Əmin ər-Reyhani (24 noyabr 1876[…] – 13 sentyabr 1940[…]) — Livan yazıçısı.
Əmin ər-Reyhani | |
---|---|
ərəb. أمين الريحاني | |
Doğum tarixi | 24 noyabr 1876[…] |
Vəfat tarixi | 13 sentyabr 1940[…](63 yaşında) |
Vəfat səbəbi | yol-nəqliyyat hadisəsi |
Fəaliyyəti | şair, roman yazıçısı, yazıçı, tarixçi, esseist, siyasətçi |
Əsərlərinin dili | ingilis dili |
İstiqamət | Məhcər ədəbiyyatı |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Həyatı
Əmin ər-Reyhani Qərbdə təhsil almasına və uzun müddət Amerikada yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, Şərq ruhuna həmişə sadiq qalmış, Şərq dəyərlərini tərənnüm etmiş, insanın mənəvi kamilliyini sivi-lizasiyanın zahiri cazibəsindən uca tutmuşdur. O, bütün yaradıcılığı boyu Şərqin prioritetliyini bu və ya digər formada nəzərə çarpdırmağa çalışmışdır. Lakin bu ideyanın ən aşkar və təsirli ifadəsi "Mən Şərqəm" şeirində öz əksini tapmışdır.
Əmin ər-Reyhani heç də sadəcə yazıçı olmayıb, həm də öz döv-rünün böyük mütəfəkkiri idi. Şərq və Qərbin sintezi ideyası onun bütün yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Bu məqsədə xidmət etmək üçün həm Şərq, həm də Qərb ədəbi-bədii ənənələrini ehtiva edən yeni ruhlu bir ədəbiyyatın yaradılmasında fəal iştirak edir. Eyni məfkurəli, müasir düşüncəli ərəb mühacir şairləri öz səylərini birləşdirmək üçün "Qələmlər birliyi" adlanan yeni ədəbi təşkilat yaradırlar. Ümumi planda baxdıqda Cübran əsasən kosmik insan idealını, ər-Reyhani klassik Şərqi, Nüaymə isə yaşadığı gerçək ərəb mühitini və onun problemlərini tərənnüm edir.
Əmin ər-Reyhanidə romantizm öz yaşadığı dövrdən daha çox keçmiş dövrə yönəlidir. Bayron yunanların keçmişindən böyük iftixarla yazdığı kimi, ər-Reyhani də orta əsr islam sivilizasiyasını bir ideal kimi götürür. "Ər-Reyhaninin milli xarakterlə şərtlənmiş maraqların vəhdəti kimi təqdim etdiyi ərəblərin keçmişinin idealizəsi onun romantizminə özünəməxsusluq və xüsusi kolorit verir. Nə mübarizə, nə ziddiyyət, nə istismar, nə ictimai təbəqələşmə onun tərəfindən nəzərə alınmır, o, bütövlükdə keçmişdə çiçəklənmə və əzəmət dövrünü yaşamış bir millət haqqında danışır".
Vaxtında bu problemə diqqət verilmədiyindən İslam Şərqi texn-ki inkişaf sahəsində Qərblə rəqabətdə çox geri qalmışdı. Ərəb Xilafəti-nin son dövrlərində olduğu kimi, Osmanlı dövründə də elmə münasibət məsələsində tutulmuş qüsurlu mövqe öz acı bəhrələrini vermişdi. Bu cəhət Əmin ər-Reyhaninin də yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Şairin fikrinə görə, elmi-praktik düşüncəyə etinasızlıq nəinki ərəblərin, bütöv-lükdə Şərqin geri qalmasını şərtləndirən səbəblərdən biridir. Heç olmazsa, bundan sonra "onlar əqli-elmi xüsusiyyət əldə etməli və özlərini planetimiz haqqında sosioloji və əxlaqi tətbiqləri də olan müəyyən təməl həqiqətlərə uyğunlaşdırmalıdırlar".
