Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əbu Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Abdullah Əl-Idrisi (1100 – 1165) — Coğrafiyaçı, səyyah
Həyatı
XII əsrin coğrafiya və xəritə ustadlarından Əbu Abdullah Məhəmməd b. Məhəmməd Şərif əl-İdrisi, 1100-cü ildə Əndəlusun şəhərində doğulmuş, 1166-cı ildə Siciliyanın paytaxtı Palermoda vəfat etmişdir. İlk təhsilini Əndəlusun Qurtuba şəhərində alan, ancaq bunu kafi görməyib elmdə özünü daha da inkişaf etdirmək istəyən İdrisi, Anadolu, Şimal Afrika və İspaniyaya, buralardan da Fransa və İngiltərəyə qədər getmiş,elmi işləriylə Norman Kralı 2. Rogerin* diqqətini çəkmişdir. Təbiət elmlərə və fəlsəfəyə simpatiyasıyla tanınan 2. Roger, İdrisini Şimali Afrikadan Palermoya dəvət etmiş və onu bir dünya xəritəsi yaratmaqla vəzifələndirmişdir. Bu işlərdə, İdrisinin ehtiyac duyduğu gümüşü də, kral təmin etmişdir. İdrisi, Siciliyada 1138-ci ildən 1161-ci ilə (2. Rogerin ölümü sonrasına) qədər davam edən uzun iqamətində, üç əhəmiyyətli əsər hazırlamış; İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılaşdığı bir yer olan Palermoda, Müsəlmanlar ilə Normanlar arasındakı dialoqun ən canlı nümunələrindən biri olmağı bacarmışdır. Haqqında danışılan əsərlər bunlardır: 1- Nüzhetü’l-Müştaq fi İhtiraqı’l-Afaq: Piri Rəisdən (1470-1554) təxminən 350 il əvvəl yaşayan İdrisinin ən əhəmiyyətli əsəridir. İdrisinin on beş ilini verdiyi bu əsər, bir coğrafiya kitabı və xəritələr kataloqu olaraq da (Kitabı Rucar) tanınmışdır. Əsər, ilk olaraq 1592-ci ildə Romada basılmış; 1619-cu ildə Latıncaya çevrilmiş, beləliklə sonralar təkrar nəşr edilmişdir. Əsər, bu son nəşr əsas alınaraq, iki cild halında 1992də Frankfurtda yenidən basılmışdır. Ayrıca əsər 1951də İraq Elmlər İnstitutu tərəfindən böyüdülərək yenidən çəkilmişdir. Əsərin yazma nüsxələrinin ikisi Parisdə, ikisi İstanbulda, digərləri də Peterburq və Qahirədə var.
İdrisi, əsəri hazırlayarkən İbn Havqal, İbn Xurdazbih, Ceyhani və Bətləmus kimi alimlərin əsərlərindən faydalanmış; gəmi kapitanları ilə səyyahlardan məlumatlar yığmış, uzaq diyarlara qrup gəzintiləri təşkil etmiş, yığdığı məlumatları bir-birləriylə birləşdirərək nəticəyə getməyə çalışmışdır. Gümüş lövhə üzərinə edilmiş olan və 1154də tamamlanan bu yumru dünya xəritəsi, əsas etibarilə Məmun coğrafiyaçılarının yumru dünya xəritələrinə söykənməkdədir. Aralıq dənizinin olduqca təshih edilmiş olması; Avropa topoğrafyasının daha yaxşı çəkilmiş olması; Asiyanın bir çox hissəsi üçün yeni bir topoğrafya təqdim etməsi; Asiyanın şimal şərqinin əhəmiyyətli ölçüdə kiçildilmiş, yumrulaşdırılmış və bir semer şəklini almış olması; yalnız konfigurasiyayla məhdud qalmaması; hidro-coğrafik məlumatın genişlədilmiş və orografik (dağlarla əlaqədar) xüsusiyyətlərin fərqli bir təmsillə verilmiş olması; Məmun xəritəsində olmayan bir silsilə çay və iç dənizin əsərdə yer alması , xəritənin özündən əvvəlkilərdən fərqlilik ifadə edən bəzi xüsusiyyətləridir.
