Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Özbəkistan Respublikası Orta Asiyada, Əfqanıstanın quzeyində yerləşən müstəqil Türk dövlətidir. Altay dil qrupuna daxil olan müxtəlif Türk tayfalarının bu ərazidə (Amudərya və Sırdərya çayları arasında) məskunlaşması prosesi hələ antik dövrlərdən başlanmışdır.
Tarixi
E.ə 3-cü əsrdə bu əraziyə köç edən tayfalar arasında hunlar da olmuşdur. Hunlar daha sonra ərazilərini genişləndirərək cənuba və qərbə doğru hərəkət etmişlər. VIII əsrdə Ərəb xilafətinin Mavərənnəhri (iki çay arasında Amudərya və Sırdərya çayları arasında yerləşən torpaq) işğal etməsindən sonra bu ərazi Xilafətin sosial və mədəni həyatında əsas rol oynayan regionlarından birinə çevrildi. Ərazidən keçən Böyük ipək yolu şərqlə-qərbi birləşdirir, cənubdan şimala, şimaldan cənuba gedən insanlar bu torpaqlardan keçməli olurdular. Bu bölgədə yerləşən Buxara, Səmərqənd və Kunya-Urgənc şəhərləri Hindistan, Çind, Misir, Bizans və slavyan ölkələrindən gələn karvan yollarının qovşağında yerləşirdilər. Xilafətin yaranması İslam dininin yayılması ilə nəticələndi. O dövrdən İslam bu regionda hökmran dinə çevrildi və buradakı mədəniyyətin əsasını təşkil etdi. 9-cu əsrin sonlarında region inkişaf etdi və paytaxtı Buxara olan Samani dövləti yarandı. Samanilər dövlətinin hökmran sülaləsi ərəb mənşəli olsa da, dövlət Türk dövləti idi. Bu dövlət 10-cu əsrin sonlarına qədər yaşadı. 10–12-ci əsrlər ərzində Xorasan və Mavərənnəhr ərazisində Qaraxanilər, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Xarəzmşahlar (Türk sülalələrinin hökmran olduğu Türk dövlətləri) dövlətləri mövcud olmuşdur. Ərazinin daimi müharibələrə məruz qalmasına baxmayaraq bu dövrdə mədəniyyət və elm yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Siyasi cəhətdən müstəqil və muxtar dövlətlərin yaranması regionda iqtisadi və mədəni inkişafın güclənməsinə geniş imkanlar açmışdır. Bu dövr tarixdə "Şərqi Renessans Dövrü" kimi tanınır. Çünki, bu dövr İslam və Türk aləminə, Mahmud Kaşğari (XI əsrdə Orta Asiyanın ilk Türkşünas-ensiklopediyaçı alimi, coğrafiyaşünas və səyyahı), Əl Biruni (böyük ensiklopediyaçı alim, tarix, etnoqrafiya, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, minerologiya və başqa elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifi), İbn Sina (müsəlman dünyasının ən büyük təbibi), Xoca Əhməd Yasəvi (riyaziyyatçı, coğrafiyaşünas alim) kimi ayrı-ayrı elm və sənət sahəsinə yeniliklər gətirmiş bir çox insanları bəxş etmişdir.
Bu dövrlərdə həmçinin İsmailiyyə, Sufizm kimi yeni İslami hərəkatlar da meydana çıxmışdır. Buxara, Səmərqənd, Mərv, Urgənc və Xivə İslam Dünyasının mərkəzi şəhərlərinə çevrilmişdir. Memarlıq və incəsənət sürətlə inkişaf edirdi. XI əsrin əvvəllərində Xarəzmşah Məmunun rəhbərliyi altında Xarəzmdə Şərq alimlərinin əsas elmi mərkəzi olan yeni araşdırma mərkəzi yaradılmışdır. Bu mərkəz sonradan Xarəzmşaha həsr olunmuş və Mərkəzi Asiyanın ilk Akademiyası adlanmışdır. Ərəb istilasından sonra ərazi ardıcıl olaraq müxtəli Türk dövlətlərinin — Çingiz Ulusunun, Qızıl Orda Dövlətinin və Teymurilər imperiyasının ərazisinə daxil olmuşdur. Bu sürətli inkişaf XIII əsrin əvvəllərində zəifləməyə başlamışdır. Burada olan bütün şəhərlər, suvarma sistemləri, mədəniyyət mərkəzləri dağılıb sıradan çıxmışdır.
