairlərimiz Nizami və Xaqaninin əsərlərində xalçalarımız tərənnüm olunub. Avropa rəssamlarının əsərlərində, miniatürlərdə Azərbaycan xalçalarına aid nümunələr əks olunub. Buna misal olaraq XV əsr Niderland rəssamları Hans Memlinq, Van Eyk, alman rəssamı Hans Holbeynin tablolarını misal göstərmək kifayətdir. Xalçalarımız haqqında müxtəlif əfsanələr, atalar sözləri, tapmacalar və digər hikmətli kəlamlar düzülüb-qoşulub. Uzun illərdir xalçaçılıqla məşğul olan Nəzakət Qəhrəmanovanın sözlərinə görə, qədimdə Azərbaycanda qıza elçi gələndə, onun həm də xalça-palaz toxumaq qabiliyyətinə qiymət verirmişlər: "Elçilər isə istəməyə gəldikləri qızın toxuduğu xalçaya baxmaqla təkcə onun qabiliyyətini deyil, həm də xasiyyətini də müəyyənləşdirirmişlər.
Xalça növləri
Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə zəngin Azərbaycan xalçaları təkcə görünüşü, keyfiyyəti, gözəlliyinə görə yox, həm də orijinallığı, fəlsəfiliyinə görə dünyada məşhurdur. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Xovsuz xalçaların və ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür. Bunlar palaz, cecim, ladı, kilim, şəddə, vərni, zili və sumax adlanır. Sadalanan xalça növləri ilmələrinin sıxlığı, rəng çalarları, toxunuşu və ornamentlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Azərbaycan xalçaları daim xarici ölkələrdə təşkil olunan sərgilərdə yüksək yerlər tutub, qızıl və gümüş medallara layiq görülüb.
Xalçaçılıq məktəblərimiz
Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür. Bunlar Quba, Bakı, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz məktəbləridir. Bu məktəblərin hər biri isə ayrı-ayrı məntəqələrə bölünür. Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılıb.
Bakı xalçaları
Bakı xalçaları daha yumşaq olması, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllər, əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil edir.Bakı qrupuna aid xalçaların rəng koloritində ara sahə yerliyi üçün, əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə edilir.
Şirvan xalçaları
Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur.
Gəncə xalçaları
Gəncə xalçaları seyrək ilməli, qalın tüklü, həndəsi ornamentli, orta ölçüsü isə seçilir. Bu xalçaların toxunuşunda əsasən sürməyi göy, lalə və zoğalı qırmızı rənglər üstünlük təşkil edir.
Qazax xalçaları
Qazax xalçaçılıq məktəbinə Azərbaycanın qərb rayonları, Gürcüstanda soydaşlarımızın yaşadığı Borçalı və 1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların tarixi yaşayış məskəni olan indki Ermənistan ərazisindəki Göyçə mahalı daxildir. Bu məktəbin xalçalarında az rənglərlə ahəngdar kolorit yaradılır.
Qarabağ xalçaları
Qarabağ xalça məktəbi bu bölgənin həm dağlıq, həm də aran zonasını əhatə edir. Qarabağ xalçaları bədii quruluşu, texnoloji xüsusiyyətləri, rəng həlli baxımından məşhurdur. Çeşnili xalça kompozisiyaları Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin klassik nümunələrindəndir. Qarabağda evlərin interyerlərinə uyğunlaşdırılmış 5 xalçadan ibarət dəst xalı-gəbələr geniş yayılıb. Qarabağ xalçalarının rəng palitrası olduqca zəngindir. Bu palitra Qarabağ təbiətinin bütün rənglərinin ən zərif çalarlarını özündə əks etdirir.
Təbriz xalçaları
Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məşhur xalçaçılıq məktəbidir. Bu məktəbə mənsub xovsuz və xovlu xalçalar bədii tərtibat, rəng ahəngdarlığı, ornamental bəzəklərin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Təbrizdə toxunmuş məşhur "Şeyx Səfi" xalısı hazırda London müzeyində çox qyiəmtli eksponat kimi saxlanılır. Çox təəssüf ki, bün Təbriz xalçaçılıq məktəbinin nümunələri dünyada daha çox İran xalçaları kimi tanınır.