On ikinci əsr İslam dünyasında edilmiş olan bu iş, Avropadakı xəritəçilik işlərinə də təsir etmişdir. Əsər, bəzi təfərrüatları ehtiva etməsi səbəbindən dövründə çox əhəmiyyətli işlərindən biri olaraq qəbul edilmiş; təxminən dörd əsr boyunca, həm Şərq həm də Qərbdə istifadə edilmişdir. Dünyanın kürə şəklində olduğunu düşünən İdrisinin bu atlas-əsəri ilə kitabda olan 70 paftalık dünya xəritəsi, o günə qədər bilinən dünya coğrafiyasını təsvir edən ən geniş işdir. Çəkilən bu düz və dairevi dünya xəritələrindən Avropalı dünya kaşiflərinin faydalandığı təsbit edilmişdir. Bunun yanında Amerikanın kəşfi əsnasında bu xəritələri Colombun istifadə etdiyinə dair məlumatlar da mövcuddur. 2- Ünsü’l-Mühəc və Ravzü’l-Fərəc: Kitab yuxarıdakı ilk əsərin əlavəli bir xülasəsidir. Bu əsərdə Ekvatorun cənubunda qalan səkkizinci bir iqlimdən danışılmaqdadır. Bu əsərin Süleymanıya Kitabxanasında olan iki əlyazmasının tıpqı basımı 1984də Fuad Hissin tərəfindən edilmişdir.
3- əl-Cami’ li-Şıfatı Eştatin-nəbat və Durubi Envaci’l-Müfredat Mine’l-Eşcar Ve’s-Simar Vəl-xasa’is: İdrisi bu əsərdə botanika və zooloji, xüsusilə müalicədə istifadə edilən və bəzilərini ilk dəfə özünün zikr etdiyi bitkilər üzərində çalışmışdır. Bir bitkinin on iki, dərmanların isə altı dildə (Sürəni tərəfindən, Yunanca, Farsca, Hindcə, Latınca və Bərbəricə ) qarşılığını vermişdir. Beləcə, çox sayda yeni dərman bitkisi həkimlərin xidmətinə təqdim edilmişdir. İslam dünyasındakı tibb, əczaçılıq və botanikayla əlaqədar işləriylə tanınan Max Meyerhof, İdrisinin bu işini müxtəlif istiqamətləriylə araşdıraraq öz əsərlərində şərhlərini etmişdir. Qısaca söyləmək lazım olsa, İdrisinin coğrafiya sahəsinə ən əhəmiyyətli qatqısı, Müsəlman coğrafiya alimlərinin kəşf edib inkişaf etdirdikləri məlumatları, Qərbdəki elm mərkəzlərinə köçürmüş olmasıdır. Bütün bunlar, elmin yalnız müəyyən bir bölgənin malı olmadığı, bugünkü elmi səviyyənin insanlığın ortaq mirası olduğu həqiqətinə diqqətləri çəkməkdədir.
Haşiyələr
- 2. Roger və Normanlar: Siciliyada daha 9. əsrdən etibarən İslam inancına görə bir həyat şəkillənməyə başlamışdır. Çünki Sicilə, 1092-ci ilə qədər iki yüz ildən çox bir zaman, qismən və ya tamamilə Müsəlmanların əlində qalmışdır. Bu zaman ərzində Sicilyada İslami elm və mədəniyyət, həyatın içində yaşanan bir dəyər olmuşdur. Kralın da Ərəbcə danışıb yaza bildiyi bir mühitdə, mədəniyyət dili olaraq başda Latınca olmaq üzrə, Ərəbcə, İtalyanca və Yunanca istifadə edilmişdir. Ərəbcə əsərlərdən edilən tərcümələrin sürət qazanmasıyla İslam mədəniyyət və tərəqqisi ictimai dəyərləriylə birlikdə bu coğrafiyada yayılmışdır. Nəticədə şeirdən fəlsəfəyə, elmdən ictimai həyata qədər burada yeni bir mədəniyyət doğulmuşdur. Lakin Atlantik və Aralıq dənizi sahillərində quldurluq edən Normanlar, zamanla yarımadanın Lizbon, Seville, Orihuela və Barbasto kimi şəhərlərini ələ keçirmişlər və Siciliyadə Müsəlmanların yerini almışlər. Normanlar 13. əsrə qədər tamamilə Müsəlmanlaşmış bir məmləkət üzərində hökm sürmüşlər. Norman xanədanının ən parlaq dövrünü yaşadığı 2. Roger dövründə (1101-1154) Müsəlmanların ortaya qoyduğu mədəni hüquq, ehtiyacları qüsursuz qarşıladığı üçün, dəyişdirilmədən tətbiq olunmuşdur. İslam ölkələrindəki mədrəsələr əsas alınaraq qurulan elm və sənət akademiyaları bütün millətlərə açıq hala gətirilmiş, bu səbəbdən müxtəlif millətlərə mənsub alimlər bir araya gələ bilmişlər.
