Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. |
Azərbaycan Milli Mərkəzi — Bakıda yaradılıb və fəaliyyət göstərən gizli təşkilat.
Fəaliyyəti
Azərbaycan SSR [ru] "Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi" adı altında apardığı istintaq işinə görə, bu mərkəz sovet hakimiyyətini devirərək, müstəqil Azərbaycan Respublikası qurmaq məqsədilə 1924-cü ildə Bakıda yaradılmışdı. Mərkəzə ziyalılar, o cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin keçmiş nazirləri və üzvləri, "Müsavat" və "İttihad" partiyalarının nümayəndələri rəhbərlik edirdilər. İstintaqa görə "AMM" gələcək müstəqil Azərbaycan Respublikası üçün iqtisadi baza yaratmaq məqsədilə hakim partiya və dövlətin şüarlarından öz xeyrinə istifadə etməli idi. "AMM" ilk mərhələdə əməli fəaliyyətini sənaye və kənd təsərrüfatının bütün sahələri üzrə milli kapitalın yerləşdirilməsi məsələsinə yönəltmişdi. Sovet hakimiyyətinin özünü məhv edəcəyinə və yenidən doğulacağına olan bütün ümidlərin itdiyi bərpa dövrü başa çatdıqdan sonra mərkəzin fəaliyyət taktikası fəal mübarizəyə və sənayenin birbaşa dağıdılmasına yönəldilmişdi. İstintaq işinə görə "AMM"in fəaliyyətinin ikinci dövrü üsyançı dəstələr yaratmaq, Azərbaycan diviziyasının milli hissələrində hərbi təşkilat yaratmaq və s. yollarla sovet hakimiyyətini devirmək uğrunda silahlı mübarizə dövrüdür. "AMM" sovet hakimiyyətinə qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün "Birləşmiş Zaqafqaziya Komitəsi" yaratmış, "Müsavat" və "İttihad" partiyaları ilə birləşmişdi. Dağıstanda sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan təşkilatla və kəndli partiyası ilə də əlaqə yaradılmışdı. "AMM" öz fəaliyyətində Parisdə Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi "Qafqaz Siyasi Mühacirlərinin Birləşmiş Komitəsi" və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi "Müsavat"ın İstanbul bürosunun siyasi məramnamələrini rəhbər tutmuşdur. "AMM-in işi" üzrə hazırlanmış ittihamnamədə 53 nəfərin adı çəkilir..
Sovet Azərbaycanında yeridilən ayrı-seçkilik siyasəti, azərbaycanlılara inamsızlıq, dövlət və hakimiyyət orqanlarına işə götürülən zaman qeyri-azərbaycanlılara, xüsusən, ermənilərə üstünlük verilməsi narazılığa səbəb olan əsas amillər idi. "AMM"in əsas siyasi platforması sovet hakimiyyətini devirmək, yalnız bundan sonra baxışlardakı fikir ayrılıqlarını çözmək idi.
Mərkəzin müxtəlif filialları var idi. Mərkəzin rəhbərliyi altında sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, ideoloji, üsyançı dəstələr hazırlayan qəza komitələri, hərbi təşkilatlarda, xüsusən Azərbaycan diviziyasında işləyən hərbi qrup fəaliyyət göstərirdi.
1928-ci ilin əvvəllərində Parisdəki siyasi mühacir mərkəzlərinin göstərişi əsasında yaradılmış Qafqazın Müstəqilliyi Komitəsinin analoji forması kimi Zaqafqaziya Birləşmiş Komitəsi yaradıldı. Komitəyə Azərbaycandan — Məmməd Həsən Hacınski, Məhəmməd Xəlilov və Cəfər bəy Rüstəmbəyov, Gürcüstandan — Çiçinadze və Alşibay, Ermənistandan — TerQazaryan və İ. Arutyunov daxil idilər. "AMM" İstanbuldakı və Parisdəki türk siyasi mühacirləri vasitəsilə maliyyə köməyi alırdı. Maliyyə yardımı "AMM"-ə qeyri-leqal yolla çatdırılırdı. "AMM" azərbaycanlı gənclər və ziyalılar arasında milli dirçəlişə nail olmağa çalışırdı. "AMM"ın qarşıya qoyduğu əsas vəzifələrdən biri də partiya-sovet aparatında milli kadrların yerləşdirilməsi idi.
