Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi . |
Şərq peripatetizmi - İslam mədəni bölgəsində "məşşailik" adı ilə məşhurdur.
Antik islam dünyasına tərcümə edilərək yayılmasından sonra Şərq dünyasında doğan fəlsəfə məktəbinin adıdır. Şərqin ən böyük dahi filosofları məhz bu fəlsəfə məktəbinə məxsusdur. Onlardan Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd, Fəxrəddin Razi və s.-lərinin adlarını şəkmək mümkündür. Bəhmənyar adı ilə tanınan Azərbaycanlı məşhur filosof Əbülhəsən Mərzuban Bəhmənyar Azərbaycani İbn Sinanın şagirdi olmuş və Şərq peripatetizmini davam və inkişaf etdirmişdir.
Cərəyan antik dünyanın filosofu, böyük zəka sahibi, elmlərin ilk təsnifatının müəllifi yunanlı Aristotelin Afrikada təşkil etdiyi fəlsəfi məktəbin adından götürülmüşdür. Bu termin Aristotelin təlim - tədris metodikası ilə bilavasitə bağlı olub, fərqli bir tədris üsulunu özündə əks etdirir. Belə ki, Aristotel öz tələbələrinə dərs keçərkən piyada gəzintiyə geniş yer verərmiş. Piyada gəzinti zamanı tələbələrinə dərs keçən filosofun tədris üsulu yunan dilində "peripatetikos" adlanırdı. Sonradan filosofun tələbələri və onun fəlsəfi irsini davam etdirən filosoflar bu nəzəri sistemi mənimsəyib daha da inkişaf etdirərək peripatetizm fəlsəfi məktəbini formalaşdırmış oldular. Bu fəlsəfi məktəbin baniləri birmənalı olaraq Platon və Aristotel hesab olunur. Daha sonralar dünya fəlsəfi aorasında öz yerini tutan bu zəngin fəlsəfə məktəbinə dünyanın hər yerindən filosoflar öz münasibətini bildirmiş, bu fəlsəfi üsulu və Aristotelin məşhur katerqoriyalar sistemini düzgün fəlsəfi metodika saymışlar. Eləcə də Şərq dünyasında Məşşailik adı altında tanınan Şərq peripatetizminin tərkib hissəsi olaraq azərbaycanlı filosoflar da bu zəngin fəlsəfə məktəbinə öz töhfələrini vermişlər. Şərq dünyasında İbn Sina, dünyada isə daha çox Avisenna adı ilə məşhur olan dahi alimin tələbəsi böyük Bəhmənyar Azərbaycani Şərq peripatetik filosofları cərgəsində özünəməxsus yerə və rola malik olan filosofdur. Şərq peripatetikləri Aristotelin elmlərin təsnifatı nəzəriyyəsinə əsaslanaraq öz sələflərindən aldıqları fəlsəfəni nəzəri və əməli olmaqla iki hissəyə bölürdülər. Birinci hissəyə metafizika, təbiiyyat və riyaziyyat, ikinci hissəyə isə etika, mənzil-məişət məsələləri və siyasət daxil adilirdi. Məntiqə gəldikdə, Şərq peripatetikləri onu gah fəlsəfənin nəzəri və əməli hissələrindən sonra üçüncü bir hissə zənn etmiş , gah da nəzəri hissənin tərkibinə salmışlar.
Şərq peripatetizmi İbn Sinanın və onun şagirdlərinin əsərlərində özünün dolğun , mükəmməl ifadəsini tapmışdır. Metafizika peripatetizmin sistemində mühüm yer tutduğundan orta əsrlərdə filosofları qruplara bölərkən Şərq peripatetiklərini metafizik filosoflar kimi səciyyələndirmişlər. O dövr filosoflarının və fəlsəfə tarixçilərinin əsərlərində metafizika mütləq varlıq haqqında elm kimi təqdim edilir, İbn Sina metafizikanın ali elm adlandırıldığını qeyd edərkən göstərir ki, burada araşdırılan şeylərin mövcudluğu hissi onların materiyası ilə bağlı deyildir. Belə ki, onları materiyasız və harakətsiz təsəvvürə gətirirlər, məsələn , əql, varlıq, vəhdət , səbəbiyyət, səbəb əlaqəsi və s. İbn Sina öz fikrini aydınlaşdıraraq yazır ki, metafizika materiyaya və hərəkətə zəruri surətdə ehtiyac duymayan şeylərin xarakterini dərk edir. Həm də o şeylərdən bəziləri materiya ilə bağlı ola bilməz, məsələn , əql və mütləq gerçəklik , bəziləri isə materiya və hərəkət ilə birləşə bilər, ancaq bu, zəruri olaraq onların təbiətindən irəli gəlmir, məsələn, səbəbiyyət – cisimdə də ola bilər, əql keyfiyyətində də ola bilər. İbn Sinanın fikrincə, ali elmin mövzusu ayrı-ayrı şeylər deyil, məhz mütləq varlıqdır.