Xalçaçılıq ənənəsinin bərpası
Xalçaçılıq ənənəsinin yaşadılması və qorunması məqsədilə hələ 1967-ci ildə Xalça və Tətbiqi Sənət Muzeyi yaradılıb. Bu gün həmin muzeydə 6 mindən artıq xalça, 15 mindən artıq eksponat var. Onların hər biri müxtəlif bölgələrin xalça ənənələrini özündə ehtiva edir. Azərbaycanda xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın mərhum xalq rəssamı Lətif Kərimovun adı ilə bağlıdır. L.Kərimov uzun illər xalçaları tədqiq edib, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirib, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaradıb. 2004-cü ildə "Azərbaycanda xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında" Qanun qəbul edilib.
Azərbaycan xalçaları dünyada
Azərbaycanda yaradılmış müxtəlif sənət nümunələrindən, o cümlədən Azərbaycan xalçalarından seçmələr 1872-ci ildə Moskvada, 1873-cü ildə Vyanada, 1918-ci ildə Peterburqda Ümumrusiya sərgilərində,1924-cü ildə Parisdə Ümumdünya sərgilərində nümayiş etdirilib. Bununla yanaşı, xalça sənətinin bir sıra nadir sənət nümunələri zaman-zaman dünyanı dolaşıb, ayrı-ayrı ölkələrin muzeylərinin fondlarını zənginləşdirib, şəxsi kolleksiyaların bəzəyinə çevrilib. Bu əşyaların bəziləri ayrı-ayrı şəxslərdən alınıb, bəziləri isə qarət edilərək Azərbaycandan aparılıb. Azərbaycan qadın ustalarının əlləri ilə yaradılan gözəl xalçalar və xalça məmulatları Sankt-Peterburqda Ermitaj, Londonda Viktoriya və Albert, Vaşinqtonda Tekstil, Parisdə Luvr, İstanbulda Topqapı kimi dünyanın böyük muzeylərini, habelə, Bakıda Azərbaycan Xalçaçılıq və Azərbaycan Tarixi muzeylərini bəzəyir. 2010-cu ilin 15–19 noyabr tarixində Keniyanın Nayrobi şəhərində keçirilən UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 5-ci sessiyasında Azərbaycan xalçaçılıq sənəti bu mötəbər qurumun Ümundünya Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Reprezentativ siyahısına daxil edilib. Bu, Azərbaycan mədəniyyətinin növbəti uğurudur.
İstinad
- "Xalçaçılıq" (az.). https://kayzen.az/. 1 aprel 2012. 2021-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-13.
- (az.). https://unesco.preslib.az/. 2020-10-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-13.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
XalcaXalcaciliqAzerbaycan xalq tetbiqi senetinin qollarindan biri olan xalcaciliq milli medeniyyeti tariximizde ozunemexsus yer tutur Xalca xalqimizin meisetinde tekce qiymetli esya deyil onu senet eseri istilik gozellik hediyye mualice vasitesi sayiriq Xalcaciliq hem de Azerbaycan xalqinin az qala remzine cevirilmis bir senetdir Bu senetle mesgul olma hem de insanlara gelir getirib Xalcalarimiza verdiyimiz qiymet barede danisarken yazici Mir Celal Pasayevin Bir gencin manifesti eseri yada dusur Hemin eserde Sona xalaninin dili ile deyilen Ite ataram yada satmaram meseli xalcanin ve xalcaciligin azerbaycanlilar ucun nece qiymetli oldugunu ifade edir Xalcaciligin tarixiAzerbaycanda xalcaciligin cox qedim tarixi var Arxeoloji materiallar ve yazili menbeler ecdadlarimizin hele eramizdan evvel de bu senetle mesgul oldugunu subut edir Bunnula bagli qedim dunya tarixcileri Herodot Ksenofont ve digerlerinin eserlerinde de muxtelif melamatlar var Tarixi qaynaqlar III VII esrlerde Azerbaycanda xalca senetinin daha suretle inkisaf etdiyini ipekden qizil ve gumus saplardan nefis xalcalarin toxundugunu bildirir Qizil gumus saplarla toxunan ve qas dasla bezedilen xalca istehsali XVI XVII esrlerde enenevi xarakter alib Orta esrlerde