Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
İsrail–Türkiyə münasibətləri — İsrail Dövləti və Türkiyə Respublikası arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər.
| İsrail–Türkiyə münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
İsrail və Türkiyə dövlətləri arasındakı münasibətlərin əsası 1949-cu ilin mart ayında qoyulmuşdur. Türkiyə İsrailin müstəqilliyini tanıyan ilk müsəlman ölkəsidir. Hər iki ölkə bir-biri ilə hərbi, strateji və diplomatik sahələrdə əməkdaşlığa sahibdir. 1990-cu illərdə tərəflər arasında əldə olunmuş razılaşmaya əsasən İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Türkiyə ərazisində uçuş praktikası həyata keçirir, qarşılığında İsrailli silah mütəxəssisləri Türkiyə HHQ-nə məxsus döyüş təyyarələrinin modernizasiyası işləri ilə məşğul olurdu.
Türkiyədə Rəcəb Tayyib Ərdoğan ölkənin baş naziri vəzifəsinə təyin olunduqdan sonra İsrail və Türkiyə arasındakı münasibətlərdə zəifləmə baş vermişdir. Ərdoğanın İsrailə ilk səfəri 2005-ci ilə təsadüf edir. İki ölkənin münasibətləri xüsusilə 2008-2009-cu illərdə baş vermiş Qəzzə müharibəsi və 2010-cu ildə Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum nəticəsində daha da pisləşmişdir. 2013-cü ilin mart ayında İsrail hökuməti hücuma görə üzr istəmiş və diplomatik əlaqələrin yenidən bərpa olunması ilə bağlı cəhd etmişdir.ABŞ-nin da bu sahədə olan dəstəyinə baxmayaraq, 2013-cü ilin sonlarına doğru tərəflər arasındakı münasibətlər hələ də gərgin olaraq qalırdı. 2013-cü ilin oktyabrında İranda olan İsrail xüsusi xidmət orqanlarına xidmət edən əməkdaşların aşkara çıxarılmasında Türkiyənin də rolunun olması İsrail və Türkiyə arasındakı əlaqələrə ciddi zərbə vurmuşdur.
2015-ci ilin dekabr ayında Türkiyə və İsrail dövlətləri əlaqələri yenidən bərpa etmək məqsədilə gizli danışıqlara başlamışdır. 27 iyun 2016-cı il tarixində iki dövlət əlaqələrin normallaşdırılması məqsədilə razılığa gəlmişdir.
Tarix
Türkiyə ərazisində çox qədim tarixlərdən etibarən yəhudi xalqının yaşadığı məlumdur. 1491-ci ildə 200,000 nəfərdən çox yəhudi İnkvizisiya tərəfindən İspaniyadan çıxmağa məcbur olduqdan sonra onların əksər hissəsi Osmanlı İmperiyası ərazisində məskən salmışdır. Bu tarixdən etibarən yəhudilər Osmanlı tarixində çox vacib rol oynamağa başladılar. Xüsusilə də XVI əsrdə yəhudilər Osmanlı sarayında həkim, diplomat və başqa vəzifələri tutmuşdur. Bu tarixdən sonra yəhudilərin saraydakı təsirləri azalsa da, Osmanlı tarixi boyunca ticarət, sənaye və bankçılıq kimi sahələrdə həmişə ön planda qaldılar.
1923-cü ildə Türkiyə Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra da türk və yəhudi xalqları arasındakı mövcud münasibətlər daha da inkişaf etdirildi.
Türkiyə ilə İsrail arasında diplomatik münasibətlər 1949-cu il mart ayının 28-i qurulmuşdur. Həmin vaxt Türkiyə İsrail dövlətini tanıyan yeganə müsəlman ölkəsi idi. Atılmış bu addım iqtidarda olan elitanın yalnız siyasi düşüncələri ilə izah olunurdu. O dövrdə Türkiyədə ictimai fikrin ümumi əhval-ruhiyyəsi bütövlükdə islam dünyasının mövqeyi ilə üst-üstə düşürdü. Məhz bu səbəbdən uzun müddət iki dövlət arasındaki münasibətlər formal olaraq qalırdı.
İlkin dövrlər
Türkiyə-İsrail siyasi-diplomatik münasibətlərinin qurulmasını şərtləndirən əsas amil həmin dövrdə hərbi-siyasi blokların formalaşması idi. Türkiyə Qərbyönümlü blokda aktiv yer tutmağa ümid edirdi. Burada əsas faktorlardan biri Türkiyəyə qarşı kommunizm təhlükəsi idi. İsrail isə ABŞ-nin dəstəyindən açıq şəkildə istifadə edirdi. Diplomatik münasibətlərin qurulması eyni cəbhədə olan dövlətlərin bir növ “öhdəliyi” kimi də qiymətləndirilə bilər. Beləliklə, “Soyuq müharibə dövründə Türkiyə-İsrail münasibətlərinin qurulması birbaşa Türkiyənin ABŞ və NATO ilə münasibətlərindən asılı idi. İsrail tərəfi Türkiyə ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsində Ərəb dünyasına qarşı potensial bir müttəfiq qazanmaq niyyəti güdürdü. İsrailin ilk baş naziri David Ben-Qurion Türkiyəni İsrailin ərəb düşmənlərini arxadan əhatə edən dövlətlər sırasında görürdü. İslam dünyasından təcrid olunmaqdan çəkinən Türkiyə üçün isə xarici siyasətin hər iki istiqaməti ayrılmaz idi. Bu məqamda onu da qeyd edək ki, ABŞ və NATO Türkiyə ilə İsrail arasındakı əlaqələrdə bir vasitəçi rolunu oynamağa üstünlük verirdi.
