Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əbulfəzl Məhəmməd bin Hüseyn Beyhəki (995-1077) — tarixçi.
| Əbülfəzl Beyhəki | |
|---|---|
| fars. ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی | |
| Doğum tarixi | 995 və ya 996 |
| Vəfat tarixi | 21 sentyabr 1077 |
| Vəfat yeri | |
| Təhsili |
|
Həyatı
Əbulfəzl Beyhəqi 995-ci ildə Xorasanın cənubi-şərqində olan Beyhəqın Harisabad qəsəbəsində dünyaya gəlmişdi. Yaşamının ilk illərində Nişapurda quran, hədis və ərəb ədəbiyatı öyrəndi və orada fazıl şəxslərlə birlikdə oldu.
“Beyhəq tarixi” yazan İbn Funduk, Əbulfəzl Beyhəqidən 93 il sonra təlif etdiyi kitabında Əbulfəzl haqqında belə deyir: “Saysız hadisələr eşitdi, vaxtı gələndə onları qələmə aldı. Ayrıca ərəbcə şeirləri vardı.İyirmi yeddi yaşında, Mahmud və Məsudun sarayında Rəsail Divanı rəisi olan Xacə Əbunəsr Mişkanın şagirdi oldu. Müəllimi Əbunəsrın ölümündən sonra daha yüksək bir dərəcəyə çatmasını yaşının kiçik olması əngəllədi. Eyni məqamda və Əbusəhl Zuzəni ilə birlikdə çalışdı. Sultanın və vəzir Əbdüssəmədin xidmətində tam bir təvəccüh və inayət ilə yaşayırdı. İzzüddövlə Sultan Əbdürrəşid zamanında nemət kafiri Toğrul baş qaldırdı. Sultanın əleyhinə üsyan edib, onu öldürdü. Yaxınları və tərəfdarlarını zindana atdı. Amma bu iş uzun sürmədi. Qırx gün sonra Sultan Fərruxzad Toğrulu öldürdü və bütün məhkümları sərbəst buraxdı. Beyhəqi buraxılanlardan biriydi. Sərbəst qalınca inzivaya çəkildi. Qalan ömrünü evində oxumaq və yazmaqla keçirdi. Beyhəqinin tarix kitabından başqa kitabları da var. Bunlar, “Zinətül-Küttab” və “Məqamat-i Əbunəsr Mişan”dır. Doktor Əliəkbər Fəyyaz, “Tarix-i Beyhəqi”nin müqəddiməsində: “Tehranda Hacı Hüseyn aga Məlik kitabxanasında olan bir əlyazma məcmuədə Beyhəqiyə aid yazılı bəzi lügətlərin şərhini əks etdirən bir neçə vərəq var. Yəqin Zinətül-Küttabdandır” deyir. (Tarix-i Beyhəqi, nəşr: Qəni-Fəyyaz, “Mukaddimə”, Z.) Beyhəqi, siyasətçi, tarixçi və ədib idi. Dönəmin təcrübəli böyüklərindən Əbunəsr Mişkan və öncə Mahmud, sonra da Məsudun vəziri olan Əbulhəsən Meyməndi ilə çalışırdı. Məsud dönəminin ən böyük müşavirlərindən olub, səltənət işlərinin idarə edilməsində özü ilə istişaradə olurdu. Bütün bu səltənət siyasətinə yaxın bağlılığı, görüş bildirərək, yazaraq və araçılıq edərək işlərin nəticələnmasına qatqısı, onu siyasətmədar, təcrübəli bir katib və etibarlı bir məktub ustası olaraq kamal dərəcəsinə hazırlamış oldu. Eyni bağlılıq nədəniylə, ölkənin rəsmi bəlgələri və saraya aid kargüzarlıq sənədlərinin və məktubların əlinin altında olması və müəlliminə olan yaxınlığı dolayısıyla ondan eşitdikləri, onun və tarixinin xidmətində olmasına imkan vermişdir. Beyhəqi bunlardan yararlanmışdır. Şərqşünas Kazimirskinin deyişiylə: “Bu sənədlər islami siyasi məktubların ən önəmlilərindən sayılır.” Beyhəqi bu bəlgələr və onların dəyərləri ilə ilgili olaraq: “Xilafət hüzuruna, Türkistan və ətrafdakı məliklərə göndərilən məktubları mən yazıdım; yəni mən