Lakin Əmir Teymurun və onun varislərinin hakimiyyəti dövründə ərazinin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına səmərəli şərait yaranmışdır. Teymurun hakimiyyəti dövründə dövlət idatəetməsi onun əsas prinsiplərini əks etdirən "Teymur Qanunnaməsi" adlanan qanun əsasında həyata keçirilirdi. Teymurun ölümündən sonra onun varisləri daha cöx incəsənətin, elmin və mədəniyyətin inkişafına diqqət ayırmışdılar. Xüsusilə Uluq bəyin, Şahrux və Hüseyn Bəyqaranın dövrlərində mədəniyyətin inkişafı öz zirvəsinə çatdı. Mavərənnəhr və Xorasan nəinki Şərqdə eləcə də bütün Avropada tanındı. Bu dövr Mərkəzi Asiyanın ikinci "Renessans Dövrü" idi. Böyük filosoflar Əlişir Nəvai, Uluqbəy, Xocazadə Rumi, Əli Quşçu, Mirşərif Gürcani, Xoca Əkrar, Litufi, Xondəmir, Babur və bir çox digər məşhurlar məhz bu dövrdə yaşamışlar. Əlişir Nəvai XV əsrdə yaşamış və şah əsərlər yaratmış, yalnız elm və sənət ardınca deyil, ölkənin mədəni hala gəlməsində, texniki sənətlərin inkişafında və iqtisadiyyatının güclənməsində də böyük xidmətləri olmuş bir şəxsiyyətdir. O, həmçinin yaxşı bir dövlət xadimi, zamanın bəstəkar və rəssamlarını ən çox təşviq və himayə edənlərdən biri kimi tanınmışdır. Ancaq onun əsas böyük xidməti "Türklük" və "Türk dilçiliyi" sahəsində olmuşdur. Teymurilərdən olan Uluqbəy Səmərqənddəki elmi mərkəzin tikilməsinə şəxsən məsul olmuş və bu mərkəz hal-hazırda Uluqbəy Akademiyası adlanır. Bu dövr həmçinin memarlıq abidələrinin yaranması, özbək şeirinin sürətli inkişafı, miniatür sənətinin, əlyazmaların, astronomiyanın, riyaziyyatın, tarixin və tibbin geniş inkişafı dövrü kimi tanınır. Lakin XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəllərində tez-tez baş verən daxili çəkişmələr Teymurilər dövlətinin məhvini labüd etdi. Lakin bu yalnız dövlətin məhvi idi.
Belə ki, XVII əsrin əvvəllərində Teymur nəslindən olan Fərqanə hakimi Babur Hidistanı işğal etdi və yeni qurduğu dövləti "Böyük Babur İmperiyası" adlandırdı. İngilislər gələnə qədər Hindistanı məhz Muğallar idarə etdi. XVII əsrdən etibarən Mavərənnəhr dərin sosial və iqtisadi çöküşə məruz qaldı. XIX əsrdə Məhəmməd Rəhim xan Xarəzimdə tarixin və ədəbiyyatın inkişafına böyük diqqət vermişdir. Munis, Komil Xarəzimi, Ağai, Bəyani bu dövrün yetişdirmələrindəndir. XIX əsrin ikinci yarısında Türküstan həyatı çətin sosial, iqtisadi və siyasi hadisələrlə zəngindir. XIX əsrin sonlarında isə Özbəkistan ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanmış şəkildə Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilmişdir.