qizil gumus saplardan toxunan xovsuz xalcalarin esas istehsal merkezleri Tebriz Samaxi ve Berde seherleri idi XVI XVII esrlerde Azerbaycanda olmus ingilis seyyahi Antoni Cenkinson holland seyahetcisi Yan Streyts Samaxida qiymetli saplarla toxunan qas daslarla bezedilen xalcalar barede xeber veribler Azerbaycanin xalca memulatlari ve onlarin bedii xususiyyetleri haqqinda orta esrlere aid yazili menbelerde maraqli melumatlara rast gelinir Namelum muellifin X esre aid Dunyanin serhedleri eserinde XII esre aid Kitabi Dede Qorqud dastaninda klassik sairlerimiz Nizami ve Xaqaninin eserlerinde xalcalarimiz terennum olunub Avropa ressamlarinin eserlerinde miniaturlerde Azerbaycan xalcalarina aid numuneler eks olunub Buna misal olaraq XV esr Niderland ressamlari Hans Memlinq Van Eyk alman ressami Hans Holbeynin tablolarini misal gostermek kifayetdir Xalcalarimiz haqqinda muxtelif efsaneler atalar sozleri tapmacalar ve diger hikmetli kelamlar duzulub qosulub Uzun illerdir xalcaciliqla mesgul olan Nezaket Qehremanovanin sozlerine gore qedimde Azerbaycanda qiza elci gelende onun hem de xalca palaz toxumaq qabiliyyetine qiymet verirmisler Elciler ise istemeye geldikleri qizin toxudugu xalcaya baxmaqla tekce onun qabiliyyetini deyil hem de xasiyyetini de mueyyenlesdirirmisler Xalca novleriMuxtelif naxis elementleri ve tesvirlerle zengin Azerbaycan xalcalari tekce gorunusu keyfiyyeti gozelliyine gore yox hem de orijinalligi felsefiliyine gore dunyada meshurdur Azerbaycan xalcalari oz texniki xususiyyetlerine gore xovlu ve xovsuz olurlar Xovsuz xalcalar toxuculuq senetinin en erken dovrune tesaduf edir Azerbaycan xalca seneti oz yuksek bedii texniki keyfiyyetine xovsuz toxunusunun muxtelifliyine gore ferqlenir Xovsuz xalcalarin ve umumiyyetle xalca senetinin yaranmasinin esasini onlarin ilk sade numuneleri olan hesir ceten buriya teskil edir Xovsuz xalcalar oz toxuma usuluna kompozisiya qurulusuna ornament zenginliyine ve reng koloritine gore bir birinden ferqlenen 8 nove bolunur Bunlar palaz cecim ladi kilim sedde verni zili ve sumax adlanir Sadalanan xalca novleri ilmelerinin sixligi reng calarlari toxunusu ve ornamentlerine gore bir birinden ferqlenir Azerbaycan xalcalari daim xarici olkelerde teskil olunan sergilerde yuksek yerler tutub qizil ve gumus medallara layiq gorulub Xalcaciliq mekteblerimizAzerbaycan xalcalari senet sahesi kimi hem cografi movqeyine hem de naxis kompozisiya reng helli ve texniki xususiyyetlerine gore 7 xalcaciliq mektebine bolunur Bunlar Quba Baki Sirvan Gence Qazax Qarabag Tebriz mektebleridir Bu mekteblerin her biri ise ayri ayri menteqelere bolunur Quba xalcalarinin bezeyini hendesi naxislardan ibaret ornamentlerin stilize edilmis nebati bezen ise heyvan motivleri teskil edir Bu mektebin xalcalarinda medalyonlu cesni uslubu da genis yayilib Baki xalcalari Baki xalcalari daha yumsaq olmasi renglerinin intensivliyi bedii elementlerinin orijinalligi ve naxislarinin inceliyi ile secilir Xalcalarin bezeklerinde hendesi formali goller eyri xetli nebati elementler ustunluk teskil edir Baki qrupuna aid xalcalarin reng koloritinde ara sahe yerliyi ucun esasen tund goy nadir hallarda ise qirmizi ve sari renglerden istifade edilir Sirvan xalcalari Sirvan xalcalarinin zengin ve murekkeb naxisli kompozisiyalari orta esrlerden meshurdur Gence xalcalari Gence xalcalari seyrek ilmeli qalin tuklu hendesi ornamentli orta olcusu ise secilir Bu xalcalarin toxunusunda esasen surmeyi