Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alaş Orda — 1917–1920-ci illər arasında qazax və qırğızların birgə hərəkatının və nəticədə elan etdikləri dövlətin adıdır. Rəsmi olaraq 1928-ci ilə qədər mövcud olmuşdur. Alaş Orda 1905-ci ildə Alaş hərəkatı ilə meydana çıxmış və 1912-ci ildə qurulan siyasi Alaş Partiyası ilə güclənmişdir. Bu partiya siyasi fəaliyyətlərini 1928-ci ildə dayandırsa da əslində 1937-ci ilə qədər mövcud olmuşdur.
| Tarixi dövlət | |||
| Alaş Orda | |||
|---|---|---|---|
| |||
| «Oyan Qazax!» | |||
 | |||
| | |||
| Dövlət dini | İslam | ||
| Rəyasət Heyətinin sədri | |||
| • | Əlixan Bökeyxan | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
1980-ci illərin sonunda, təsir dairəsi Qazaxıstan və Qırğızıstan olan eyni adlı yeni bir milliyyətçi partiya qurulmuşdur.
Söz açımı
Qazaxıstanın rəsmi açıqlamasına görə Alaş adı Qazaxların əfsanəvi babası Alaş Xandan götürülmüşdür. Alaş Xan Orda xanın digər bir adıdır, lakin Orta Asiyanın digər Türk dillərində alaşa — at mənasına gəldiyinə görə Alaş Ordanın izahının Atlı Ordusu olduğu daha məntiqli hesab olunur.
Tarixi
1905-ci ildə Mustafa Çokay tərəfindən təşkil edilib "Hamımız Alaşın oğullarıyıq!" başlığı altında Daşkənddə baş tutan Türküstan Müsəlmanları Konqresində, nəcabətli ailələrdən olan Qazax və Qırğız rəhbərləri Alaş adı altında birləşmişdi. Bu hərəkata Qazax və Qırğız ziyalıları də qatılmışdı. Bu yeni hərəkatın başlıca hədəfləri bunlar idi:
- Orta Asiyada İslamı çağdaşlaştırmaq
- Qazaxların və Qırğızların ənənəvi köçəri mədəniyyətlərini yenidən azad şəkildə yaşamasını təmin etmək (yəni, Rus Çarlarının daha əvvəllər başlatdıqları köçəri xalqları oturaq həyata məcvuretmə qanunlarını ləğv etmək)
- Türküstan bölgəsinə yerləşən rusları buradan uzaqlaşdırmaq
Alaş Hərəkatı Mustafa Çokay tərəfindən qurulmuş olan Türküstan Müsəlmanları Komitəsi ilə möhkəm ortaqlığa malik idi. Eləcə də, Osmanlıda qurulan Jön Türklər hərəkatı və Mirseyid Sultanqaliev tərəfindən qurulmuş olan Türk-Tatar Komitəsi ilə əməkdaşlıq edirdi.
1912-ci ildə Alaş hərəkatı Alaş Partiyasını yaratdı. Bu partiyaya Mustafa Çokayın yanında Əbdülqafar İmanov və Amangəldi İmanov qardaşları və bir Qazax törəsi (qazaxlarda bir hökmdar titulu) olan Əlixan Bukeyxanov da üzv olmuşdular. Bukeyxanov partiyanın ən sözü keçən şəxslərindən idi və partiyanın təməl ünsürləri də Bukeyxanov tərəfindən təyin olunurdu. Çünki, Bukeyxanov Rus parlamentinin üzvü və parlamentin içərisində rusların sosialist-inqilabçı qrupuna yaxın olan fraksiyaya mənsub idi.
Alaş partiyası bu dövrdə çox Türkçüydü və Rusiya İmperiyasında yaşayan Türk xalqlarını birləşərək Böyük Turanı qurmağa çağırırdı. Bir Törə olaraq Bukeyxanov özünü birbaşa Çingiz Xanın varisi olaraq görürdü. İmanov qardaşları isə qoja olaraq özlərini Məhəmməd ibn Abdullahın varisləri olaraq görürdülər.
Alaş Partiyasının əhəmiyyətli dövrü Rusiya İmperiyasının 1917-ci ildə çökməsi ilə başladı. Artıq yeni qurulan bir Rusiyanın içində avtonom bir Qazax-Qırğız milli dövləti üçün səy göstərirdilər. Bu dövlətin Rusiyanın o dövrdə Qırğız olaraq təyin olunan bütün birliklərini əhatə etməsini və Alaş Orda adını daşımasını istəyirdilər. Mustafa Çokay bu dövlətin ilk lideri olaraq seçilmişdi.