Ümumiyyətlə Mərkəzi Asiya torpaqlarının Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı 3 mərhələdə həyata keçirilmişdir. Birinci mərhələ 1864–1865-ci illəri əhatə edir və bu dövrdə Kokand xanlığının çox hissəsi işğal edilmişdir. 1866–1873-cü illəri əhatə edən ikinci mərhələdə Buxara və Xivə xanlıqları tabe edilmişdir. 1869–1884-cü illərdə isə Türkmənistanın işğalı başa çatdırılmışdır.
Bu ərazidə yaşayan Türklərə özbək adı ilk dəfə 1313–1342-ci illərdə Qızıl Orda dövəltinin hökmdarı olmuş Qiyasəddin Məhəmməd Özbək Xan tərəfindən verilmişdir. Özbək Türkləri İslamı məhz Qızıl Orda dövlətinin mövcud olduğu dövrdə qəbul etmişlər. Belə ki, müsəlman ölkələri ilə olan geniş iqtisadi və siyasi əlaqələr İslamın zadəganlar və xalq kütlələri arasında geniş yayılmasına əlverişli imkan yaratmışdır. Batı xanın qardaşı Bərkə xan müsəlmanlığı qəbul etsə də, İslam məhz Özbək xanın hakimiyyəti dövründə Qızıl Ordanın rəsmi dini elan olunmuşdur. Əmir Teymurun ölümündən sonra zəifləyən Teymur imperiyasının torpaqlarının Aral gölü və Seyhun çayının qüzeyindəki bölgələrində dağınıq yaşayan, sonralar Şeybanilər kimi tanınan özbəklər Əbül Hayır xanın rəhbərliyi altında birləşmişlər. Əbül Hayır xan 1428-ci ildə Turada (hazırkı Tobolsk) taxta çıxmış və 40 il hökmranlıq etmişdir. Əbül Hayır xan Çingiz xanın oğlu Cucinin beşinci oğlu və Batı xanın qardaşı olan Şeybanın sülaləsindən idi. Şeybani xanlığı (Özbək xanlığı) 1468-də Teymurilər tərəfinfən ləğv edilmiş və 1500-cü ildə Məhəmməd Şeybani xan tərəfindən (1451–1510) yenidən qurulmuşdur. Əbül Hayır qısa müddətdə qüvvətlənərək ətrafdakı digər boyları da hakimiyyəti altında birləşdirmiş, Ceyhun çayı sahilindəki Sığnak, Arkuk, Suzak və Özkənt şəhərlərini ələ keçirmiş, Sığnağı paytaxt elan etdimişdir. 1561-də isə xanlığın paytaxtı Buxaraya köçürülmüşdür. Kalmıklar üzərinə yürüşün məğlubiyyətlə nəticələnməsindən sonra Kanay və Canıbəy adlı başbuğlar bəzi tərəfdarları ilə birlikdə Cığatay xanının himayəsinə sığınmış və sonralar bölgədən ayrılan bu özbəklərə Qazax və ya Qırğız Qazaxları adı verilmişdir. 1599-cu ildə Şeybanilər xanlığı əslən Həştərxan xanlığından olan Can Xanın oğulları Din Məhəmməd, Baki Məhəmməd və Vali Məhəmməd tərfindən son qoyulmuş və ərazisi Həştərxan xanlığına (Canoğulları xanədanı) birləşdirilmişdir.
Şeybanilər dövlətinin süqutundan sonra onun yerləşdiyi ərazidə müxtəlif vaxtlarda üç əsas xanlıq — Buxara, Xivə və Kokand xanlıqları yarandı.