Ancaq dini kitabların öyrənilməsi ilə kifayətlənərək Təbiət kitabını oxumağa səy göstərmədikləri üçün İslam dünyasında elm doğrudan da, çox geri qalmışdı. Əmin ər-Reyhani bu məsələni də diqqətə çatdırmağa çalışırdı. "Xalidin kitabı" da – əslində Xalidin dünyası mənasındadır. Dünya, təbiət özü də bir kitabdır. Əsərin adı seçilərkən Quran ilə Təbiətin bir-birinə adekvat kitablar olması barədə ideyaya işarə edilmişdir.
Əmin ər-Reyhani "Xalidin kitabı" əsərində yazır: "Burada, Təbiətin bu böyük Məscidində mən öz Quranımı oxuyuram. Mən, Xalid, hə-yatın səhrasındakı bir bədəvi, düşüncə yolunda bir divanə, mənə açıq yeganə ibadət məkanı olan bu möhtəşəm Məscidə onun ilahi görünü-şünün ətirli aurasında sınmış könlümü müalicə etmək üçün gəlirəm. Bu-rada mehrablar nə bu, nə də başqa yöndədir. Lakin burada hansı tərəfə dönürsən dön, Allahın canlı ruhunun hər zaman mövcud olduğu bir sığınacaq vardır."
İstər bu mühakiməsində, istərsə də başqa yazılarında ər-Reyhani əslən xristian olmasına baxmayaraq, daha çox dərəcədə İslam dininin rəmzlərindən istifadə edir. Çünki vəhdət ideyası məhz İslamda təhrif olunmadan, ən yüksək səviyyədə, hətta belə demək mümkündürsə, romantik poeziyanın ruhuna uyğun surətdə ifadə olunur.
Ərəb romantik şairləri üçün din ancaq mənəvi aləmə aid olmaqla texnogen sivilizasiyadan asılı olmadan mövcuddur. Əmin ər-Reyhani daha çox dərəcədə dinin əxlaqi funksiyasını önə çəkir və yaxud bu iki mənəvi dəyərin eyniyyəti prinsipindən çıxış edirdi. Bununla əlaqədar Aida İmanquliyeva yazır: "Ər-Reyhaninin dini "əxlaqi hiss" kimi anlaması bilavasitə mənəviyyat problemləri ilə əlaqədardır. Onun nəzərində Allah ən ali mənəvi qanundur".
Əmin ər-Reyhani Şərq ruhunun da ən çox dinlərdə yaşadığını nəzərə alır, İslam dəyərlərinə, xüsusən, təsəvvüf fəlsəfəsinə böyük rəğbət bəsləyirdi. "Mən Şərqəm," – deyən şair təsəvvüfə biganə qala bilməzdi. Çünki Şərq düşüncəsinin mahiyyəti, mənəvi kamilləşmə yolu özünün nəzəri-konseptual, habelə bədii-estetik və prakrik-həyati təcəssümünü ən çox sufi fəlsəfəsində tapmışdı. Əmin ər-Reyhaninin bütün yaradıcılığına təsir edən təsəvvüf ideyaları ən çox "Mistiklərin nəğməsi…" kitabında tərənnüm olunur. O, öz təsəvvüf ideyalarına bağlılığını böyük sufi mütəfəkkirlərinə həsr etdiyi şeirlərində də ifadə edir.
Əttara salam olsun, müşk ətirli sözlərilə
Nəğmə deyən quşların vəziri.
Ərəbiyə salam olsun, Həqiqətin dilinə,
Peyğəmbərin həqiqətdə gözünə.
Göründüyü kimi, Reyhani İslam dünyasının böyük mütəfəkkirlə-rindən biri məşhur sufi şairi İbn Ərəbini Həqiqətin dili hesab edir və Peyğəmbər dedikdə Cübran kimi, o da Məhəmməd Mustafanı nəzərdə tutur. Onun ingilis dilində yazdığı şeirlərinin çoxunda tanrıdan bəhs olunarkən "God" yox, məhz "Allah" sözü işlənir ki, bu da İslam dininə bağlılıqdan irəli gəlir.