Əbülfəzlin xəttiylə gedirdi. Bütün nüsxələrə sahibdim. Qəsdən yox etdilər. Bu bir neçə dəfə təkrarlandı. Əfsus ki, artıq o cənnət bağçaları yerində deyil. Qalsa idi bu tarix onlarla nadir olurdu. Amma Allahın ehsanından ümidsiz deyiləm. Onlar mənə təkrar çatacaq, hər şey yazılmış olacaq və bu böyük sadərətin durumu insanlarca bilinəcəkdir” deyir. Tarixini yazarkən, çox tarixçilər kimi gerçək hadisələrin uzağında deyildi. Yazdıqlarını eşidərək və başqalarından dinləyərək deyil, o hadisələrin içində olduğu üçün bilirdi. Nə tarixi hadisələrin uzağındaydı, nə də o hadisələrin içindəki şəxslərə və hadisələrin qəhrəmanlarına yabançıydı. Hətta onlardan, o dönəmin tragediyasında rolü olanlardan biriydi. Bütün bunlar onun tarixi quru bir şəkildə və hadisələri dəqiq bir şəkildə, canlı bir durumda danışdı. Tarixi hadisələr, onların səbəbləri və nəticələri, onlarda rolu olan şəxslər və ortaya çıxanlarla ilgili görüşləri olduğu kimi yazdı. Başqa bir deyişlə, tam bir incələməylə və hadisələrin canlı gerçək üzünü, həm maddi, həm də mənəvi yönüylə, dönəminin bütün xüsusiyyətləriylə gözlər önünə sərdi. Vəzir, divanbaşı və digər böyüklərin davranışlarını tənqid edirdi. Bu böyüklərin rəiyət üzərindəki basqılarının təsirindən və bu kimi tutumlar qarşısında xalqın yüksələn səsindən qafil deyildi. İslam ensiklopediyasında “Beyhəqi” məqaləsinin müəllifu olan Rus şərqşünası Bartold, onun tarixindən yararlanmış olan ilk şəxsdir. O, bu tarixin bir dövlətin, ya da bir ölkənin tarixi deyil, gerçəkliği aydın ortada olduğundan isbatı gərək olmayan bir bilinən olaraq, bəlkə bir siyasətmədarın birlikdə olduğu sultanların yaşamları və cərəyan edən iç və xarici hadisələr haqqındaki sözləri olduğuna inanır və belə deyir: “Sultan Məsud zamanında Qəznəli sarayının gücünü Səbuk təkin və Mahmudun qurduğu dövlətin hökmdarlarının gedişatını sərgiləyən İslami orta çağ dönəmlərinin tək və nadir bir görüntüsüsdür. (Bartold, “Beyhəqi”, İslam Ansiklopədisi, İstanbul, 1940-86, II, 582-4) Əsl tarixçilik haqqında Beyhəqi belə yazır: “Başqa tarixlərdə beləsinə tul və ərz yoxdur. Yəni bəzi tarixlər eninə boyuna yazılmamış, işin asanına qaçılıb, oxucuya az şey verilmişdir. Mən girişdiyim bu işdə tarixin haqqını tam olaraq vermək istəyirəm. Hər guşəyə və hər nöqtənin ətrafında dönməli, heç bir şey örtülü qalmamalıdır. Əgər bu kitab çox uzanar və oxucu onu oxumaqdan usanırsa, məni israrçı və ayaq dirədən biri olaraq saymamalarını istəyirəm. Heç bir şey yoxdur ki, oxumağa dəyməsin və heç bir hekayə yoxdur ki, sonu bir nüktədən yoxsul olsun.” (Tarix-i Beyhəqi, nəşr: Qəni-Fəyyaz, 11) Onun bu kitabı yazmaqdaki qəsdi, bir padşahın bir şəhəri filan gün fəth etməsi ya da savaşan tərəflər arasındaki hərb ya da sülhdən bir vəcizə, bir parlaqlıq deyildi. Tarixçi Beyhəqi və “Tarix-i Beyhəqi”ni fərqli edən də bu xüsusiyyəti idi.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Türkmənlərin tarixi qaynaqlarda, Bakı, “Mütərcim”, 2013. Səh. 240.