Ankara tərəfindən yəhudi dövləti tanındıqdan sonra Türkiyə-İsrail münasibətlərində ilk ən yaddaqalan hadisə 29 avqust 1958-ci ildə İsrailin baş naziri David Ben-Qurionla Türkiyənin baş naziri Adnan Menderesin məxfi görüşü idi. Bu görüşdə iki ölkə arasında kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi, bir-birinin hərbi inkişafına dəstək, həmçinin ölkələr arasında mümkün ola biləcək ittifaqın yaradılması istiqamətində müsbət ictimai rəyin formalaşdırılması üçün hər iki ölkədə təbliğat işlərinin aparılmasını nəzərdə tutan “periferiya paktı” adlı sənədə dair razılıq əldə olundu.
Bu hadisə bütövlükdə Türkiyə-İsrail əlaqələri üçün bir neçə səbəbdən mayak rolunu oynayır. Birincisi, məhz həmin vaxt dövlətlərarası əməkdaşlığın daha perspektivli inkişaf sahələri (hərbi və kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi) müəyyən edilmişdi. İkincisi, hər iki baş nazirin elə birinci görüşündə ikitərəfli münasibətlərin əsas problemi hər iki ölkə əhalisi, xüsusən də müsəlman Türkiyə tərəfindən bu ittifaqın qəbul edilməməsi idi. Görüşün məxfi və qeyri-rəsmi keçirilməsi də bunu sübut edir. Hər iki rəhbər başa düşürdü ki, əsas maneəni ləğv etmədən əlaqələrin inkişafı mümkün deyil.
Türkiyədə baş vermiş sonrakı hadisələrin inkişafı ittifaqın qurulmasının ilk cəhdinin uğursuzluğunu nümayiş etdirdi. Buna əsas səbəb məhz Menderes hökumətinin siyasəti ilə ictimai rəyin mövqeyi arasındakı fərq idi. 1960-cı ildə Türkiyə ilk dəfə həddən artıq Qərbyönümlü və İsrailə sərfəli siyasi kursun təhlükəsini hiss etdi. Mayın 27-də ölkədə dövlət çevrilişi baş verdi.
Ərəb dünyası ilə əlaqələrin normallaşdırılması xəttindən çıxış edərək, Türkiyə hökuməti “altı günlük müharibədə İsrailin uğurlarını ittiham etdi və işğal olunmuş ərazilərin tərk edilməsi tələbini irəli sürdü. 1967-ci ilin iyun ayında isə Türkiyə hökuməti Ərəb dövlətləri birliyinə qoşuldu. Lakin Türkiyə birliyə qoşulmaq haqqında sənədə imza atarkən İsraili “işğalçı dövlət” kimi tanıyan maddənin imzalanmasından imtina etdi. Türk diplomatiyası formalaşmış şəraitdə manevr qabiliyyətini qoruyub saxlamaq xəttinə sadiq qaldı.
Bu hadisələr İsrail rəhbərliyi üçün Türkiyə ilə ikitərəfli əməkdaşlığın yenidən qurulmasının istisna olmadığını göstərdi. Türkiyə rəhbərliyi İsraillə əlaqələrin tam kəsilməsini zəruri bilmədi. Bununla da Türkiyə İsrailin potensial müttəfiq hesab etdiyi “ikinci dairə” ölkələrinə aid edilən daha perspektivli ölkə hesab edildi. Növbəti dəfə bu fakt öz təsdiqini 1969-cu il hadisələrində tapdı. Həmin il Mərakeşin paytaxtı Rabatda keçirilən İslam Konfransı Təşkilatının sessiyasında Türkiyə rəsmi olaraq İsraillə diplomatik əlaqələrin ləğvinə çağırış edən qərarı rədd etdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, Türkiyə-İsrail münasibətlərinin inkişafında növbəti mərhələyə start verilmədi. İki ölkə arasında əlaqələrin ümumi səviyyəsi çox aşağı idi. İqtisadi, maliyyə və ticarət sahələrindəki əlaqələrdə inkişaf yox idi. Hərbi-siyasi əlaqələr və kəşfiyyat orqanlarının dialoqu Türkiyədə daxili-siyasi həyatın qeyri-sabitliyi səbəbindən kəsilmişdi. 1970-ci illərin əvvəllərində də əlaqələr əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi qalmışdı. İsrail hökuməti ölkədaxili siyasi dəyişikliklərdən asılı olmayaraq, Türkiyə ilə ilk növbədə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın inkişafına maraq göstərirdi. Türkiyə rəhbərliyi isə İsrail tərəfi ilə əlaqələri qoruyub saxlayır, amma bununla belə əlaqələrin gücləndirilməsindən qaçır və şəxsi təşəbbüslərlə çıxış etmirdi.