Metafizikanın mövzusu özünün əhatə etdiyi məsələlərin ümumiliyinə görə digər elmlərin mövzusundan seçilir. Bəhmənyar bununla əlaqədar olaraq yazır ki, təbiiyyat və riyaziyyat elmlərində cismin və kəmiyyətin mövcudluğu məsələsi tədqiq edilmir. Belə məsələlər metafizikada araşdırılır. Digər elmlərin mövzuları bu elmin mövzusu üçün mahiyyətə məxsus aksidensiyalardır.
Metafizika elminin mətləblərini təəşkil edən şərtsiz varlıqla əlaqədar şeylərə gəldikdə, Əbülhəsən Bəhmənyar göstərir ki, onlar mövcudat üçün ya növlər , ya da aksidensiyalar kimidir. Bəhmənyarın metafizikasında “varlıq”, “substansiya”, aksidensiya”, “cisim”, “materiya” və “bütün elmlərin möhtac olduğu müqəddimələr” araşdırılır.
Şərq peripatetizmində “aşağı elm” – “təbiyyat” (“ət-təbiyyat”, yaxud “əl-elm ət-təbii”, yaxud da “ elm ət-təbiə”) termini Aristotel fəlsəfəsindəki “fizika” termininə mütabiqdir. Birinci müəllimin fizikası hərəkət edən varlıq haqqında və əsas etibarilə materiyadan ayrı mövcud olmayıb, tərif verilə bilən mahiyyət haqqında elmdir. İbn Sina buna uyğun olaraq “Bilik kitabı” əsərində yazır: “Fizika elə hallar haqqında elmdir ki, onların təsəvvürü materiyadan ayrılmazdır. Bu elmin mövzusu hissi cisimdir”. Aristotelin təlimində olduğu kimi , ərəbdilli peripatetiklərin yaradıcılığında da fizika sözün ən geniş mənasında bütün təbiət elmlərini, təbiətşünaslığın fəlsəfi məsələlərini ifadə edir.
Şərq peripatetiklərinin sistemində varlıq haqqında təlim metafizika və təbiyyat qisimlərində , idrak nəzəriyyəsi təbiyyatın son hissələrində və məntiq qismində araşdırılır. Şərq peripatetiklərinin fikrincə, varlığa məntiqi tərif etmək mümkün deyildir. “Təhsil” kitabinda deyildiyi kimi , o, təsəvvürdə daha ilkindir, zira onun üçün nə cins, nə də fərqləndirici əlamət vardır. Bir sözlə, varlığı tanıdacaq daha ümumi bir şey yoxdur. Bu müddəa İbn sinanın varlıq təliminə uyğundur. “Bilik kitabi” əsərində deyilir ki, varlıq əqllə tərifsiz və təsvirsiz dərk edilir. Onun cinsi və növü olmadığından tərifsizdir, çünkiondan daha ümumi bir şey mövcud deyildir. O,təsvirə də gəlmir, çünki hər şeydən daha artıq məlumdur.
Hər şeyin ilkin əsası , başlanğıcı hesab edilən varlıq öz-özlüyündə aşkar olduğundan Şərq peripatetiklərinin rəyincə, onu yalnız özünə görə anlamaq lazımdır.
Şərq peripatetiklərinə görə, vacib varlıq , ilk səbəəb özünü analyan əqli varlıqdır. Onun öz-özlüyündə olan əqlindən zəruri surətdə ilk əql, yəni ilk nəticə hasil olur. “Bu nəticətək mahiyyətdir, bəsitdir, çünki yeganə səbəbdən zəruri surətdə meydana çıxmışdır. O, xalis, bəsit bir əql olmalıdır”. Bununla belə , peripatetik filosofların fikrincə , bu ilk nəticədə üç cəhətə görə - onun ilk səbəbə , öz mahiyyətinə və öz imkanına nisbətə görə çoxluq vardır. Bunun sayəsində ikinci əqldən üçüncü əql , göy sferasının nəfsi və göy sferasının cismi meydana çıxmış, emanasiya bu qayda üzrə onuncu əqlin (ay sferasının fəal əqlinin ), ünsürlər aləminin və insan nəfslərinin meydana çıxmasına qədər davam etmişdir.