İstinadlar
- ABU’L-FAŻL BAYHAQĪ // Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804
- Abu'l-Fadl Bayhaqi // https://pantheon.world/profile/person/Abu'l-Fadl_Bayhaqi.
- Əbulhəsən Əli b. Zeyd Beyhəqi İbn Funduk, “Tarix-i Beyhəqi”, nəşr: Əhməd Bəhmənyar, Müqəddimə; Mirzə Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini, Tehran, 1307, səh.175.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ebulfezl Mehemmed bin Huseyn Beyheki 995 1077 tarixci Ebulfezl Beyhekifars ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی Dogum tarixi 995 ve ya 996Vefat tarixi 21 sentyabr 1077 1077 09 21 Vefat yeri Qezni Qezneviler dovletiTehsili Sebzivar d NisapurHeyatiEbulfezl Beyheqi 995 ci ilde Xorasanin cenubi serqinde olan Beyheqin Harisabad qesebesinde dunyaya gelmisdi Yasaminin ilk illerinde Nisapurda quran hedis ve ereb edebiyati oyrendi ve orada fazil sexslerle birlikde oldu Beyheq tarixi yazan Ibn Funduk Ebulfezl Beyheqiden 93 il sonra telif etdiyi kitabinda Ebulfezl haqqinda bele deyir Saysiz hadiseler esitdi vaxti gelende onlari qeleme aldi Ayrica erebce seirleri vardi Iyirmi yeddi yasinda Mahmud ve Mesudun sarayinda Resail Divani reisi olan Xace Ebunesr Miskanin sagirdi oldu Muellimi Ebunesrin olumunden sonra daha yuksek bir dereceye catmasini yasinin kicik olmasi engelledi Eyni meqamda ve Ebusehl Zuzeni ile birlikde calisdi Sultanin ve vezir Ebdussemedin xidmetinde tam bir teveccuh ve inayet ile yasayirdi Izzuddovle Sultan Ebdurresid zamaninda nemet kafiri Togrul bas qaldirdi Sultanin eleyhine usyan edib onu oldurdu Yaxinlari ve terefdarlarini zindana atdi Amma bu is uzun surmedi Qirx gun sonra Sultan Ferruxzad Togrulu oldurdu ve butun mehkumlari serbest buraxdi Beyheqi buraxilanlardan biriydi Serbest qalinca inzivaya cekildi Qalan omrunu evinde oxumaq ve yazmaqla kecirdi Beyheqinin tarix kitabindan basqa kitablari da var Bunlar Zinetul Kuttab ve Meqamat i Ebunesr Misan dir Doktor Eliekber Feyyaz Tarix i Beyheqi nin muqeddimesinde Tehranda Haci Huseyn aga Melik kitabxanasinda olan bir elyazma mecmuede Beyheqiye aid yazili bezi lugetlerin serhini eks etdiren bir nece vereq var Yeqin Zinetul Kuttabdandir deyir Tarix i Beyheqi nesr Qeni Feyyaz Mukaddime Z Beyheqi siyasetci tarixci ve edib idi Donemin tecrubeli boyuklerinden Ebunesr Miskan ve once Mahmud sonra da Mesudun veziri olan Ebulhesen Meymendi ile calisirdi Mesud doneminin en boyuk musavirlerinden olub seltenet islerinin idare edilmesinde ozu ile istisarade olurdu Butun bu seltenet siyasetine yaxin bagliligi gorus bildirerek yazaraq ve araciliq ederek islerin neticelenmasina qatqisi onu siyasetmedar tecrubeli bir katib ve etibarli bir mektub ustasi olaraq kamal derecesine hazirlamis oldu Eyni bagliliq nedeniyle olkenin resmi belgeleri ve saraya aid karguzarliq senedlerinin ve mektublarin elinin altinda olmasi ve muellimine olan yaxinligi dolayisiyla ondan esitdikleri onun ve tarixinin xidmetinde olmasina imkan vermisdir Beyheqi bunlardan yararlanmisdir Serqsunas Kazimirskinin deyisiyle Bu senedler islami siyasi mektublarin en onemlilerinden sayilir Beyheqi bu belgeler ve onlarin deyerleri ile ilgili olaraq Xilafet huzuruna Turkistan ve etrafdaki meliklere gonderilen mektublari men yazidim yeni