Eyni zamanda Alaş Orda Türkistanda reallaşan qiyamlara da dəstək olurdu. 1917-ci ilin yazında Bişkekdə liderləri İmanov qardaşlar olan Alaş-Başan Hərəkəti (Alaş Baş Hərəkatı) quruldu, lakin hərəkatın Qırğız qanadının mərkəzi Bişkek yox, Kokand oldu.
1917-ci ilin axırlarında Alaş Orda Orenburqda, Rusiyanın içərisində muxtar Qazax ölkəsinin qurulmasını müdafiə edən Qırğızların Müsəlman Konqresini reallaşdırdılar. Ayrıca muxtariyyətə qovuşmaq üçün Rusiyanın bütün Türk xalqları ilə ortaq hərəkət edilməsinin vacibliyi də vurğulanırdı, lakin Alaş Orda bu dövrdə belə bütün Türk xalqlarının birləşdiyi bir gücün içərisində Qırğızların öndər rolunda olmasının vacib olduğu fikrindəydi.
Alaş Ordanın bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsinə qarşı olması və Rusiyanın demokratik şəkildə idarə olunması lazım olduğunu müdafiə etmələri səbəbiylə Sovet rejimi ilə münasibətləri kəskinləşmişdi.
Rusiyada vətəndaş müharibəsi əsnasında Alaş Orda Qazaxların yaşadığı bölgələri Bolşeviklərə qarşı müdafiə üçün ayrıca bir ordu qurmuşdu. Ancaq, böyük birləşmiş bir bölgəyə nəzarət edə bilmədilər və bölgə iki yerə bölündü. Bu hissələrin arasında əlaqə problemləri olduğuna görə ötəri iki ayrı idarəetmə meydana gəldi. Qərb hissənin lideri Bukeyxanov, şərq hissənin liderləri İmanov qardaşları idi.
Mustafa Çokayev bu vəziyyəti düzəltmək üçün İmanov qardaşların razılığı ilə Qazaxıstan və Qırğızıstanı əhatə edən yeni bir dövlətin qurulduğunu elan etdi, lakin bunun heç bir mənası yox idi. Çünki kommunist Rus rejimi yalnız Bukeyxanovu Alaş Orda lideri olaraq tanıyırdı.
Bolşeviklərə qarşı güc qazanmaq üçün Alaş Orda kazaklarla əməkdaşlıq etməyə başladı. Ancaq 1919-cu ildə Alaş Orda orduları Qızıl Ordu tərəfindən məğlub edildi və liderlərinin çoxu öldürüldü.
Həmin dövrdən sonra Alaş Ordanın az sayda qalan Türkçü qanadını meydana gətirən üzvləri Türküstanın cənubuna gedib Basmaçı hərəkatına qoşulmuşdular. Partiyanın islahatçı qanadı Türküstan Kommunist Partiyasına üzv oldu. Alaş Orda Partiyası üzdə hələ Qazax partiyası olaraq varlığını davam etdirirdi, lakin artıq nəzarət altında idi. Hərəkatın Qırğız qanadı isə 1919-cu ildə tamamilə dağılmışdı.
Bukeyxanov Moskvaya köçdü və tərcüməçi olaraq fəaliyyətini davam etdirdi. Siyasət ilə artıq heç bir əlaqəsi qalmamışdı. Bukeyxanov həmin dövrdə bir çox Türk dillərində yazılan qəzetlər üçün yazıçılıq etdi və bir neçə kitab yazdı. 1921-ci ildə Bukeyxanov bir sıra şəxslərlə birgə Jas Alaş və yalnızca özü Qazaq Tili (Qazax dili) adlı qəzetləri yaratdı.
Bukeyxanov 1937-ci ildə Moskvada hələ də aydın olmayan səbəbdən öldü. Stalinin əmri ilə KQB tərəfindən öldürüldüyü güman edilir. Əlixan Bukeyxanovun ölümündən sonra Alaş Orda da artıq sərbəst partiya olaraq fəaliyyətlərinə son verdi və son üzvləri Qazaxıstan Kommunist Partiyasına inteqrasiya edildi.