Şərq peripatetikləri, o cümlədən 11-12-ci əsrlərdə yaşamış azərbaycan peripatetikləri maddi aləmin dərk olunması məsələsinə müsbət yanaşmışlar . Həmin filosofların fikrincə, insan bütün bilikləri hissi və məntiqi idrak yolu ilə yalnız xarici aləmin təsiri altında əldə edir, zira xarici aləm idakın yeganə mənbəyidir. Şərq peripatetiklərinin idrak nəzəriyyəsi orta əsrlərdə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində spektisizmə və aqnostisizmə qarşı mübarizədə böyük rol oynamışdır.
Şərq peripatetiklərinin əsərlərində məntiq həm elm , həm sənət , həm də alət kimi səciyyələndirilmişdir. Fikirləri ölçdüyü üçün onu tərəzi də adlandırmışlar.
Bəhmənyar polemik məktublarından birində fəlsəfi fənlərin İbn sina tərəfindən verilmiş təsnifatına tənqidi yanaşmışdır. O yazırdı: Cənabımız Şeyx Rəis İbn Sinanın “Təbirincə,fəlsəfə nəzəri fəlsəfəni və əməli fəlsəfəni özündə birləşdirir.Onun fikrincə , əməli fəlsəfədə də nəzər və idrak vardır.Deməli, onların hər ikisininqayəsi idrakdir”.
Filosof öz müəlliminə etiraz edərək bildirirdi ki, “əməli fəlsəfə əməldir, nəzər deyildir. Bu məsələdə əvvəlki və sonrakı filosoflar da həmrəydirlər.
Əməli fəlsəfəni həm əxlaqi xeyirxahlıq, həm də onu öyrənən elm sayan İbn Sinadan fərqli olaraq bəhmənyar əməli fəlsəfəni yalnız əxlaqi xeyirxahlıq mənasında şərh edirdi.
Təbiət elmləri ilə bilavasitə qaynayıb-qarışdığı üçün peripatetik fəlsəfə gerçək həyatla daha yaxından bağlı idi. Əbusəid Urməvi tərki-dünyalığa qəbahət kimi baxaraq yazırdı: “Zahid insanlıq surətindən çıxmış və insanlara nifrət bəsləyir”.
Ərəbdilli peripatetiklərin əsərləri yalnız Yaxın və Orta Şərq ölkələrində deyil, eləcə də Qərb ölkələrində yayılmağa başlamışdır. Həmin əsərlərdən bəziləri Avropanın müxtəlif qərb dillərinə tərcümə olunmuş, orada fəlsəfi fikrin , habelə təbiət elmlərinin inkişafına təkan vermişdir.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalede hec bir melumatin menbesi gosterilmemisdir Lutfen etibarli menbeler elave etmekle meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Qerez yaradan menbesiz hisseler muzakiresiz siline biler Serq peripatetizmi Islam medeni bolgesinde messailik adi ile meshurdur Antik islam dunyasina tercume edilerek yayilmasindan sonra Serq dunyasinda dogan felsefe mektebinin adidir Serqin en boyuk dahi filosoflari mehz bu felsefe mektebine mexsusdur Onlardan Ferabi Ibn Sina Ibn Rusd Fexreddin Razi ve s lerinin adlarini sekmek mumkundur Behmenyar adi ile taninan Azerbaycanli meshur filosof Ebulhesen Merzuban Behmenyar Azerbaycani Ibn Sinanin sagirdi olmus ve Serq peripatetizmini davam ve inkisaf etdirmisdir Cereyan antik dunyanin filosofu boyuk zeka sahibi elmlerin ilk tesnifatinin muellifi yunanli Aristotelin Afrikada teskil etdiyi felsefi mektebin adindan goturulmusdur Bu termin Aristotelin telim tedris metodikasi ile bilavasite bagli olub ferqli bir tedris usulunu ozunde eks etdirir Bele ki Aristotel oz telebelerine ders kecerken piyada gezintiye genis yer verermis Piyada gezinti zamani telebelerine ders kecen filosofun tedris usulu yunan dilinde peripatetikos adlanirdi Sonradan filosofun telebeleri ve onun felsefi irsini davam etdiren filosoflar bu nezeri sistemi menimseyib daha da inkisaf etdirerek peripatetizm felsefi mektebini formalasdirmis oldular Bu felsefi mektebin banileri birmenali olaraq Platon ve Aristotel hesab olunur Daha sonralar dunya felsefi aorasinda oz yerini tutan bu zengin felsefe mektebine