"AMM" yeni iqtisadi siyasət (NEP) siyasətinin təsiri nəticəsində sovet hakimiyyətinin məhv olacağının "qaçılmazlığın"a ümid bağlayaraq, ittifaq maraqlarına qarşı çıxır və gələcək Azərbaycanın maksimum iqtisadi təminatına nail olmaq məqsədilə milli kapitalın möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görürdü. Təşkilatın planına elektrikləşdirmə ilə bağlı Azərbaycanın müstəqil milli energetika bazasını yaratmaq vəzifəsi daxil idi. "AMM" nəqliyyat sahəsində də fəal iş aparırdı. Mərkəzin əsas məqsədi, ilk növbədə, Naxçıvanla iqtisadi əlaqə saxlanılmasında böyük əhəmiyyəti olan Bakı — Culfa dəmir yolu tikintisinin başa çatdırılması idi. Nuxa — Zaqatala, Şuşa — Qaryagin, Şuşa — Qubadlı şoselərinin salınması da diqqət mərkəzində idi.
Əlaqələri
İstintaq materiallarından aydın olur ki, "AMM" Qərbi Avropa ölkələrinə, xüsusilə İngiltərəyə daha çox meyl göstərirdi. Bu meyl İstanbuldakı və Parisdəki Azərbaycan mühacir mərkəzlərinin fəaliyyəti ilə və göstərişləri əsasında formalaşmışdı. "AMM"in Mərkəzi Komitəsi vardı. MK-nın əsas vəzifəsi Parisdəki və İstanbuldakı mühacir mərkəzləri ilə, Ermənistan və Gürcüstandakı həmfikirləri ilə fəaliyyətlərini tənzimləmək üçün Zaqafqaziya Birləşmiş Komitəsi ilə, "Müsavat" və "İttihad" partiyaları ilə, Moskvadakı "Sənaye" və "Kəndli" partiyaları ilə əlaqə saxlamaq, üsyan zamanı fəaliyyətlərini tənzimləmək üçün Dağıstandakı antisovet təşkilatlarla müntəzəm əlaqə saxlamaqdan ibarət idi. Milli Mərkəzin xarici mühacirət mərkəzləri ilə əlaqəsi 1926-cı ildə keçmiş mühacir Yaqub Vəzirovun İstanbuldan qayıtmasından sonra yaradılmışdı. Xaricdəki mühacirət mərkəzləri ilə yanaşı, onların Ərdəbil və Təbriz filialları ilə də əlaqə saxlanılırdı. İstintaq materiallarına görə bu filiallar Paris və İstanbuldan gələn tapşırıqların çatdırılmasında ötürücü məntəqə funksiyasını yerinə yetirirdilər. Ərdəbil qrupuna siyasi mühacirlər Qafar Qafarov və Cəfər Cəfərov, Təbriz qrupuna Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dəmir yol idarəsinin rəisi olmuş Teymur bəy Məlik-Aslanov və Kəlbalı xan Naxçıvanski daxil idilər.
Üzvləri
"AMM" MK rəhbərliyinin tərkibinə Məmməd Həsən Hacınski (Zaqafqaziya Dövlət Plan Komitəsinin sədr müavini), Xudadat bəy Məlik-Aslanov (Dövlət Plan Komitəsinin sənaye bölməsinin müdiri), Firuz bəy Ordubadski (ASSR DPK sədrinin müavini), Əhməd bəy Pepinov (DPK-nın məsul işçisi), Rza Şabanov (DPK-nın kənd təsərrüfatı bölməsinin müdiri), Çingiz İldırım, Məhəmməd Xəlilov (ZSFSR XTNS sədrinin müavini), Məhəmməd Mullayev (ASSR XTNS rəyasət heyətinin üzvü), Zeynal Tağıyev (V. İ. Lenin adına fabrikin keçmiş müdiri), Ələsgər bəy Bəylərbəyov (Bakı Sovetinin və "Azsutəsərrüfatı"nın keçmiş mühəndisi) və Mirzə Lətif Mirzəyev daxil idilər. Onlar bütün sahələri əhatə edən qruplarla əlaqə saxlayırdılar.
Fəaliyyətinə son qoyulması
1931-ci il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR Dövlət Siyasi İdarəsi kollegiyasının məhkəmə iclasında, 1932-ci il fevralın 2-də isə Tiflisdə Zaqafqaziya DSİ kollegiyası yanında məhkəmədə "Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi"nə baxılmış, onun fəaliyyətinə son qoyulmuş, üzvləri isə müxtəlif müddətlərə həbs cəzasına məhkum olunmuşlar.