Beləliklə, 1970-ci illərin əvvəllərində elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, Türkiyə ilə İsrail arasında nəzəri olaraq mümkün ittifaqın yaranmasına böyük potensial olduğu halda, praktiki cəhətdən belə bir ittifaqın formalaşması mümkün deyildi. Belə bir vəziyyət iki ölkə arasında əlaqələr üçün tarix boyu xarakterik olub.
Gələcəkdə Türkiyənin Yaxın Şərqdəki rolu ikili xarakter daşıyacaqdı. Bir tərəfdən, Türkiyə rəhbərliyi hakimiyyətə hansı partiyanın gəlməsindən asılı olmayaraq, artıq Ərəb dövlətlərinə münasibətdə birtərəfli ehtiyatsız siyasət aparmırdı. Türkiyə rəhbərliyinin Ərəb dünyası ilə əlaqələrini normallaşdırmaq istəyi 1980-ci il dövlət çevrilişindən sonra özünü daha aydın büruzə verməyə başladı. Həmin vaxt türk-ərəb münasibətlərinin daha da gücləndirilməsi üçün İsraillə diplomatik əlaqələr ən aşağı səviyyəyə endirilmişdi.
1980-ci illərdə İsrail Türkiyə tərəfindən heç bir effektiv və aktiv dəstəyə ümid edə bilməzdi. Türkiyə Yaxın Şərqdə NATO-nun maraqlarını və alyansın nümayəndəsi rolunu qoruyub saxlamağa çalışırdı. Türkiyənin həmin illərdə Yaxın Şərq ölkələri ilə münasibətləri Türkiyənin xarici siyasətinin ümumi istiqamətinin inkişafına bütövlükdə uyğun idi.
1970-80-ci illərdə iki ölkə arasındakı böhran yenidən dərinləşdi. Buna əsas səbəb Yasir Ərəfatın 1979-cu ildə Ankarada Fələstin Azadlıq Təşkilatının nümayəndəliyini açması oldu. Bu addım İsrail-Türkiyə münasibətinə yeni gərginlik gətirdiyi üçün İsrail hakimiyyətini narahat etməyə bilməzdi. Ankara islam ölkələrində baş qaldırmış anti-İsrail mövqeyinə loyallıq nümayiş etdirmək məcburiyyətində idi. 1980-ci il dekabr ayının 3-də Türkiyə İsraildəki d iplomatik nümayəndəliyinin səviyyəsinin “simvolik dərəcəyə endirilməsinə qərar verdi. Nümayəndəlik fəaliyyətini ikinci katib səviyyəsində davam etdirməli idi. Səbəb kimi İsrailin Yaxın Şərq siyasəti ilə bağlı barışmaz mövqe tutduğu göstərilirdi.
Münasibətlərin yenidən bərpası
Şübhəsiz, bu addım tarix boyu İsrail-Türkiyə əlaqələrinə dəymiş ən böyük zərbə idi. İran İslam İnqilabı, İran-İraq müharibəsi və Misir prezidenti Ənvər Sədatın öldürülməsi kimi proseslər də İsrail-Türkiyə əlaqələrinə təsir göstərirdi. Lakin regionda vəziyyətin tədricən normallaşmasına paralel olaraq, Türkiyə-İsrail münasibətləri də bərpa edilirdi. 1982-ci ildə Livanda baş vermiş müharibə əlaqələrin davamlı soyuqlaşmasına təkan vermədi və münasibətlərin tamamilə kəsilməsinə səbəb olmadı. Bundan sonra böhranın kritik nöqtəsinin öhdəsindən gəlmək üçün danışıqlara imkan yarandı. Əlaqələrin bərpası diplomatik münasibətlərin faktiki olaraq keçmiş səviyyəyə qayıtması ilə başlandı. 1985-ci ildə İsrail Ankaradakı səfirliyinin müvəqqəti işlər vəkili vəzifəsinə müşavir rütbəsində diplomat göndərdikdən sonra Türkiyə 5 sentyabr 1986-cı ildə Tel-Əvivdə 2-ci katib vəzifəsinə səfir rütbəsində diplomat təyin etdi.
Sentyabr ayının 6-da İstanbul şəhərində yerləşən sinaqoqda terror aktı baş verdi. Bu hadisə ikitərəfli əlaqələr üçün yeni təhlükənin yaranması haqqında xəbərdarlıq idi. Eyni zamanda terror qruplaşmalarının silahlanmasına istiqamətlənmiş yeni mübarizə üsulu idi. Terror aktı nəticəsində 20 nəfəri qətlə yetirildi. Buna baxmayaraq, Türkiyə ilə İsrail arasındakı münasibətlərin vektoru dəyişməz qaldı. İstanbulda təşkil edilmiş terror aktı bu hadisənin təşkilatçılarının gözlədiyi təsirə səbəb olmadı.