dunyanin her yerinden filosoflar oz munasibetini bildirmis bu felsefi usulu ve Aristotelin meshur katerqoriyalar sistemini duzgun felsefi metodika saymislar Elece de Serq dunyasinda Messailik adi altinda taninan Serq peripatetizminin terkib hissesi olaraq azerbaycanli filosoflar da bu zengin felsefe mektebine oz tohfelerini vermisler Serq dunyasinda Ibn Sina dunyada ise daha cox Avisenna adi ile meshur olan dahi alimin telebesi boyuk Behmenyar Azerbaycani Serq peripatetik filosoflari cergesinde ozunemexsus yere ve rola malik olan filosofdur Serq peripatetikleri Aristotelin elmlerin tesnifati nezeriyyesine esaslanaraq oz seleflerinden aldiqlari felsefeni nezeri ve emeli olmaqla iki hisseye bolurduler Birinci hisseye metafizika tebiiyyat ve riyaziyyat ikinci hisseye ise etika menzil meiset meseleleri ve siyaset daxil adilirdi Mentiqe geldikde Serq peripatetikleri onu gah felsefenin nezeri ve emeli hisselerinden sonra ucuncu bir hisse zenn etmis gah da nezeri hissenin terkibine salmislar Serq peripatetizmi Ibn Sinanin ve onun sagirdlerinin eserlerinde ozunun dolgun mukemmel ifadesini tapmisdir Metafizika peripatetizmin sisteminde muhum yer tutdugundan orta esrlerde filosoflari qruplara bolerken Serq peripatetiklerini metafizik filosoflar kimi seciyyelendirmisler O dovr filosoflarinin ve felsefe tarixcilerinin eserlerinde metafizika mutleq varliq haqqinda elm kimi teqdim edilir Ibn Sina metafizikanin ali elm adlandirildigini qeyd ederken gosterir ki burada arasdirilan seylerin movcudlugu hissi onlarin materiyasi ile bagli deyildir Bele ki onlari materiyasiz ve haraketsiz tesevvure getirirler meselen eql varliq vehdet sebebiyyet sebeb elaqesi ve s Ibn Sina oz fikrini aydinlasdiraraq yazir ki metafizika materiyaya ve herekete zeruri suretde ehtiyac duymayan seylerin xarakterini derk edir Hem de o seylerden bezileri materiya ile bagli ola bilmez meselen eql ve mutleq gerceklik bezileri ise materiya ve hereket ile birlese biler ancaq bu zeruri olaraq onlarin tebietinden ireli gelmir meselen sebebiyyet cisimde de ola biler eql keyfiyyetinde de ola biler Ibn Sinanin fikrince ali elmin movzusu ayri ayri seyler deyil mehz mutleq varliqdir Metafizikanin movzusu ozunun ehate etdiyi meselelerin umumiliyine gore diger elmlerin movzusundan secilir Behmenyar bununla elaqedar olaraq yazir ki tebiiyyat ve riyaziyyat elmlerinde cismin ve kemiyyetin movcudlugu meselesi tedqiq edilmir Bele meseleler metafizikada arasdirilir Diger elmlerin movzulari bu elmin movzusu ucun mahiyyete mexsus aksidensiyalardir Metafizika elminin metleblerini teeskil eden sertsiz varliqla elaqedar seylere geldikde Ebulhesen Behmenyar gosterir ki onlar movcudat ucun ya novler ya da aksidensiyalar kimidir Behmenyarin metafizikasinda varliq substansiya aksidensiya cisim materiya ve butun elmlerin mohtac oldugu muqeddimeler arasdirilir Serq peripatetizminde asagi elm tebiyyat et tebiyyat yaxud el elm et tebii yaxud da elm et tebie termini Aristotel felsefesindeki fizika terminine mutabiqdir Birinci muellimin fizikasi hereket eden varliq haqqinda ve esas etibarile materiyadan ayri movcud olmayib terif verile bilen mahiyyet haqqinda elmdir Ibn Sina buna uygun olaraq Bilik kitabi eserinde yazir Fizika ele hallar haqqinda elmdir ki onlarin tesevvuru materiyadan ayrilmazdir Bu elmin movzusu hissi cisimdir Aristotelin teliminde oldugu kimi erebdilli peripatetiklerin yaradiciliginda da fizika sozun en genis