Allah rəhmandır, Allah mehribandır,
Onun qəlbi yerin göz yaşlarında qorunub saxlanır.
Digər misralarında işlətdiyi "Allah rəhmandır, Allah mehribandır", "Allah rəhimdir, Allah şəfqətlidir", "Allah görəndir, Allah müdrikdir" ifadə-ləri birbaşa Qurandan götürülmüşdür. Mənşəcə xristian olmasına baxmayaraq, özünü dərk etdikcə, islami dəyərlər onun yaradıcılığının əsas motivinə çevrilir. O, Qərb sivilizasiyasına alternativ olaraq klassik Şərqə qayıdış ideyasını irəli sürəndə məhz İslam mədəniyyətinin ilk dövrünü nəzərdə tutur. Bununla belə, Reyhaninin ədəbi irsi ancaq İslam mədəniyyəti və hətta bütövlükdə Şərq dəyərləri ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Burada Qərb romantik poeziyasının böyük təsiri də mütləq nəzərə alınmalıdır.
Qərbin elm və mədəniyyətinə yiyələndikdən sonra geriyə – vətənə qayıtmaq və qalxdıqları yeni səviyyənin imkanlarından öz xalqı üçün istifadə etmək, Şərqi düçar olduğu xəstəliklərdən müalicə etmək təşəbbüsləri Reyhaninin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. O. Öz həyatı ilə bir nümunə olmaqdan başqa, Şərq adamı üçün Qərbə münasibətin ideya əsaslarını da müəyyən etmiş, öz elmi-fəlsəfi və bədii yaradıcılığında bu problemləri açmağa çalışmışdır.
Reyhaninin tədqiqatçılarından Naci Oucan onu Bayronla müqa-yisə edərək yazır: "Xalidin Şərqdən Qərbə ziyarəti və geriyə Şərqə qayıtması ilə, Çayld Haroldun Qərbdən Şərqə ziyarəti və geriyə Qərbə qayıtması arasında bir çox yöndən paralelliklər var. Hər ikisi də tipik romantik məsələlərdir ki, özünü liberallaşdırma və özünü universallaşdırma məqsədini daşıyır".
Əmin ər-Reyhaninin "Xalidin kitabı" əsərinin Bayronun Çayld Harold əsəri ilə müqayisəsi romantik vüsət baxımından, habelə müəyyən ideya paralelləri olması baxımından məqbul sayıla bilsə də, Çayld Harold hər halda Qərb yaradıcılıq ənənəsinin məhsuludur. "Xalidin kitabı" isə ictimai həyat hadisələrinin təsvirindən çıxan bir dramatizmi deyil, insan düşüncəsinin daxili dramatizmini ifadə edir. Yəni əslində, dünyanı seyr edən insanın düşüncələri ictimai həyatdan intixab edilsə də, bu həyatın özü arxa planda qalır, önə çıxan isə onun interpretasiyası və hətta xeyli dərəcədə mücərrəd və ümumi fikirlər səviyyəsindəki in-terpretasiyasıdır. Burada müxtəlif xarakterli, müxtəlif düşüncəli və fərqli həyat tərzləri və məqsədləri olan insanlar arasındakı münasibət yox, bir şəxsin baş verən hadisələrə, həyata, dünyaya münasibəti təcəssüm olunur. Başqa sözlə desək, müəllifin ideyası poliloq və ya dialoq şəklində deyil, monoloq şəklində açılır. Bu üsluba biz Qərb yazıçılarından daha çox məhz şərqlilərin yaradıcılığında rast gəlirik. Ə. Reyhaninin dostu və həmkarı C. X.Cübranın "Peyğəmbər"i də bir şəxsin düşüncələri – monoloq üslubunda qurulmuşdur.
İstinadlar
- Fine T. Ameen Rihani // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Amin ar- Rihani // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh.166.
- A.İmanquliyeva. "Qələmlər birliyi" və Mixail Nüaymə, Bakı, Elm, 2002, səh. 19.
- A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh. 307.
- Yenə orada, səh. 305.