Səyahətləri və nəticələri
Əl-Idrisi coğrafiya sahəsində gördüyü işlərin nəticələrindən ərəblərlə yanaşı avropalılar da bəhrələnmişlər. Siciliya kralının dəvəti ona tədqiqat sahəsində daha geniş imkanlar açır. Tərtib etdiyi naviqasiya xəritələri həm Avropa, həm də ərəb dənizçiləri tərəfindən mənimsənilmişdir. Onun avropalılarla birlikdə Kiçik Asiyaya, Fransa və Ingiltərəyə səyahətləri haqqında təkzibolunmaz dəlilləri vardır. O, 70 vərəqə həcmində dünyanın dairəvi və dördbucaqlı xəritəsini tərtib etmişdir. Xəritə dərəcə toruna əsaslanmadığından ölçü işləri aparılmır. Idrisi Ptolomeydən daha irəli gedərək xəritəsində Skandinaviya, Baltik dənizi, Ladoqa, Oneqa göllərini, Dvina, Dnepr, Don, Volqa, Yenisey çaylarını, Baykal gölünü, Tibet, Altay dağlarını, Çin və Hindistanı əks etdirir. Lakin Hind okeanını Ptolomeyin təsiri altda qapalı hövzə kimi göstərir.
Ədəbiyyat
- Арабская географическая литература. 2-е изд. М., 2004. С.281-299. (в примечаниях: Крачковский 2004)
- Русские земли по карте Идриси 1154 г. // КСИИМК. Вып. 43. 1952. С.3-44; Киевская Русь и русские княжества XII—XIII вв. М., 1982. С.178-183.
- Бейлис В. М. Ал-Идриси (XII в.) о восточном Причерноморье и юго-восточной окраине русских земель // , 1982 г. М., 1984. С.208-228.
- Кендерова С. Т. Сведения ал-Идриси о Балканах и их источники. Автореф. канд. дисс. Л., 1986.
- Кумеков Б. Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII—XIV вв.: Научно-аналитический обзор. Алма-Ата, 1987.
- Коновалова И. Г. Восточная Европа в сочинении ал-Идриси. М., Восточная литература. 1999.
- Ahmad, S. Maqbul, India and the Neighbouring Territories in the "Kitab nuzhat al-mushtaq fi’khtiraq al-'afaq" of al-Sharif al-Idrisi. Leiden: E. J. Brill, 1960.
- Fuad Hissin, İslamda Elm və Texniki, Türkiyə Elmlər Akademiyası və T. C. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Ortaq yay., Ankara 2007, Dəri 3, Səhifə 3-30.
- Şaban Döğən, Müsəlman Elm Qabaqcılları Ensiklopediyası, səhifə 215-217.
- Colin a. Ronan, Elm Tarixi, Dünya Mədəniyyətlərində Elmin Tarixi və İnkişafı, Tübitak yay., Akademik silsilə-1, Tərcümə: Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Prof. Dr. Fəza Günergin, İst., 2003, səhifə 255-259.
Xarici keçidlər
- Карта Идриси по изданию Мюллера
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ebu Mehemmed ibn Mehemmed ibn Abdullah El Idrisi 1100 1165 Cografiyaci seyyahHeyatiXII esrin cografiya ve xerite ustadlarindan Ebu Abdullah Mehemmed b Mehemmed Serif el Idrisi 1100 cu ilde Endelusun seherinde dogulmus 1166 ci ilde Siciliyanin paytaxti Palermoda vefat etmisdir Ilk tehsilini Endelusun Qurtuba seherinde alan ancaq bunu kafi gormeyib elmde ozunu daha da inkisaf etdirmek isteyen Idrisi Anadolu Simal Afrika ve Ispaniyaya buralardan da Fransa ve Ingiltereye qeder getmis elmi isleriyle Norman Krali 2 Rogerin diqqetini cekmisdir Tebiet elmlere ve felsefeye simpatiyasiyla taninan 2 Roger Idrisini Simali Afrikadan Palermoya devet etmis ve onu bir dunya xeritesi yaratmaqla vezifelendirmisdir Bu islerde Idrisinin ehtiyac duydugu gumusu de kral temin etmisdir Idrisi Siciliyada 1138 ci ilden 1161 ci ile 2 Rogerin olumu sonrasina qeder davam eden uzun iqametinde uc ehemiyyetli eser hazirlamis Islam ve Avropa medeniyyetlerinin qarsilasdigi bir yer olan Palermoda Muselmanlar ile Normanlar arasindaki dialoqun en canli numunelerinden biri olmagi bacarmisdir Haqqinda danisilan eserler bunlardir 1 Nuzhetu l Mustaq fi Ihtiraqi l Afaq Piri Reisden 1470 1554 texminen 350 il evvel