Bu xanlıqlar XIX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud oldu. Buxara xanlığı 185 illik (1599–1785) mövcudiyyəti müddətində fəth siyasəti həyata keçirməyib, yalnız öz müstəqilliyini qorumaqla məşğul olmuşdur. Şəhər 1740–cı ildə Nadir şah Əfşar tərəfindən işğal olunmuşdur. Onun ölümündən sonra Buxara özbək əmiri Xudayar bəyin idarəçiliyi altına keçmiş və 1785-ci ilədək mövcud olmuşdur. Əsası Mangird sülaləsindən olan Şah Murad tərəfindən qoyulmuş və 1785-ci ildən Buxara əmirliyi adlanan dövlət 1920-ci ilədək mövcud olmuşdur. Mangirdlər sarayda atabəylik və vəzirlik vəzifəsini tuturdular.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ozbekistan Respublikasi Orta Asiyada Efqanistanin quzeyinde yerlesen musteqil Turk dovletidir Altay dil qrupuna daxil olan muxtelif Turk tayfalarinin bu erazide Amuderya ve Sirderya caylari arasinda meskunlasmasi prosesi hele antik dovrlerden baslanmisdir TarixiE e 3 cu esrde bu eraziye koc eden tayfalar arasinda hunlar da olmusdur Hunlar daha sonra erazilerini genislendirerek cenuba ve qerbe dogru hereket etmisler VIII esrde Ereb xilafetinin Maverennehri iki cay arasinda Amuderya ve Sirderya caylari arasinda yerlesen torpaq isgal etmesinden sonra bu erazi Xilafetin sosial ve medeni heyatinda esas rol oynayan regionlarindan birine cevrildi Eraziden kecen Boyuk ipek yolu serqle qerbi birlesdirir cenubdan simala simaldan cenuba geden insanlar bu torpaqlardan kecmeli olurdular Bu bolgede yerlesen Buxara Semerqend ve Kunya Urgenc seherleri Hindistan Cind Misir Bizans ve slavyan olkelerinden gelen karvan yollarinin qovsaginda yerlesirdiler Xilafetin yaranmasi Islam dininin yayilmasi ile neticelendi O dovrden Islam bu regionda hokmran dine cevrildi ve buradaki medeniyyetin esasini teskil etdi 9 cu esrin sonlarinda region inkisaf etdi ve paytaxti Buxara olan Samani dovleti yarandi Samaniler dovletinin hokmran sulalesi ereb menseli olsa da dovlet Turk dovleti idi Bu dovlet 10 cu esrin sonlarina qeder yasadi 10 12 ci esrler erzinde Xorasan ve Maverennehr erazisinde Qaraxaniler Qezneviler Selcuqlar Xarezmsahlar Turk sulalelerinin hokmran oldugu Turk dovletleri dovletleri movcud olmusdur Erazinin daimi muharibelere meruz qalmasina baxmayaraq bu dovrde medeniyyet ve elm yuksek seviyyede inkisaf etmisdir Siyasi cehetden musteqil ve muxtar dovletlerin yaranmasi regionda iqtisadi ve medeni inkisafin guclenmesine genis imkanlar acmisdir Bu dovr tarixde Serqi Renessans Dovru kimi taninir Cunki bu dovr Islam ve Turk alemine Mahmud Kasgari XI esrde Orta Asiyanin ilk Turksunas ensiklopediyaci alimi cografiyasunas ve seyyahi El Biruni boyuk ensiklopediyaci alim tarix etnoqrafiya tebietsunasliq riyaziyyat astronomiya minerologiya ve basqa elm sahelerine aid 150 den cox eserin muellifi Ibn Sina muselman dunyasinin en buyuk tebibi Xoca Ehmed Yasevi riyaziyyatci cografiyasunas alim kimi ayri ayri elm ve senet sahesine yenilikler getirmis bir cox insanlari bexs etmisdir Bu dovrlerde hemcinin Ismailiyye Sufizm kimi yeni Islami herekatlar da meydana cixmisdir Buxara Semerqend Merv Urgenc ve Xive