Bununla yanaşı, ikitərəfli münasibətlərin tarixində ilk dəfə olaraq əlaqələrin möhkəmləndirilməsi faktoru kimi daha çox sahələri əhatə edən qarşılıqlı sərfəli əməkdaşlığa üstünlük verilməyə başlandı. 1986-cı ildə bu əməkdaşlıq Türkiyə və İsrail arasında birbaşa hava əlaqəsinin açılması ilə reallaşdırıldı. Əldə olunmuş razılaşmalar əməkdaşlığın bütün fəaliyyət sahələrinə təsir göstərdi. İki ölkə arasındakı ticarət dövriyyəsinin birdən-birə əhəmiyyətli dərəcədə artması bunun bariz nümunəsi idi.
1987-ci ilin sentyabr ayında hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri BMT-nin Baş Assambleyasında görüşdülər. Bununla da, təxminən 30 il əvvəl iki ölkənin dövlət nümayəndələri arasındakı kəsilmiş birbaşa əlaqələr yenidən bərpa olundu.
1987-ci ilin dekabr ayında başlanmış birinci Fələstin intifadası (fələstinlilərin İsrail işğalına qarşı başlatdığı müqavimətin adı) yenicə möhkəmlənən əlaqələrə müəyyən dərəcədə öz təsirini göstərdi. Türkiyə hökuməti Fələstin xalqını dəstəkləyən və İsrail ordusunun güc tətbiq etməsini tənqid edən bəyanatlarla çıxış etdi. Buna baxmayaraq, Fələstin məsələsi Türkiyə-İsrail münasibətlərinin inkişafına mane ola bilmədi. İqtisadi, hərbi-texniki və digər sahələrdə əlaqələrdə artım müşahidə olunurdu.
İsrail dövlətini tanıyan ilk dövlətlərdən olan Türkiyə 15 noyabr 1988-ci ildə həm də birtərəfli şəkildə elan edilmiş Fələstin dövlətini tanıdı. Ancaq İsrail hökumətinin etirazından sonra Türkiyə hakimiyyəti Fələstin nümayəndəsinə hərtərəfli diplomatik status verməkdən çəkindi. Türkiyənin İsraillə əldə olunmuş uğurları daha da inkişaf etdirmək istəməsi əsas səbəb idi.
1990-cı il üçün ölkələrarası ticarət dövriyyəsi 100 milyon dolları keçmişdi. Bu göstərici ticari və iqtisadi əlaqələr üzrə ilkin tədbirlərin uğurlu olduğunun göstəricisi idi.
1991-ci ildə İsrail dövləti ilə Türkiyə Respublikası arasındakı diplomatik əlaqələr bütövlükdə bərpa olundu. Bu andan etibarən hər iki ölkə arasındakı əlaqələr yeni impulslar almağa başladı.
İsrail Ankara ilə münasibətində öz siyasətini, demək olar ki, dəyişməmişdi. Bu siyasət David Ben-Qurionun qoymuş olduğu prinsiplərə əsaslanırdı. Hər bir yeni hökumət Türkiyə ilə əməkdaşlıqda maraqlı olduğunu gizlətmirdi. İsrail Türkiyə ilə birbaşa əlaqələrini ABŞ-la razılaşdırmaqla həyata keçirirdi.
1949-1992-ci illərdə hər iki ölkənin əlaqələrini sabitləşdirən əsas faktor kimi Türkiyəyə münasibətdə İsrail rəhbərliyində mövcud olan yanaşmanı hesab etmək olar. İkitərəfli əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə, Türkiyənin problemlərinin İsrail hakimiyyəti tərəfindən anlayışla qəbul edilməsinə məhz bu yanaşma kömək edirdi. Söhbət gedən dövrü analiz edərək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu əlaqələrdən ən çox qazanan tərəf İsraildir. Eyni zamanda, qarşılıqlı layihələrin böyük bir hissəsinin həyata keçirilməsi təşəbbüsü ilə İsrail çıxış edirdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, “Soyuq müharibə başa çatanadək iki ölkə arasında hərbi-siyasi əlaqələrdən başqa, demək olar ki, heç bir sahədə əməkdaşlığın ciddi şəkildə genişləndirilməsi müşahidə olunmadı. Bunun əyani sübutu kimi iki ölkə arasındakı ticarət dövriyyəsinin səviyyəsini göstərmək olar. Türkiyə qonşu müsəlman dövlətlərini qıcıqlandırmamaq üçün İsrail ilə əlaqələrində daha ehtiyatlı davranırdı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- (PDF). 19 mart 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- . SMI. 22 fevral 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- "Analysis: Middle East's 'phantom alliance'". BBC News. 18 fevral 1999. 2004-05-26 tarixində . İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- . Turkish Foreign Ministry. 26 mart 2012. 20 fevral 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- "Quake Relief Shows Israel Feels Deeply For Turkey". The New York Times. 28 avqust 1999. 2016-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- Sidner, Sara; Watson, Ivan; Sterling, Joe. "Israel to Turkey: We apologize for deadly raid on Gaza-bound flotilla". CNN. 22 mart 2013. 2013-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 29 noyabr 2017.