yasayan Idrisinin en ehemiyyetli eseridir Idrisinin on bes ilini verdiyi bu eser bir cografiya kitabi ve xeriteler kataloqu olaraq da Kitabi Rucar taninmisdir Eser ilk olaraq 1592 ci ilde Romada basilmis 1619 cu ilde Latincaya cevrilmis belelikle sonralar tekrar nesr edilmisdir Eser bu son nesr esas alinaraq iki cild halinda 1992de Frankfurtda yeniden basilmisdir Ayrica eser 1951de Iraq Elmler Institutu terefinden boyudulerek yeniden cekilmisdir Eserin yazma nusxelerinin ikisi Parisde ikisi Istanbulda digerleri de Peterburq ve Qahirede var Idrisi eseri hazirlayarken Ibn Havqal Ibn Xurdazbih Ceyhani ve Betlemus kimi alimlerin eserlerinden faydalanmis gemi kapitanlari ile seyyahlardan melumatlar yigmis uzaq diyarlara qrup gezintileri teskil etmis yigdigi melumatlari bir birleriyle birlesdirerek neticeye getmeye calismisdir Gumus lovhe uzerine edilmis olan ve 1154de tamamlanan bu yumru dunya xeritesi esas etibarile Memun cografiyacilarinin yumru dunya xeritelerine soykenmekdedir Araliq denizinin olduqca teshih edilmis olmasi Avropa topografyasinin daha yaxsi cekilmis olmasi Asiyanin bir cox hissesi ucun yeni bir topografya teqdim etmesi Asiyanin simal serqinin ehemiyyetli olcude kicildilmis yumrulasdirilmis ve bir semer seklini almis olmasi yalniz konfigurasiyayla mehdud qalmamasi hidro cografik melumatin genisledilmis ve orografik daglarla elaqedar xususiyyetlerin ferqli bir temsille verilmis olmasi Memun xeritesinde olmayan bir silsile cay ve ic denizin eserde yer almasi xeritenin ozunden evvelkilerden ferqlilik ifade eden bezi xususiyyetleridir On ikinci esr Islam dunyasinda edilmis olan bu is Avropadaki xeritecilik islerine de tesir etmisdir Eser bezi teferruatlari ehtiva etmesi sebebinden dovrunde cox ehemiyyetli islerinden biri olaraq qebul edilmis texminen dord esr boyunca hem Serq hem de Qerbde istifade edilmisdir Dunyanin kure seklinde oldugunu dusunen Idrisinin bu atlas eseri ile kitabda olan 70 paftalik dunya xeritesi o gune qeder bilinen dunya cografiyasini tesvir eden en genis isdir Cekilen bu duz ve dairevi dunya xeritelerinden Avropali dunya kasiflerinin faydalandigi tesbit edilmisdir Bunun yaninda Amerikanin kesfi esnasinda bu xeriteleri Colombun istifade etdiyine dair melumatlar da movcuddur 2 Unsu l Muhec ve Ravzu l Ferec Kitab yuxaridaki ilk eserin elaveli bir xulasesidir Bu eserde Ekvatorun cenubunda qalan sekkizinci bir iqlimden danisilmaqdadir Bu eserin Suleymaniya Kitabxanasinda olan iki elyazmasinin tipqi basimi 1984de Fuad Hissin terefinden edilmisdir 3 el Cami li Sifati Estatin nebat ve Durubi Envaci l Mufredat Mine l Escar Ve s Simar Vel xasa is Idrisi bu eserde botanika ve zooloji xususile mualicede istifade edilen ve bezilerini ilk defe ozunun zikr etdiyi bitkiler uzerinde calismisdir Bir bitkinin on iki dermanlarin ise alti dilde Sureni terefinden Yunanca Farsca Hindce Latinca ve Berberice qarsiligini vermisdir Belece cox sayda yeni derman bitkisi hekimlerin xidmetine teqdim edilmisdir Islam dunyasindaki tibb eczaciliq ve botanikayla elaqedar isleriyle taninan Max Meyerhof Idrisinin bu isini muxtelif istiqametleriyle arasdiraraq oz eserlerinde serhlerini etmisdir Qisaca soylemek lazim olsa Idrisinin cografiya sahesine en ehemiyyetli qatqisi Muselman cografiya alimlerinin kesf edib inkisaf etdirdikleri melumatlari Qerbdeki elm merkezlerine kocurmus olmasidir Butun bunlar elmin yalniz mueyyen bir bolgenin mali olmadigi bugunku elmi seviyyenin insanligin ortaq mirasi oldugu heqiqetine diqqetleri