Islam Dunyasinin merkezi seherlerine cevrilmisdir Memarliq ve incesenet suretle inkisaf edirdi XI esrin evvellerinde Xarezmsah Memunun rehberliyi altinda Xarezmde Serq alimlerinin esas elmi merkezi olan yeni arasdirma merkezi yaradilmisdir Bu merkez sonradan Xarezmsaha hesr olunmus ve Merkezi Asiyanin ilk Akademiyasi adlanmisdir Ereb istilasindan sonra erazi ardicil olaraq muxteli Turk dovletlerinin Cingiz Ulusunun Qizil Orda Dovletinin ve Teymuriler imperiyasinin erazisine daxil olmusdur Bu suretli inkisaf XIII esrin evvellerinde zeiflemeye baslamisdir Burada olan butun seherler suvarma sistemleri medeniyyet merkezleri dagilib siradan cixmisdir Esas meqale Teymurlular sulalesi Lakin Emir Teymurun ve onun varislerinin hakimiyyeti dovrunde erazinin siyasi iqtisadi ve medeni inkisafina semereli serait yaranmisdir Teymurun hakimiyyeti dovrunde dovlet idateetmesi onun esas prinsiplerini eks etdiren Teymur Qanunnamesi adlanan qanun esasinda heyata kecirilirdi Teymurun olumunden sonra onun varisleri daha cox incesenetin elmin ve medeniyyetin inkisafina diqqet ayirmisdilar Xususile Uluq beyin Sahrux ve Huseyn Beyqaranin dovrlerinde medeniyyetin inkisafi oz zirvesine catdi Maverennehr ve Xorasan neinki Serqde elece de butun Avropada tanindi Bu dovr Merkezi Asiyanin ikinci Renessans Dovru idi Boyuk filosoflar Elisir Nevai Uluqbey Xocazade Rumi Eli Quscu Mirserif Gurcani Xoca Ekrar Litufi Xondemir Babur ve bir cox diger meshurlar mehz bu dovrde yasamislar Elisir Nevai XV esrde yasamis ve sah eserler yaratmis yalniz elm ve senet ardinca deyil olkenin medeni hala gelmesinde texniki senetlerin inkisafinda ve iqtisadiyyatinin guclenmesinde de boyuk xidmetleri olmus bir sexsiyyetdir O hemcinin yaxsi bir dovlet xadimi zamanin bestekar ve ressamlarini en cox tesviq ve himaye edenlerden biri kimi taninmisdir Ancaq onun esas boyuk xidmeti Turkluk ve Turk dilciliyi sahesinde olmusdur Teymurilerden olan Uluqbey Semerqenddeki elmi merkezin tikilmesine sexsen mesul olmus ve bu merkez hal hazirda Uluqbey Akademiyasi adlanir Bu dovr hemcinin memarliq abidelerinin yaranmasi ozbek seirinin suretli inkisafi miniatur senetinin elyazmalarin astronomiyanin riyaziyyatin tarixin ve tibbin genis inkisafi dovru kimi taninir Lakin XV esrin sonu XVI esrin evvellerinde tez tez bas veren daxili cekismeler Teymuriler dovletinin mehvini labud etdi Lakin bu yalniz dovletin mehvi idi Bele ki XVII esrin evvellerinde Teymur neslinden olan Ferqane hakimi Babur Hidistani isgal etdi ve yeni qurdugu dovleti Boyuk Babur Imperiyasi adlandirdi Ingilisler gelene qeder Hindistani mehz Mugallar idare etdi XVII esrden etibaren Maverennehr derin sosial ve iqtisadi cokuse meruz qaldi XIX esrde Mehemmed Rehim xan Xarezimde tarixin ve edebiyyatin inkisafina boyuk diqqet vermisdir Munis Komil Xarezimi Agai Beyani bu dovrun yetisdirmelerindendir XIX esrin ikinci yarisinda Turkustan heyati cetin sosial iqtisadi ve siyasi hadiselerle zengindir XIX esrin sonlarinda ise Ozbekistan ayri ayri xanliqlara parcalanmis sekilde Rusiya imperiyasi terefinden isgal edilmisdir Umumiyyetle Merkezi