- "Turkey rejects claims it blew Israeli agents' cover - CNN.com". CNN. 17 oktyabr 2013. 2013-10-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-29.
Xarici keçidlər
- Official website of the Turkish Community in Israel
- Relations between Turkey and Israel (from the website of the Turkish Ministry of Foreign Affairs)
- Embassy of Israel in Ankara, Turkey
- The Role of Turkey in the US-NATO-Israeli War on Syria
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Israil Turkiye munasibetleri Israil Dovleti ve Turkiye Respublikasi arasindaki movcud ikiterefli munasibetler Israil Turkiye munasibetleri Israil Turkiye Vikianbarda elaqeli mediafayllar Israil ve Turkiye dovletleri arasindaki munasibetlerin esasi 1949 cu ilin mart ayinda qoyulmusdur Turkiye Israilin musteqilliyini taniyan ilk muselman olkesidir Her iki olke bir biri ile herbi strateji ve diplomatik sahelerde emekdasliga sahibdir 1990 cu illerde terefler arasinda elde olunmus razilasmaya esasen Israil Herbi Hava Quvveleri Turkiye erazisinde ucus praktikasi heyata kecirir qarsiliginda Israilli silah mutexessisleri Turkiye HHQ ne mexsus doyus teyyarelerinin modernizasiyasi isleri ile mesgul olurdu Turkiyede Receb Tayyib Erdogan olkenin bas naziri vezifesine teyin olunduqdan sonra Israil ve Turkiye arasindaki munasibetlerde zeifleme bas vermisdir Erdoganin Israile ilk seferi 2005 ci ile tesaduf edir Iki olkenin munasibetleri xususile 2008 2009 cu illerde bas vermis Qezze muharibesi ve 2010 cu ilde Qezze bolgesine humanitar yardim aparan gemilere hucum neticesinde daha da pislesmisdir 2013 cu ilin mart ayinda Israil hokumeti hucuma gore uzr istemis ve diplomatik elaqelerin yeniden berpa olunmasi ile bagli cehd etmisdir ABS nin da bu sahede olan desteyine baxmayaraq 2013 cu ilin sonlarina dogru terefler arasindaki munasibetler hele de gergin olaraq qalirdi 2013 cu ilin oktyabrinda Iranda olan Israil xususi xidmet orqanlarina xidmet eden emekdaslarin askara cixarilmasinda Turkiyenin de rolunun olmasi Israil ve Turkiye arasindaki elaqelere ciddi zerbe vurmusdur 2015 ci ilin dekabr ayinda Turkiye ve Israil dovletleri elaqeleri yeniden berpa etmek meqsedile gizli danisiqlara baslamisdir 27 iyun 2016 ci il tarixinde iki dovlet elaqelerin normallasdirilmasi meqsedile raziliga gelmisdir TarixTurkiye erazisinde cox qedim tarixlerden etibaren yehudi xalqinin yasadigi melumdur 1491 ci ilde 200 000 neferden cox yehudi Inkvizisiya terefinden Ispaniyadan cixmaga mecbur olduqdan sonra onlarin ekser hissesi Osmanli Imperiyasi erazisinde mesken salmisdir Bu tarixden etibaren yehudiler Osmanli tarixinde cox vacib rol oynamaga basladilar Xususile de XVI esrde yehudiler Osmanli sarayinda hekim diplomat ve basqa vezifeleri tutmusdur Bu tarixden sonra yehudilerin saraydaki tesirleri azalsa da Osmanli tarixi boyunca ticaret senaye ve bankciliq kimi sahelerde hemise on planda qaldilar 1923 cu ilde Turkiye Respublikasi musteqillik elde etdikden sonra da turk ve yehudi xalqlari arasindaki movcud munasibetler daha da inkisaf etdirildi Turkiye ile Israil arasinda diplomatik munasibetler 1949 cu il mart ayinin 28 i qurulmusdur Hemin vaxt Turkiye Israil dovletini taniyan yegane muselman olkesi idi Atilmis bu addim iqtidarda olan elitanin yalniz siyasi dusunceleri ile izah olunurdu O dovrde Turkiyede ictimai fikrin umumi ehval ruhiyyesi butovlukde islam dunyasinin movqeyi ile ust uste dusurdu Mehz bu sebebden uzun muddet iki dovlet arasindaki munasibetler formal olaraq qalirdi Ilkin dovrler Turkiye Israil siyasi diplomatik munasibetlerinin qurulmasini sertlendiren esas amil hemin dovrde herbi siyasi bloklarin formalasmasi idi Turkiye Qerbyonumlu blokda aktiv yer tutmaga umid edirdi Burada esas faktorlardan biri Turkiyeye qarsi kommunizm tehlukesi idi Israil ise ABS nin desteyinden aciq sekilde istifade edirdi Diplomatik munasibetlerin qurulmasi eyni cebhede olan dovletlerin