cekmekdedir Hasiyeler 2 Roger ve Normanlar Siciliyada daha 9 esrden etibaren Islam inancina gore bir heyat sekillenmeye baslamisdir Cunki Sicile 1092 ci ile qeder iki yuz ilden cox bir zaman qismen ve ya tamamile Muselmanlarin elinde qalmisdir Bu zaman erzinde Sicilyada Islami elm ve medeniyyet heyatin icinde yasanan bir deyer olmusdur Kralin da Erebce danisib yaza bildiyi bir muhitde medeniyyet dili olaraq basda Latinca olmaq uzre Erebce Italyanca ve Yunanca istifade edilmisdir Erebce eserlerden edilen tercumelerin suret qazanmasiyla Islam medeniyyet ve tereqqisi ictimai deyerleriyle birlikde bu cografiyada yayilmisdir Neticede seirden felsefeye elmden ictimai heyata qeder burada yeni bir medeniyyet dogulmusdur Lakin Atlantik ve Araliq denizi sahillerinde quldurluq eden Normanlar zamanla yarimadanin Lizbon Seville Orihuela ve Barbasto kimi seherlerini ele kecirmisler ve Siciliyade Muselmanlarin yerini almisler Normanlar 13 esre qeder tamamile Muselmanlasmis bir memleket uzerinde hokm surmusler Norman xanedaninin en parlaq dovrunu yasadigi 2 Roger dovrunde 1101 1154 Muselmanlarin ortaya qoydugu medeni huquq ehtiyaclari qusursuz qarsiladigi ucun deyisdirilmeden tetbiq olunmusdur Islam olkelerindeki medreseler esas alinaraq qurulan elm ve senet akademiyalari butun milletlere aciq hala getirilmis bu sebebden muxtelif milletlere mensub alimler bir araya gele bilmisler Seyahetleri ve neticeleri El Idrisi cografiya sahesinde gorduyu islerin neticelerinden ereblerle yanasi avropalilar da behrelenmisler Siciliya kralinin deveti ona tedqiqat sahesinde daha genis imkanlar acir Tertib etdiyi naviqasiya xeriteleri hem Avropa hem de ereb denizcileri terefinden menimsenilmisdir Onun avropalilarla birlikde Kicik Asiyaya Fransa ve Ingiltereye seyahetleri haqqinda tekzibolunmaz delilleri vardir O 70 vereqe hecminde dunyanin dairevi ve dordbucaqli xeritesini tertib etmisdir Xerite derece toruna esaslanmadigindan olcu isleri aparilmir Idrisi Ptolomeyden daha ireli gederek xeritesinde Skandinaviya Baltik denizi Ladoqa Oneqa gollerini Dvina Dnepr Don Volqa Yenisey caylarini Baykal golunu Tibet Altay daglarini Cin ve Hindistani eks etdirir Lakin Hind okeanini Ptolomeyin tesiri altda qapali hovze kimi gosterir EdebiyyatArabskaya geograficheskaya literatura 2 e izd M 2004 S 281 299 v primechaniyah Krachkovskij 2004 Russkie zemli po karte Idrisi 1154 g KSIIMK Vyp 43 1952 S 3 44 Kievskaya Rus i russkie knyazhestva XII XIII vv M 1982 S 178 183 Bejlis V M Al Idrisi XII v o vostochnom Prichernomore i yugo vostochnoj okraine russkih zemel 1982 g M 1984 S 208 228 Kenderova S T Svedeniya al Idrisi o Balkanah i ih istochniki Avtoref kand diss L 1986 Kumekov B E Arabskie i persidskie istochniki po istorii kypchakov VIII XIV vv Nauchno analiticheskij obzor Alma Ata 1987 Konovalova I G Vostochnaya Evropa v sochinenii al Idrisi M Vostochnaya literatura 1999 Ahmad S Maqbul India and the Neighbouring Territories in the Kitab nuzhat al mushtaq fi khtiraq al afaq of al Sharif al Idrisi Leiden E J Brill 1960 Fuad Hissin Islamda Elm ve Texniki Turkiye Elmler Akademiyasi ve T C Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi Ortaq yay Ankara 2007 Deri 3 Sehife 3 30 Saban Dogen Muselman Elm Qabaqcillari Ensiklopediyasi sehife 215 217 Colin a Ronan Elm Tarixi Dunya Medeniyyetlerinde Elmin Tarixi ve Inkisafi Tubitak yay Akademik silsile 1 Tercume Prof Dr Ekmeleddin Ihsanoglu Prof Dr Feza Gunergin Ist 2003 sehife 255 259 Xarici kecidlerKarta Idrisi po izdaniyu Myullera