Asiya torpaqlarinin Rusiya imperiyasi terefinden isgali 3 merhelede heyata kecirilmisdir Birinci merhele 1864 1865 ci illeri ehate edir ve bu dovrde Kokand xanliginin cox hissesi isgal edilmisdir 1866 1873 cu illeri ehate eden ikinci merhelede Buxara ve Xive xanliqlari tabe edilmisdir 1869 1884 cu illerde ise Turkmenistanin isgali basa catdirilmisdir Bu erazide yasayan Turklere ozbek adi ilk defe 1313 1342 ci illerde Qizil Orda doveltinin hokmdari olmus Qiyaseddin Mehemmed Ozbek Xan terefinden verilmisdir Ozbek Turkleri Islami mehz Qizil Orda dovletinin movcud oldugu dovrde qebul etmisler Bele ki muselman olkeleri ile olan genis iqtisadi ve siyasi elaqeler Islamin zadeganlar ve xalq kutleleri arasinda genis yayilmasina elverisli imkan yaratmisdir Bati xanin qardasi Berke xan muselmanligi qebul etse de Islam mehz Ozbek xanin hakimiyyeti dovrunde Qizil Ordanin resmi dini elan olunmusdur Emir Teymurun olumunden sonra zeifleyen Teymur imperiyasinin torpaqlarinin Aral golu ve Seyhun cayinin quzeyindeki bolgelerinde daginiq yasayan sonralar Seybaniler kimi taninan ozbekler Ebul Hayir xanin rehberliyi altinda birlesmisler Ebul Hayir xan 1428 ci ilde Turada hazirki Tobolsk taxta cixmis ve 40 il hokmranliq etmisdir Ebul Hayir xan Cingiz xanin oglu Cucinin besinci oglu ve Bati xanin qardasi olan Seybanin sulalesinden idi Seybani xanligi Ozbek xanligi 1468 de Teymuriler terefinfen legv edilmis ve 1500 cu ilde Mehemmed Seybani xan terefinden 1451 1510 yeniden qurulmusdur Ebul Hayir qisa muddetde quvvetlenerek etrafdaki diger boylari da hakimiyyeti altinda birlesdirmis Ceyhun cayi sahilindeki Signak Arkuk Suzak ve Ozkent seherlerini ele kecirmis Signagi paytaxt elan etdimisdir 1561 de ise xanligin paytaxti Buxaraya kocurulmusdur Kalmiklar uzerine yurusun meglubiyyetle neticelenmesinden sonra Kanay ve Canibey adli basbuglar bezi terefdarlari ile birlikde Cigatay xaninin himayesine siginmis ve sonralar bolgeden ayrilan bu ozbeklere Qazax ve ya Qirgiz Qazaxlari adi verilmisdir 1599 cu ilde Seybaniler xanligi eslen Hesterxan xanligindan olan Can Xanin ogullari Din Mehemmed Baki Mehemmed ve Vali Mehemmed terfinden son qoyulmus ve erazisi Hesterxan xanligina Canogullari xanedani birlesdirilmisdir Esas meqale Seybani xanligi Seybaniler dovletinin suqutundan sonra onun yerlesdiyi erazide muxtelif vaxtlarda uc esas xanliq Buxara Xive ve Kokand xanliqlari yarandi Esas meqale Buxara xanligi Bu xanliqlar XIX esrin evvellerine qeder movcud oldu Buxara xanligi 185 illik 1599 1785 movcudiyyeti muddetinde feth siyaseti heyata kecirmeyib yalniz oz musteqilliyini qorumaqla mesgul olmusdur Seher 1740 ci ilde Nadir sah Efsar terefinden isgal olunmusdur Onun olumunden sonra Buxara ozbek emiri Xudayar beyin idareciliyi altina kecmis ve 1785 ci iledek movcud olmusdur Esasi Mangird sulalesinden olan Sah Murad terefinden qoyulmus ve 1785 ci ilden Buxara emirliyi adlanan dovlet 1920 ci iledek movcud olmusdur Mangirdler sarayda atabeylik ve vezirlik vezifesini tuturdular Esas meqale Xive xanligi Esas meqale Kokand xanligiIstinadlarHemcinin baxXarici kecidler