menasinda butun tebiet elmlerini tebietsunasligin felsefi meselelerini ifade edir Serq peripatetiklerinin sisteminde varliq haqqinda telim metafizika ve tebiyyat qisimlerinde idrak nezeriyyesi tebiyyatin son hisselerinde ve mentiq qisminde arasdirilir Serq peripatetiklerinin fikrince varliga mentiqi terif etmek mumkun deyildir Tehsil kitabinda deyildiyi kimi o tesevvurde daha ilkindir zira onun ucun ne cins ne de ferqlendirici elamet vardir Bir sozle varligi tanidacaq daha umumi bir sey yoxdur Bu muddea Ibn sinanin varliq telimine uygundur Bilik kitabi eserinde deyilir ki varliq eqlle terifsiz ve tesvirsiz derk edilir Onun cinsi ve novu olmadigindan terifsizdir cunkiondan daha umumi bir sey movcud deyildir O tesvire de gelmir cunki her seyden daha artiq melumdur Her seyin ilkin esasi baslangici hesab edilen varliq oz ozluyunde askar oldugundan Serq peripatetiklerinin reyince onu yalniz ozune gore anlamaq lazimdir Serq peripatetiklerine gore vacib varliq ilk sebeeb ozunu analyan eqli varliqdir Onun oz ozluyunde olan eqlinden zeruri suretde ilk eql yeni ilk netice hasil olur Bu neticetek mahiyyetdir besitdir cunki yegane sebebden zeruri suretde meydana cixmisdir O xalis besit bir eql olmalidir Bununla bele peripatetik filosoflarin fikrince bu ilk neticede uc cehete gore onun ilk sebebe oz mahiyyetine ve oz imkanina nisbete gore coxluq vardir Bunun sayesinde ikinci eqlden ucuncu eql goy sferasinin nefsi ve goy sferasinin cismi meydana cixmis emanasiya bu qayda uzre onuncu eqlin ay sferasinin feal eqlinin unsurler aleminin ve insan nefslerinin meydana cixmasina qeder davam etmisdir Serq peripatetikleri o cumleden 11 12 ci esrlerde yasamis azerbaycan peripatetikleri maddi alemin derk olunmasi meselesine musbet yanasmislar Hemin filosoflarin fikrince insan butun bilikleri hissi ve mentiqi idrak yolu ile yalniz xarici alemin tesiri altinda elde edir zira xarici alem idakin yegane menbeyidir Serq peripatetiklerinin idrak nezeriyyesi orta esrlerde Yaxin ve Orta Serq olkelerinde spektisizme ve aqnostisizme qarsi mubarizede boyuk rol oynamisdir Serq peripatetiklerinin eserlerinde mentiq hem elm hem senet hem de alet kimi seciyyelendirilmisdir Fikirleri olcduyu ucun onu terezi de adlandirmislar Behmenyar polemik mektublarindan birinde felsefi fenlerin Ibn sina terefinden verilmis tesnifatina tenqidi yanasmisdir O yazirdi Cenabimiz Seyx Reis Ibn Sinanin Tebirince felsefe nezeri felsefeni ve emeli felsefeni ozunde birlesdirir Onun fikrince emeli felsefede de nezer ve idrak vardir Demeli onlarin her ikisininqayesi idrakdir Filosof oz muellimine etiraz ederek bildirirdi ki emeli felsefe emeldir nezer deyildir Bu meselede evvelki ve sonraki filosoflar da hemreydirler Emeli felsefeni hem exlaqi xeyirxahliq hem de onu oyrenen elm sayan Ibn Sinadan ferqli olaraq behmenyar emeli felsefeni yalniz exlaqi xeyirxahliq menasinda serh edirdi Tebiet elmleri ile bilavasite qaynayib qarisdigi ucun peripatetik felsefe gercek heyatla daha yaxindan bagli idi Ebuseid Urmevi terki dunyaliga qebahet kimi baxaraq yazirdi Zahid insanliq suretinden cixmis ve insanlara nifret besleyir Erebdilli peripatetiklerin eserleri yalniz Yaxin ve Orta Serq olkelerinde deyil elece de Qerb olkelerinde yayilmaga baslamisdir Hemin eserlerden bezileri Avropanin muxtelif qerb dillerine tercume olunmus orada felsefi fikrin habele tebiet elmlerinin inkisafina tekan vermisdir Hemcinin baxPeripatetizm Felsefe portali