- Ameen F.Rihani. The Oriental Heritage // The Path of Vision, Platform İnternational, Washington, D.C., 2008, p. 83.
- Ameen F. Rihani, The Book of Khalid, Beirut, 2000, pp. 190–191.
- A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh. 304.
- Ameen F. Rihani. A Chant of Mystics // A Chant of Mystics and Other Poems, Beirut, The Rihani House, 1970, p. 102.
- Ameen F. Rihani. The Song of Rain // A Chant of Mystics and Other Poems, The Rihani House, Beirut, 1970, p.52.
- Naji Oueijan. The formation of a universal self: Rihani and Byron // Ameen Rihani: Bridging East and West, New-York, University Press of America, 2004, səh.84.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Emin er Reyhani 24 noyabr 1876 13 sentyabr 1940 Livan yazicisi Emin er Reyhaniereb أمين الريحاني Dogum tarixi 24 noyabr 1876 1876 11 24 Vefat tarixi 13 sentyabr 1940 1940 09 13 63 yasinda Vefat sebebi yol neqliyyat hadisesiFealiyyeti sair roman yazicisi yazici tarixci esseist siyasetciEserlerinin dili ingilis diliIstiqamet Mehcer edebiyyati Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiEmin er Reyhani Qerbde tehsil almasina ve uzun muddet Amerikada yasayib yaratmasina baxmayaraq Serq ruhuna hemise sadiq qalmis Serq deyerlerini terennum etmis insanin menevi kamilliyini sivi lizasiyanin zahiri cazibesinden uca tutmusdur O butun yaradiciligi boyu Serqin prioritetliyini bu ve ya diger formada nezere carpdirmaga calismisdir Lakin bu ideyanin en askar ve tesirli ifadesi Men Serqem seirinde oz eksini tapmisdir Emin er Reyhani hec de sadece yazici olmayib hem de oz dov runun boyuk mutefekkiri idi Serq ve Qerbin sintezi ideyasi onun butun yaradiciligindan qirmizi xetle kecir Bu meqsede xidmet etmek ucun hem Serq hem de Qerb edebi bedii enenelerini ehtiva eden yeni ruhlu bir edebiyyatin yaradilmasinda feal istirak edir Eyni mefkureli muasir dusunceli ereb muhacir sairleri oz seylerini birlesdirmek ucun Qelemler birliyi adlanan yeni edebi teskilat yaradirlar Umumi planda baxdiqda Cubran esasen kosmik insan idealini er Reyhani klassik Serqi Nuayme ise yasadigi gercek ereb muhitini ve onun problemlerini terennum edir Emin er Reyhanide romantizm oz yasadigi dovrden daha cox kecmis dovre yonelidir Bayron yunanlarin kecmisinden boyuk iftixarla yazdigi kimi er Reyhani de orta esr islam sivilizasiyasini bir ideal kimi goturur Er Reyhaninin milli xarakterle sertlenmis maraqlarin vehdeti kimi teqdim etdiyi ereblerin kecmisinin idealizesi onun romantizmine ozunemexsusluq ve xususi kolorit verir Ne mubarize ne ziddiyyet ne istismar ne ictimai tebeqelesme onun terefinden nezere alinmir o butovlukde kecmisde ciceklenme ve ezemet dovrunu yasamis bir millet haqqinda danisir Vaxtinda bu probleme diqqet verilmediyinden Islam Serqi texn ki inkisaf sahesinde Qerble reqabetde cox geri qalmisdi Ereb Xilafeti nin son dovrlerinde oldugu kimi Osmanli dovrunde de elme munasibet meselesinde tutulmus qusurlu movqe oz aci behrelerini vermisdi Bu cehet Emin er Reyhaninin de yaradiciliginda oz eksini tapmisdir Sairin fikrine gore elmi praktik dusunceye etinasizliq neinki ereblerin butov lukde Serqin geri qalmasini sertlendiren sebeblerden biridir Hec olmazsa bundan sonra