Həmçinin bax
Kitablar
- Zentrum für Türkeistudien (Hrsg.): Aktuelle Situation in den Turkrepubliken (Working Paper 14, 1994)
- Roland Götz/Uwe Halbach: Politisches Lexikon GUS, 1992
- Erhard Stölting: Eine Weltmacht zerbricht — Nationalitäten und Religionen in der UdSSR, 1990
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alas Orda 1917 1920 ci iller arasinda qazax ve qirgizlarin birge herekatinin ve neticede elan etdikleri dovletin adidir Resmi olaraq 1928 ci ile qeder movcud olmusdur Alas Orda 1905 ci ilde Alas herekati ile meydana cixmis ve 1912 ci ilde qurulan siyasi Alas Partiyasi ile guclenmisdir Bu partiya siyasi fealiyyetlerini 1928 ci ilde dayandirsa da eslinde 1937 ci ile qeder movcud olmusdur Tarixi dovletAlas OrdaBayraq Oyan Qazax Dovlet dini IslamReyaset Heyetinin sedri Elixan Bokeyxan Vikianbarda elaqeli mediafayllar 1980 ci illerin sonunda tesir dairesi Qazaxistan ve Qirgizistan olan eyni adli yeni bir milliyyetci partiya qurulmusdur Soz acimiQazaxistanin resmi aciqlamasina gore Alas adi Qazaxlarin efsanevi babasi Alas Xandan goturulmusdur Alas Xan Orda xanin diger bir adidir lakin Orta Asiyanin diger Turk dillerinde alasa at menasina geldiyine gore Alas Ordanin izahinin Atli Ordusu oldugu daha mentiqli hesab olunur Tarixi1905 ci ilde Mustafa Cokay terefinden teskil edilib Hamimiz Alasin ogullariyiq basligi altinda Daskendde bas tutan Turkustan Muselmanlari Konqresinde necabetli ailelerden olan Qazax ve Qirgiz rehberleri Alas adi altinda birlesmisdi Bu herekata Qazax ve Qirgiz ziyalilari de qatilmisdi Bu yeni herekatin baslica hedefleri bunlar idi Orta Asiyada Islami cagdaslastirmaq Qazaxlarin ve Qirgizlarin enenevi koceri medeniyyetlerini yeniden azad sekilde yasamasini temin etmek yeni Rus Carlarinin daha evveller baslatdiqlari koceri xalqlari oturaq heyata mecvuretme qanunlarini legv etmek Turkustan bolgesine yerlesen ruslari buradan uzaqlasdirmaq Alas Herekati Mustafa Cokay terefinden qurulmus olan Turkustan Muselmanlari Komitesi ile mohkem ortaqliga malik idi Elece de Osmanlida qurulan Jon Turkler herekati ve Mirseyid Sultanqaliev terefinden qurulmus olan Turk Tatar Komitesi ile emekdasliq edirdi 1912 ci ilde Alas herekati Alas Partiyasini yaratdi Bu partiyaya Mustafa Cokayin yaninda Ebdulqafar Imanov ve Amangeldi Imanov qardaslari ve bir Qazax toresi qazaxlarda bir hokmdar titulu olan Elixan Bukeyxanov da uzv olmusdular Bukeyxanov partiyanin en sozu kecen sexslerinden idi ve partiyanin temel unsurleri de Bukeyxanov terefinden teyin olunurdu Cunki Bukeyxanov Rus parlamentinin uzvu ve parlamentin icerisinde ruslarin sosialist inqilabci qrupuna yaxin olan fraksiyaya mensub idi Alas partiyasi bu dovrde cox Turkcuydu ve Rusiya Imperiyasinda yasayan Turk xalqlarini birleserek Boyuk Turani qurmaga cagirirdi Bir Tore olaraq Bukeyxanov ozunu birbasa Cingiz Xanin varisi olaraq gorurdu Imanov qardaslari ise qoja olaraq ozlerini Mehemmed ibn Abdullahin varisleri olaraq gorurduler Alas Partiyasinin ehemiyyetli dovru Rusiya Imperiyasinin 1917 ci ilde cokmesi ile basladi Artiq yeni qurulan bir Rusiyanin icinde avtonom bir Qazax Qirgiz milli dovleti ucun sey gosterirdiler Bu dovletin Rusiyanin o dovrde Qirgiz olaraq