Ədəbiyyat
- Elşad Qoca, Sibir dərsi, B., 2000.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı 2004. s. 186
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz Azerbaycan Milli Merkezi Bakida yaradilib ve fealiyyet gosteren gizli teskilat FealiyyetiMemmedhesen Hacinski Azerbaycan SSR ru Azerbaycan Milli Merkezinin isi adi altinda apardigi istintaq isine gore bu merkez sovet hakimiyyetini devirerek musteqil Azerbaycan Respublikasi qurmaq meqsedile 1924 cu ilde Bakida yaradilmisdi Merkeze ziyalilar o cumleden Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin kecmis nazirleri ve uzvleri Musavat ve Ittihad partiyalarinin numayendeleri rehberlik edirdiler Istintaqa gore AMM gelecek musteqil Azerbaycan Respublikasi ucun iqtisadi baza yaratmaq meqsedile hakim partiya ve dovletin suarlarindan oz xeyrine istifade etmeli idi AMM ilk merhelede emeli fealiyyetini senaye ve kend teserrufatinin butun saheleri uzre milli kapitalin yerlesdirilmesi meselesine yoneltmisdi Sovet hakimiyyetinin ozunu mehv edeceyine ve yeniden dogulacagina olan butun umidlerin itdiyi berpa dovru basa catdiqdan sonra merkezin fealiyyet taktikasi feal mubarizeye ve senayenin birbasa dagidilmasina yoneldilmisdi Istintaq isine gore AMM in fealiyyetinin ikinci dovru usyanci desteler yaratmaq Azerbaycan diviziyasinin milli hisselerinde herbi teskilat yaratmaq ve s yollarla sovet hakimiyyetini devirmek ugrunda silahli mubarize dovrudur AMM sovet hakimiyyetine qarsi birge mubarize aparmaq ucun Birlesmis Zaqafqaziya Komitesi yaratmis Musavat ve Ittihad partiyalari ile birlesmisdi Dagistanda sovet hakimiyyetine qarsi mubarize aparan teskilatla ve kendli partiyasi ile de elaqe yaradilmisdi AMM oz fealiyyetinde Parisde Elimerdan bey Topcubasovun rehberlik etdiyi Qafqaz Siyasi Muhacirlerinin Birlesmis Komitesi ve Mehemmed Emin Resulzadenin rehberlik etdiyi Musavat in Istanbul burosunun siyasi meramnamelerini rehber tutmusdur AMM in isi uzre hazirlanmis ittihamnamede 53 neferin adi cekilir Sovet Azerbaycaninda yeridilen ayri seckilik siyaseti azerbaycanlilara inamsizliq dovlet ve hakimiyyet orqanlarina ise goturulen zaman qeyri azerbaycanlilara xususen ermenilere ustunluk verilmesi naraziliga sebeb olan esas amiller idi AMM in esas siyasi platformasi sovet hakimiyyetini devirmek yalniz bundan sonra baxislardaki fikir ayriliqlarini cozmek idi Merkezin muxtelif filiallari var idi Merkezin rehberliyi altinda senaye kend teserrufati neqliyyat ideoloji usyanci desteler hazirlayan qeza komiteleri herbi teskilatlarda xususen Azerbaycan diviziyasinda isleyen herbi qrup fealiyyet gosterirdi 1928 ci ilin evvellerinde Parisdeki siyasi muhacir merkezlerinin gosterisi esasinda yaradilmis Qafqazin Musteqilliyi Komitesinin analoji formasi kimi Zaqafqaziya Birlesmis Komitesi yaradildi Komiteye Azerbaycandan Memmed Hesen Hacinski Mehemmed Xelilov ve Cefer bey Rustembeyov Gurcustandan Cicinadze ve Alsibay Ermenistandan TerQazaryan ve I Arutyunov daxil idiler AMM Istanbuldaki ve Parisdeki turk siyasi muhacirleri vasitesile maliyye komeyi alirdi Maliyye yardimi AMM e qeyri leqal yolla catdirilirdi AMM azerbaycanli gencler ve ziyalilar arasinda milli dircelise nail olmaga calisirdi AMM in qarsiya qoydugu esas vezifelerden