goy lale ve zogali qirmizi rengler ustunluk teskil edir Qazax xalcalari Qazax xalcaciliq mektebine Azerbaycanin qerb rayonlari Gurcustanda soydaslarimizin yasadigi Borcali ve 1988 ci ile qeder azerbaycanlilarin tarixi yasayis meskeni olan indki Ermenistan erazisindeki Goyce mahali daxildir Bu mektebin xalcalarinda az renglerle ahengdar kolorit yaradilir Qarabag xalcalari Qarabag xalca mektebi bu bolgenin hem dagliq hem de aran zonasini ehate edir Qarabag xalcalari bedii qurulusu texnoloji xususiyyetleri reng helli baximindan meshurdur Cesnili xalca kompozisiyalari Qarabag xalcaciliq mektebinin klassik numunelerindendir Qarabagda evlerin interyerlerine uygunlasdirilmis 5 xalcadan ibaret dest xali gebeler genis yayilib Qarabag xalcalarinin reng palitrasi olduqca zengindir Bu palitra Qarabag tebietinin butun renglerinin en zerif calarlarini ozunde eks etdirir Tebriz xalcalari Tebriz xalcaciliq mektebi Azerbaycanin en qedim ve meshur xalcaciliq mektebidir Bu mektebe mensub xovsuz ve xovlu xalcalar bedii tertibat reng ahengdarligi ornamental bezeklerin muxtelifliyi ile ferqlenir Tebrizde toxunmus meshur Seyx Sefi xalisi hazirda London muzeyinde cox qyiemtli eksponat kimi saxlanilir Cox teessuf ki bun Tebriz xalcaciliq mektebinin numuneleri dunyada daha cox Iran xalcalari kimi taninir Xalcaciliq enenesinin berpasiXalcaciliq enenesinin yasadilmasi ve qorunmasi meqsedile hele 1967 ci ilde Xalca ve Tetbiqi Senet Muzeyi yaradilib Bu gun hemin muzeyde 6 minden artiq xalca 15 minden artiq eksponat var Onlarin her biri muxtelif bolgelerin xalca enenelerini ozunde ehtiva edir Azerbaycanda xalca senetinin elm sahesi kimi oyrenilmesi ve professional ressamlarin yaradiciliginda muasir inkisafi Azerbaycanin merhum xalq ressami Letif Kerimovun adi ile baglidir L Kerimov uzun iller xalcalari tedqiq edib Azerbaycan dekorativ senetini yeni ornamentlerle zenginlesdirib enenevi bezek elementleri esasinda yeni dekorativ motivler yaradib 2004 cu ilde Azerbaycanda xalca senetinin qorunmasi ve inkisaf etdirilmesi haqqinda Qanun qebul edilib Azerbaycan xalcalari dunyadaAzerbaycanda yaradilmis muxtelif senet numunelerinden o cumleden Azerbaycan xalcalarindan secmeler 1872 ci ilde Moskvada 1873 cu ilde Vyanada 1918 ci ilde Peterburqda Umumrusiya sergilerinde 1924 cu ilde Parisde Umumdunya sergilerinde numayis etdirilib Bununla yanasi xalca senetinin bir sira nadir senet numuneleri zaman zaman dunyani dolasib ayri ayri olkelerin muzeylerinin fondlarini zenginlesdirib sexsi kolleksiyalarin bezeyine cevrilib Bu esyalarin bezileri ayri ayri sexslerden alinib bezileri ise qaret edilerek Azerbaycandan aparilib Azerbaycan qadin ustalarinin elleri ile yaradilan gozel xalcalar ve xalca memulatlari Sankt Peterburqda Ermitaj Londonda Viktoriya ve Albert Vasinqtonda Tekstil Parisde Luvr Istanbulda Topqapi kimi dunyanin boyuk muzeylerini habele Bakida Azerbaycan Xalcaciliq ve Azerbaycan Tarixi muzeylerini bezeyir 2010 cu ilin 15 19 noyabr tarixinde Keniyanin Nayrobi seherinde kecirilen UNESCO nun Qeyri Maddi Medeni Irs uzre Hokumetlerarasi Komitesinin 5 ci sessiyasinda Azerbaycan xalcaciliq seneti bu moteber qurumun Umundunya Qeyri Maddi Medeni Irsin Reprezentativ siyahisina daxil edilib Bu Azerbaycan medeniyyetinin novbeti ugurudur Istinad Xalcaciliq az https kayzen az 1 aprel 2012 2021 10 25 tarixinde Istifade tarixi 2020 09 13 az https unesco preslib az 2020 10 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 09 13