bir nov ohdeliyi kimi de qiymetlendirile biler Belelikle Soyuq muharibe dovrunde Turkiye Israil munasibetlerinin qurulmasi birbasa Turkiyenin ABS ve NATO ile munasibetlerinden asili idi Israil terefi Turkiye ile elaqelerin mohkemlendirilmesinde Ereb dunyasina qarsi potensial bir muttefiq qazanmaq niyyeti gudurdu Israilin ilk bas naziri David Ben Qurion Turkiyeni Israilin ereb dusmenlerini arxadan ehate eden dovletler sirasinda gorurdu Islam dunyasindan tecrid olunmaqdan cekinen Turkiye ucun ise xarici siyasetin her iki istiqameti ayrilmaz idi Bu meqamda onu da qeyd edek ki ABS ve NATO Turkiye ile Israil arasindaki elaqelerde bir vasiteci rolunu oynamaga ustunluk verirdi Ankara terefinden yehudi dovleti tanindiqdan sonra Turkiye Israil munasibetlerinde ilk en yaddaqalan hadise 29 avqust 1958 ci ilde Israilin bas naziri David Ben Qurionla Turkiyenin bas naziri Adnan Menderesin mexfi gorusu idi Bu gorusde iki olke arasinda kesfiyyat melumatlarinin mubadilesi bir birinin herbi inkisafina destek hemcinin olkeler arasinda mumkun ola bilecek ittifaqin yaradilmasi istiqametinde musbet ictimai reyin formalasdirilmasi ucun her iki olkede tebligat islerinin aparilmasini nezerde tutan periferiya pakti adli senede dair raziliq elde olundu Bu hadise butovlukde Turkiye Israil elaqeleri ucun bir nece sebebden mayak rolunu oynayir Birincisi mehz hemin vaxt dovletlerarasi emekdasligin daha perspektivli inkisaf saheleri herbi ve kesfiyyat melumatlarinin mubadilesi mueyyen edilmisdi Ikincisi her iki bas nazirin ele birinci gorusunde ikiterefli munasibetlerin esas problemi her iki olke ehalisi xususen de muselman Turkiye terefinden bu ittifaqin qebul edilmemesi idi Gorusun mexfi ve qeyri resmi kecirilmesi de bunu subut edir Her iki rehber basa dusurdu ki esas maneeni legv etmeden elaqelerin inkisafi mumkun deyil Turkiyede bas vermis sonraki hadiselerin inkisafi ittifaqin qurulmasinin ilk cehdinin ugursuzlugunu numayis etdirdi Buna esas sebeb mehz Menderes hokumetinin siyaseti ile ictimai reyin movqeyi arasindaki ferq idi 1960 ci ilde Turkiye ilk defe hedden artiq Qerbyonumlu ve Israile serfeli siyasi kursun tehlukesini hiss etdi Mayin 27 de olkede dovlet cevrilisi bas verdi Ereb dunyasi ile elaqelerin normallasdirilmasi xettinden cixis ederek Turkiye hokumeti alti gunluk muharibede Israilin ugurlarini ittiham etdi ve isgal olunmus erazilerin terk edilmesi telebini ireli surdu 1967 ci ilin iyun ayinda ise Turkiye hokumeti Ereb dovletleri birliyine qosuldu Lakin Turkiye birliye qosulmaq haqqinda senede imza atarken Israili isgalci dovlet kimi taniyan maddenin imzalanmasindan imtina etdi Turk diplomatiyasi formalasmis seraitde manevr qabiliyyetini qoruyub saxlamaq xettine sadiq qaldi Bu hadiseler Israil rehberliyi ucun Turkiye ile ikiterefli emekdasligin yeniden qurulmasinin istisna olmadigini gosterdi Turkiye rehberliyi Israille elaqelerin tam kesilmesini zeruri bilmedi Bununla da Turkiye Israilin potensial muttefiq hesab etdiyi ikinci daire olkelerine aid edilen daha perspektivli olke hesab edildi Novbeti defe bu fakt oz tesdiqini 1969 cu il hadiselerinde tapdi Hemin il Merakesin paytaxti Rabatda kecirilen Islam Konfransi Teskilatinin sessiyasinda Turkiye resmi olaraq Israille diplomatik elaqelerin legvine cagiris eden qerari redd etdi Butun bunlara baxmayaraq Turkiye Israil munasibetlerinin inkisafinda novbeti merheleye start verilmedi Iki olke arasinda elaqelerin umumi seviyyesi cox asagi idi Iqtisadi maliyye ve ticaret sahelerindeki elaqelerde inkisaf yox idi Herbi siyasi elaqeler ve kesfiyyat orqanlarinin dialoqu Turkiyede daxili siyasi heyatin qeyri sabitliyi sebebinden kesilmisdi 1970 ci illerin evvellerinde de elaqeler evvelki dovrlerde oldugu kimi qalmisdi Israil hokumeti olkedaxili siyasi deyisikliklerden asili olmayaraq Turkiye ile ilk novbede tehlukesizlik sahesinde emekdasligin inkisafina maraq gosterirdi