biri de partiya sovet aparatinda milli kadrlarin yerlesdirilmesi idi AMM yeni iqtisadi siyaset NEP siyasetinin tesiri neticesinde sovet hakimiyyetinin mehv olacaginin qacilmazligin a umid baglayaraq ittifaq maraqlarina qarsi cixir ve gelecek Azerbaycanin maksimum iqtisadi teminatina nail olmaq meqsedile milli kapitalin mohkemlendirilmesi ucun tedbirler gorurdu Teskilatin planina elektriklesdirme ile bagli Azerbaycanin musteqil milli energetika bazasini yaratmaq vezifesi daxil idi AMM neqliyyat sahesinde de feal is aparirdi Merkezin esas meqsedi ilk novbede Naxcivanla iqtisadi elaqe saxlanilmasinda boyuk ehemiyyeti olan Baki Culfa demir yolu tikintisinin basa catdirilmasi idi Nuxa Zaqatala Susa Qaryagin Susa Qubadli soselerinin salinmasi da diqqet merkezinde idi ElaqeleriKelbeli Xan Naxcivanski Istintaq materiallarindan aydin olur ki AMM Qerbi Avropa olkelerine xususile Ingiltereye daha cox meyl gosterirdi Bu meyl Istanbuldaki ve Parisdeki Azerbaycan muhacir merkezlerinin fealiyyeti ile ve gosterisleri esasinda formalasmisdi AMM in Merkezi Komitesi vardi MK nin esas vezifesi Parisdeki ve Istanbuldaki muhacir merkezleri ile Ermenistan ve Gurcustandaki hemfikirleri ile fealiyyetlerini tenzimlemek ucun Zaqafqaziya Birlesmis Komitesi ile Musavat ve Ittihad partiyalari ile Moskvadaki Senaye ve Kendli partiyalari ile elaqe saxlamaq usyan zamani fealiyyetlerini tenzimlemek ucun Dagistandaki antisovet teskilatlarla muntezem elaqe saxlamaqdan ibaret idi Milli Merkezin xarici muhaciret merkezleri ile elaqesi 1926 ci ilde kecmis muhacir Yaqub Vezirovun Istanbuldan qayitmasindan sonra yaradilmisdi Xaricdeki muhaciret merkezleri ile yanasi onlarin Erdebil ve Tebriz filiallari ile de elaqe saxlanilirdi Istintaq materiallarina gore bu filiallar Paris ve Istanbuldan gelen tapsiriqlarin catdirilmasinda oturucu menteqe funksiyasini yerine yetirirdiler Erdebil qrupuna siyasi muhacirler Qafar Qafarov ve Cefer Ceferov Tebriz qrupuna Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde demir yol idaresinin reisi olmus Teymur bey Melik Aslanov ve Kelbali xan Naxcivanski daxil idiler Uzvleri AMM MK rehberliyinin terkibine Memmed Hesen Hacinski Zaqafqaziya Dovlet Plan Komitesinin sedr muavini Xudadat bey Melik Aslanov Dovlet Plan Komitesinin senaye bolmesinin mudiri Firuz bey Ordubadski ASSR DPK sedrinin muavini Ehmed bey Pepinov DPK nin mesul iscisi Rza Sabanov DPK nin kend teserrufati bolmesinin mudiri Cingiz Ildirim Mehemmed Xelilov ZSFSR XTNS sedrinin muavini Mehemmed Mullayev ASSR XTNS reyaset heyetinin uzvu Zeynal Tagiyev V I Lenin adina fabrikin kecmis mudiri Elesger bey Beylerbeyov Baki Sovetinin ve Azsuteserrufati nin kecmis muhendisi ve Mirze Letif Mirzeyev daxil idiler Onlar butun saheleri ehate eden qruplarla elaqe saxlayirdilar Fealiyyetine son qoyulmasi1931 ci il sentyabrin 30 da Azerbaycan SSR Dovlet Siyasi Idaresi kollegiyasinin mehkeme iclasinda 1932 ci il fevralin 2 de ise Tiflisde Zaqafqaziya DSI kollegiyasi yaninda mehkemede Azerbaycan Milli Merkezinin isi ne baxilmis onun fealiyyetine son qoyulmus uzvleri ise muxtelif muddetlere hebs cezasina mehkum olunmuslar EdebiyyatElsad Qoca Sibir dersi B 2000 IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki 2004 s 186