onlar eqli elmi xususiyyet elde etmeli ve ozlerini planetimiz haqqinda sosioloji ve exlaqi tetbiqleri de olan mueyyen temel heqiqetlere uygunlasdirmalidirlar Ancaq dini kitablarin oyrenilmesi ile kifayetlenerek Tebiet kitabini oxumaga sey gostermedikleri ucun Islam dunyasinda elm dogrudan da cox geri qalmisdi Emin er Reyhani bu meseleni de diqqete catdirmaga calisirdi Xalidin kitabi da eslinde Xalidin dunyasi menasindadir Dunya tebiet ozu de bir kitabdir Eserin adi secilerken Quran ile Tebietin bir birine adekvat kitablar olmasi barede ideyaya isare edilmisdir Emin er Reyhani Xalidin kitabi eserinde yazir Burada Tebietin bu boyuk Mescidinde men oz Quranimi oxuyuram Men Xalid he yatin sehrasindaki bir bedevi dusunce yolunda bir divane mene aciq yegane ibadet mekani olan bu mohtesem Mescide onun ilahi gorunu sunun etirli aurasinda sinmis konlumu mualice etmek ucun gelirem Bu rada mehrablar ne bu ne de basqa yondedir Lakin burada hansi terefe donursen don Allahin canli ruhunun her zaman movcud oldugu bir siginacaq vardir Ister bu muhakimesinde isterse de basqa yazilarinda er Reyhani eslen xristian olmasina baxmayaraq daha cox derecede Islam dininin remzlerinden istifade edir Cunki vehdet ideyasi mehz Islamda tehrif olunmadan en yuksek seviyyede hetta bele demek mumkundurse romantik poeziyanin ruhuna uygun suretde ifade olunur Ereb romantik sairleri ucun din ancaq menevi aleme aid olmaqla texnogen sivilizasiyadan asili olmadan movcuddur Emin er Reyhani daha cox derecede dinin exlaqi funksiyasini one cekir ve yaxud bu iki menevi deyerin eyniyyeti prinsipinden cixis edirdi Bununla elaqedar Aida Imanquliyeva yazir Er Reyhaninin dini exlaqi hiss kimi anlamasi bilavasite meneviyyat problemleri ile elaqedardir Onun nezerinde Allah en ali menevi qanundur Emin er Reyhani Serq ruhunun da en cox dinlerde yasadigini nezere alir Islam deyerlerine xususen tesevvuf felsefesine boyuk regbet besleyirdi Men Serqem deyen sair tesevvufe bigane qala bilmezdi Cunki Serq dusuncesinin mahiyyeti menevi kamillesme yolu ozunun nezeri konseptual habele bedii estetik ve prakrik heyati tecessumunu en cox sufi felsefesinde tapmisdi Emin er Reyhaninin butun yaradiciligina tesir eden tesevvuf ideyalari en cox Mistiklerin negmesi kitabinda terennum olunur O oz tesevvuf ideyalarina bagliligini boyuk sufi mutefekkirlerine hesr etdiyi seirlerinde de ifade edir Ettara salam olsun musk etirli sozlerile Negme deyen quslarin veziri Erebiye salam olsun Heqiqetin diline Peygemberin heqiqetde gozune Gorunduyu kimi Reyhani Islam dunyasinin boyuk mutefekkirle rinden biri meshur sufi sairi Ibn Erebini Heqiqetin dili hesab edir ve Peygember dedikde Cubran kimi o da Mehemmed Mustafani nezerde tutur Onun ingilis dilinde yazdigi seirlerinin coxunda tanridan behs olunarken God yox mehz Allah sozu islenir ki bu da Islam dinine bagliliqdan ireli gelir Allah rehmandir Allah mehribandir Onun qelbi yerin goz yaslarinda qorunub saxlanir Diger misralarinda isletdiyi Allah rehmandir Allah mehribandir Allah rehimdir Allah sefqetlidir Allah gorendir Allah mudrikdir ifade leri birbasa Qurandan goturulmusdur Mensece xristian olmasina baxmayaraq ozunu derk etdikce islami deyerler onun