Turkiye rehberliyi ise Israil terefi ile elaqeleri qoruyub saxlayir amma bununla bele elaqelerin guclendirilmesinden qacir ve sexsi tesebbuslerle cixis etmirdi Belelikle 1970 ci illerin evvellerinde ele bir veziyyet yaranmisdi ki Turkiye ile Israil arasinda nezeri olaraq mumkun ittifaqin yaranmasina boyuk potensial oldugu halda praktiki cehetden bele bir ittifaqin formalasmasi mumkun deyildi Bele bir veziyyet iki olke arasinda elaqeler ucun tarix boyu xarakterik olub Gelecekde Turkiyenin Yaxin Serqdeki rolu ikili xarakter dasiyacaqdi Bir terefden Turkiye rehberliyi hakimiyyete hansi partiyanin gelmesinden asili olmayaraq artiq Ereb dovletlerine munasibetde birterefli ehtiyatsiz siyaset aparmirdi Turkiye rehberliyinin Ereb dunyasi ile elaqelerini normallasdirmaq isteyi 1980 ci il dovlet cevrilisinden sonra ozunu daha aydin buruze vermeye basladi Hemin vaxt turk ereb munasibetlerinin daha da guclendirilmesi ucun Israille diplomatik elaqeler en asagi seviyyeye endirilmisdi 1980 ci illerde Israil Turkiye terefinden hec bir effektiv ve aktiv desteye umid ede bilmezdi Turkiye Yaxin Serqde NATO nun maraqlarini ve alyansin numayendesi rolunu qoruyub saxlamaga calisirdi Turkiyenin hemin illerde Yaxin Serq olkeleri ile munasibetleri Turkiyenin xarici siyasetinin umumi istiqametinin inkisafina butovlukde uygun idi 1970 80 ci illerde iki olke arasindaki bohran yeniden derinlesdi Buna esas sebeb Yasir Erefatin 1979 cu ilde Ankarada Felestin Azadliq Teskilatinin numayendeliyini acmasi oldu Bu addim Israil Turkiye munasibetine yeni gerginlik getirdiyi ucun Israil hakimiyyetini narahat etmeye bilmezdi Ankara islam olkelerinde bas qaldirmis anti Israil movqeyine loyalliq numayis etdirmek mecburiyyetinde idi 1980 ci il dekabr ayinin 3 de Turkiye Israildeki d iplomatik numayendeliyinin seviyyesinin simvolikdereceye endirilmesine qerar verdi Numayendelik fealiyyetini ikinci katib seviyyesinde davam etdirmeli idi Sebeb kimi Israilin Yaxin Serq siyaseti ile bagli barismaz movqe tutdugu gosterilirdi Munasibetlerin yeniden berpasi Subhesiz bu addim tarix boyu Israil Turkiye elaqelerine deymis en boyuk zerbe idi Iran Islam Inqilabi Iran Iraq muharibesi ve Misir prezidenti Enver Sedatin oldurulmesi kimi prosesler de Israil Turkiye elaqelerine tesir gosterirdi Lakin regionda veziyyetin tedricen normallasmasina paralel olaraq Turkiye Israil munasibetleri de berpa edilirdi 1982 ci ilde Livanda bas vermis muharibe elaqelerin davamli soyuqlasmasina tekan vermedi ve munasibetlerin tamamile kesilmesine sebeb olmadi Bundan sonra bohranin kritik noqtesinin ohdesinden gelmek ucun danisiqlara imkan yarandi Elaqelerin berpasi diplomatik munasibetlerin faktiki olaraq kecmis seviyyeye qayitmasi ile baslandi 1985 ci ilde Israil Ankaradaki sefirliyinin muveqqeti isler vekili vezifesine musavir rutbesinde diplomat gonderdikden sonra Turkiye 5 sentyabr 1986 ci ilde Tel Evivde 2 ci katib vezifesine sefir rutbesinde diplomat teyin etdi Sentyabr ayinin 6 da Istanbul seherinde yerlesen sinaqoqda terror akti bas verdi Bu hadise ikiterefli elaqeler ucun yeni tehlukenin yaranmasi haqqinda xeberdarliq idi Eyni zamanda terror qruplasmalarinin silahlanmasina istiqametlenmis yeni mubarize usulu idi Terror akti neticesinde 20 neferi qetle yetirildi Buna baxmayaraq Turkiye ile Israil arasindaki munasibetlerin vektoru deyismez qaldi Istanbulda teskil edilmis terror akti bu hadisenin teskilatcilarinin gozlediyi tesire sebeb olmadi Bununla yanasi ikiterefli munasibetlerin tarixinde ilk defe olaraq elaqelerin mohkemlendirilmesi faktoru kimi daha cox saheleri ehate eden qarsiliqli serfeli emekdasliga ustunluk verilmeye baslandi 1986 ci ilde bu emekdasliq Turkiye ve Israil arasinda birbasa hava elaqesinin acilmasi ile reallasdirildi Elde olunmus razilasmalar emekdasligin butun fealiyyet sahelerine tesir gosterdi Iki olke arasindaki ticaret dovriyyesinin birden bire