teyin olunan butun birliklerini ehate etmesini ve Alas Orda adini dasimasini isteyirdiler Mustafa Cokay bu dovletin ilk lideri olaraq secilmisdi Eyni zamanda Alas Orda Turkistanda reallasan qiyamlara da destek olurdu 1917 ci ilin yazinda Biskekde liderleri Imanov qardaslar olan Alas Basan Hereketi Alas Bas Herekati quruldu lakin herekatin Qirgiz qanadinin merkezi Biskek yox Kokand oldu 1917 ci ilin axirlarinda Alas Orda Orenburqda Rusiyanin icerisinde muxtar Qazax olkesinin qurulmasini mudafie eden Qirgizlarin Muselman Konqresini reallasdirdilar Ayrica muxtariyyete qovusmaq ucun Rusiyanin butun Turk xalqlari ile ortaq hereket edilmesinin vacibliyi de vurgulanirdi lakin Alas Orda bu dovrde bele butun Turk xalqlarinin birlesdiyi bir gucun icerisinde Qirgizlarin onder rolunda olmasinin vacib oldugu fikrindeydi Alas Ordanin bolseviklerin hakimiyyete gelmesine qarsi olmasi ve Rusiyanin demokratik sekilde idare olunmasi lazim oldugunu mudafie etmeleri sebebiyle Sovet rejimi ile munasibetleri keskinlesmisdi Rusiyada vetendas muharibesi esnasinda Alas Orda Qazaxlarin yasadigi bolgeleri Bolseviklere qarsi mudafie ucun ayrica bir ordu qurmusdu Ancaq boyuk birlesmis bir bolgeye nezaret ede bilmediler ve bolge iki yere bolundu Bu hisselerin arasinda elaqe problemleri olduguna gore oteri iki ayri idareetme meydana geldi Qerb hissenin lideri Bukeyxanov serq hissenin liderleri Imanov qardaslari idi Mustafa Cokayev bu veziyyeti duzeltmek ucun Imanov qardaslarin raziligi ile Qazaxistan ve Qirgizistani ehate eden yeni bir dovletin quruldugunu elan etdi lakin bunun hec bir menasi yox idi Cunki kommunist Rus rejimi yalniz Bukeyxanovu Alas Orda lideri olaraq taniyirdi Bolseviklere qarsi guc qazanmaq ucun Alas Orda kazaklarla emekdasliq etmeye basladi Ancaq 1919 cu ilde Alas Orda ordulari Qizil Ordu terefinden meglub edildi ve liderlerinin coxu olduruldu Hemin dovrden sonra Alas Ordanin az sayda qalan Turkcu qanadini meydana getiren uzvleri Turkustanin cenubuna gedib Basmaci herekatina qosulmusdular Partiyanin islahatci qanadi Turkustan Kommunist Partiyasina uzv oldu Alas Orda Partiyasi uzde hele Qazax partiyasi olaraq varligini davam etdirirdi lakin artiq nezaret altinda idi Herekatin Qirgiz qanadi ise 1919 cu ilde tamamile dagilmisdi Bukeyxanov Moskvaya kocdu ve tercumeci olaraq fealiyyetini davam etdirdi Siyaset ile artiq hec bir elaqesi qalmamisdi Bukeyxanov hemin dovrde bir cox Turk dillerinde yazilan qezetler ucun yaziciliq etdi ve bir nece kitab yazdi 1921 ci ilde Bukeyxanov bir sira sexslerle birge Jas Alas ve yalnizca ozu Qazaq Tili Qazax dili adli qezetleri yaratdi Bukeyxanov 1937 ci ilde Moskvada hele de aydin olmayan sebebden oldu Stalinin emri ile KQB terefinden oldurulduyu guman edilir Elixan Bukeyxanovun olumunden sonra Alas Orda da artiq serbest partiya olaraq fealiyyetlerine son verdi ve son uzvleri Qazaxistan Kommunist Partiyasina inteqrasiya edildi Hemcinin baxQazax xanligi Alas milisiKitablarZentrum fur Turkeistudien Hrsg Aktuelle Situation in den Turkrepubliken Working Paper 14 1994 Roland Gotz Uwe Halbach Politisches Lexikon GUS 1992 Erhard Stolting Eine Weltmacht zerbricht Nationalitaten und Religionen in der UdSSR 1990Istinadlar