yaradiciliginin esas motivine cevrilir O Qerb sivilizasiyasina alternativ olaraq klassik Serqe qayidis ideyasini ireli surende mehz Islam medeniyyetinin ilk dovrunu nezerde tutur Bununla bele Reyhaninin edebi irsi ancaq Islam medeniyyeti ve hetta butovlukde Serq deyerleri ile mehdudlasdirila bilmez Burada Qerb romantik poeziyasinin boyuk tesiri de mutleq nezere alinmalidir Qerbin elm ve medeniyyetine yiyelendikden sonra geriye vetene qayitmaq ve qalxdiqlari yeni seviyyenin imkanlarindan oz xalqi ucun istifade etmek Serqi ducar oldugu xesteliklerden mualice etmek tesebbusleri Reyhaninin eserlerinde de oz eksini tapmisdir O Oz heyati ile bir numune olmaqdan basqa Serq adami ucun Qerbe munasibetin ideya esaslarini da mueyyen etmis oz elmi felsefi ve bedii yaradiciliginda bu problemleri acmaga calismisdir Reyhaninin tedqiqatcilarindan Naci Oucan onu Bayronla muqa yise ederek yazir Xalidin Serqden Qerbe ziyareti ve geriye Serqe qayitmasi ile Cayld Haroldun Qerbden Serqe ziyareti ve geriye Qerbe qayitmasi arasinda bir cox yonden paralellikler var Her ikisi de tipik romantik meselelerdir ki ozunu liberallasdirma ve ozunu universallasdirma meqsedini dasiyir Emin er Reyhaninin Xalidin kitabi eserinin Bayronun Cayld Harold eseri ile muqayisesi romantik vuset baximindan habele mueyyen ideya paralelleri olmasi baximindan meqbul sayila bilse de Cayld Harold her halda Qerb yaradiciliq enenesinin mehsuludur Xalidin kitabi ise ictimai heyat hadiselerinin tesvirinden cixan bir dramatizmi deyil insan dusuncesinin daxili dramatizmini ifade edir Yeni eslinde dunyani seyr eden insanin dusunceleri ictimai heyatdan intixab edilse de bu heyatin ozu arxa planda qalir one cixan ise onun interpretasiyasi ve hetta xeyli derecede mucerred ve umumi fikirler seviyyesindeki in terpretasiyasidir Burada muxtelif xarakterli muxtelif dusunceli ve ferqli heyat terzleri ve meqsedleri olan insanlar arasindaki munasibet yox bir sexsin bas veren hadiselere heyata dunyaya munasibeti tecessum olunur Basqa sozle desek muellifin ideyasi poliloq ve ya dialoq seklinde deyil monoloq seklinde acilir Bu usluba biz Qerb yazicilarindan daha cox mehz serqlilerin yaradiciliginda rast gelirik E Reyhaninin dostu ve hemkari C X Cubranin Peygember i de bir sexsin dusunceleri monoloq uslubunda qurulmusdur IstinadlarFine T Ameen Rihani Encyclopaedia Britannica ing Amin ar Rihani Brockhauz Ensiklopediyasi alm A Imanquliyeva Yeni ereb edebiyyati korifeyleri seh 166 A Imanquliyeva Qelemler birliyi ve Mixail Nuayme Baki Elm 2002 seh 19 A Imanquliyeva Yeni ereb edebiyyati korifeyleri seh 307 Yene orada seh 305 Ameen F Rihani The Oriental Heritage The Path of Vision Platform International Washington D C 2008 p 83 Ameen F Rihani The Book of Khalid Beirut 2000 pp 190 191 A Imanquliyeva Yeni ereb edebiyyati korifeyleri seh 304 Ameen F Rihani A Chant of Mystics A Chant of Mystics and Other Poems Beirut The Rihani House 1970 p 102 Ameen F Rihani The Song of Rain A Chant of Mystics and Other Poems The Rihani House Beirut 1970 p 52 Naji Oueijan The formation of a universal self Rihani and Byron Ameen Rihani Bridging East and West New York University Press of America 2004 seh 84 Xarici kecidler