ehemiyyetli derecede artmasi bunun bariz numunesi idi 1987 ci ilin sentyabr ayinda her iki olkenin xarici isler nazirleri BMT nin Bas Assambleyasinda gorusduler Bununla da texminen 30 il evvel iki olkenin dovlet numayendeleri arasindaki kesilmis birbasa elaqeler yeniden berpa olundu 1987 ci ilin dekabr ayinda baslanmis birinci Felestin intifadasi felestinlilerin Israil isgalina qarsi baslatdigi muqavimetin adi yenice mohkemlenen elaqelere mueyyen derecede oz tesirini gosterdi Turkiye hokumeti Felestin xalqini destekleyen ve Israil ordusunun guc tetbiq etmesini tenqid eden beyanatlarla cixis etdi Buna baxmayaraq Felestin meselesi Turkiye Israil munasibetlerinin inkisafina mane ola bilmedi Iqtisadi herbi texniki ve diger sahelerde elaqelerde artim musahide olunurdu Israil dovletini taniyan ilk dovletlerden olan Turkiye 15 noyabr 1988 ci ilde hem de birterefli sekilde elan edilmis Felestin dovletini tanidi Ancaq Israil hokumetinin etirazindan sonra Turkiye hakimiyyeti Felestin numayendesine herterefli diplomatik status vermekden cekindi Turkiyenin Israille elde olunmus ugurlari daha da inkisaf etdirmek istemesi esas sebeb idi 1990 ci il ucun olkelerarasi ticaret dovriyyesi 100 milyon dollari kecmisdi Bu gosterici ticari ve iqtisadi elaqeler uzre ilkin tedbirlerin ugurlu oldugunun gostericisi idi 1991 ci ilde Israil dovleti ile Turkiye Respublikasi arasindaki diplomatik elaqeler butovlukde berpa olundu Bu andan etibaren her iki olke arasindaki elaqeler yeni impulslar almaga basladi Israil Ankara ile munasibetinde oz siyasetini demek olar ki deyismemisdi Bu siyaset David Ben Qurionun qoymus oldugu prinsiplere esaslanirdi Her bir yeni hokumet Turkiye ile emekdasliqda maraqli oldugunu gizletmirdi Israil Turkiye ile birbasa elaqelerini ABS la razilasdirmaqla heyata kecirirdi 1949 1992 ci illerde her iki olkenin elaqelerini sabitlesdiren esas faktor kimi Turkiyeye munasibetde Israil rehberliyinde movcud olan yanasmani hesab etmek olar Ikiterefli elaqelerin mohkemlendirilmesine Turkiyenin problemlerinin Israil hakimiyyeti terefinden anlayisla qebul edilmesine mehz bu yanasma komek edirdi Sohbet geden dovru analiz ederek bele bir neticeye gelmek olar ki bu elaqelerden en cox qazanan teref Israildir Eyni zamanda qarsiliqli layihelerin boyuk bir hissesinin heyata kecirilmesi tesebbusu ile Israil cixis edirdi Butun bunlara baxmayaraq Soyuq muharibebasa catanadek iki olke arasinda herbi siyasi elaqelerden basqa demek olar ki hec bir sahede emekdasligin ciddi sekilde genislendirilmesi musahide olunmadi Bunun eyani subutu kimi iki olke arasindaki ticaret dovriyyesinin seviyyesini gostermek olar Turkiye qonsu muselman dovletlerini qiciqlandirmamaq ucun Israil ile elaqelerinde daha ehtiyatli davranirdi Hemcinin baxIsrail TurkiyeIstinadlar PDF 19 mart 2009 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 noyabr 2017 SMI 22 fevral 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 noyabr 2017 Analysis Middle East s phantom alliance BBC News 18 fevral 1999 2004 05 26 tarixinde Istifade tarixi 29 noyabr 2017 Turkish Foreign Ministry 26 mart 2012 20 fevral 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 noyabr 2017 Quake Relief Shows Israel Feels Deeply For Turkey The New York Times 28 avqust 1999 2016 03 06 tarixinde Istifade tarixi 29 noyabr 2017 Sidner Sara Watson Ivan Sterling Joe Israel to Turkey We apologize for deadly raid on Gaza bound flotilla CNN 22 mart 2013 2013 03 25 tarixinde Istifade tarixi 29 noyabr 2017 Turkey rejects claims it blew Israeli agents cover CNN com CNN 17 oktyabr 2013 2013 10 17 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 29 Xarici kecidlerOfficial website of the Turkish Community in Israel Relations between Turkey and Israel from the website of the Turkish Ministry of Foreign Affairs Embassy of Israel in Ankara Turkey The Role of Turkey in the US NATO Israeli War on Syria