men Ebulfezlin xettiyle gedirdi Butun nusxelere sahibdim Qesden yox etdiler Bu bir nece defe tekrarlandi Efsus ki artiq o cennet bagcalari yerinde deyil Qalsa idi bu tarix onlarla nadir olurdu Amma Allahin ehsanindan umidsiz deyilem Onlar mene tekrar catacaq her sey yazilmis olacaq ve bu boyuk saderetin durumu insanlarca bilinecekdir deyir Tarixini yazarken cox tarixciler kimi gercek hadiselerin uzaginda deyildi Yazdiqlarini esiderek ve basqalarindan dinleyerek deyil o hadiselerin icinde oldugu ucun bilirdi Ne tarixi hadiselerin uzagindaydi ne de o hadiselerin icindeki sexslere ve hadiselerin qehremanlarina yabanciydi Hetta onlardan o donemin tragediyasinda rolu olanlardan biriydi Butun bunlar onun tarixi quru bir sekilde ve hadiseleri deqiq bir sekilde canli bir durumda danisdi Tarixi hadiseler onlarin sebebleri ve neticeleri onlarda rolu olan sexsler ve ortaya cixanlarla ilgili gorusleri oldugu kimi yazdi Basqa bir deyisle tam bir incelemeyle ve hadiselerin canli gercek uzunu hem maddi hem de menevi yonuyle doneminin butun xususiyyetleriyle gozler onune serdi Vezir divanbasi ve diger boyuklerin davranislarini tenqid edirdi Bu boyuklerin reiyet uzerindeki basqilarinin tesirinden ve bu kimi tutumlar qarsisinda xalqin yukselen sesinden qafil deyildi Islam ensiklopediyasinda Beyheqi meqalesinin muellifu olan Rus serqsunasi Bartold onun tarixinden yararlanmis olan ilk sexsdir O bu tarixin bir dovletin ya da bir olkenin tarixi deyil gercekligi aydin ortada oldugundan isbati gerek olmayan bir bilinen olaraq belke bir siyasetmedarin birlikde oldugu sultanlarin yasamlari ve cereyan eden ic ve xarici hadiseler haqqindaki sozleri olduguna inanir ve bele deyir Sultan Mesud zamaninda Qezneli sarayinin gucunu Sebuk tekin ve Mahmudun qurdugu dovletin hokmdarlarinin gedisatini sergileyen Islami orta cag donemlerinin tek ve nadir bir goruntususdur Bartold Beyheqi Islam Ansiklopedisi Istanbul 1940 86 II 582 4 Esl tarixcilik haqqinda Beyheqi bele yazir Basqa tarixlerde belesine tul ve erz yoxdur Yeni bezi tarixler enine boyuna yazilmamis isin asanina qacilib oxucuya az sey verilmisdir Men girisdiyim bu isde tarixin haqqini tam olaraq vermek isteyirem Her guseye ve her noqtenin etrafinda donmeli hec bir sey ortulu qalmamalidir Eger bu kitab cox uzanar ve oxucu onu oxumaqdan usanirsa meni israrci ve ayaq direden biri olaraq saymamalarini isteyirem Hec bir sey yoxdur ki oxumaga deymesin ve hec bir hekaye yoxdur ki sonu bir nukteden yoxsul olsun Tarix i Beyheqi nesr Qeni Feyyaz 11 Onun bu kitabi yazmaqdaki qesdi bir padsahin bir seheri filan gun feth etmesi ya da savasan terefler arasindaki herb ya da sulhden bir vecize bir parlaqliq deyildi Tarixci Beyheqi ve Tarix i Beyheqi ni ferqli eden de bu xususiyyeti idi MenbeEnver Cingizoglu Turkmenlerin tarixi qaynaqlarda Baki Mutercim 2013 Seh 240 IstinadlarABU L FAZL BAYHAQi Encyclopaedia Iranica ing N Sims Williams A Ashraf H Borjian M Ashtiany USA Columbia University 1982 ISSN 2330 4804 Abu l Fadl Bayhaqi https pantheon world profile person Abu l Fadl Bayhaqi Ebulhesen Eli b Zeyd Beyheqi Ibn Funduk Tarix i Beyheqi nesr Ehmed Behmenyar Muqeddime Mirze Mehemmed bin Ebdulvehhab Qezvini Tehran 1307 seh 175 Hemcinin baxXarici kecidler