Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İyun böhranı — Nuru paşanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasına və hökumətinə etimadsızlığı ilə bağlı 1918-ci il iyunun 16-17-də yaranmış siyasi böhran.
Tarixi
Azərbaycan istiqlalı üçün son dərəcə təhlükəli olan bir dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti və Milli Şura 1918-ci il iyunun 16-də Tiflisdən Gəncəyə köçdülər. Onların Azərbaycan hüdudlarına daxil olduqları zaman qarşılaşdıqları ilk ciddi məsələ bolşevik-daşnak qüvvələrinin Cənubi Qafqazın müsəlman olan əhalisinə qarşı həyata keçirdikləri soyqırımlarına son qoymaq üçün Osmanlı dövləti tərəfindən göndərilən Qafqaz İslam Ordusunun komandanı təyin edilmiş Nuru paşanın və onun ətrafındakı qüvvələrin Milli Şuraya və Hökumətə soyuq və inamsız münasibəti oldu. Nuru paşanın bu mövqeyi Azərbaycana gəldiyi ilk günlərdə milli hökumətə hörmət və etimadla yanaşacağı, daxili siyasi proseslərə müdaxilə etməyəcəyi barədə verdiyi bəyanata tam əks idi. Belə bir vəziyyət Azərbaycan istiqlalı üçün ciddi təhlükə yaradırdı.
Gərginliyin dərinləşməsinə Nuru paşanı əhatə edən, ona güclü təsir göstərən "rus çinovniklərinin qapısında baş əyən qara qəlbli, xəbis adamlar"ın (R.Vəkiləv) "xidmətləri" mühüm rol oynamışdı. Özünün də etiraf etdiyi kimi, siyasətçi olmayan Nuru paşanın Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı tutduğu bu sərt mövqe Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyətinin çox mürəkkəb olduğu bir durumda bildirilmişdi. Bakıda sovet hakimiyyəti pərdəsi altında fəaliyyət göstərən daşnak rejimi Osmanlı dövlətinin Qafqaz xalqları üçün ciddi təhlükə doğurduğu, Osmanlı işğalının ağır nəticələrinin bütün xalqlar üçün faciəli sonluqla bitəcəyi, yalnız "Sovet hakimiyyəti"nin xalqlara "xoşbəxt gələcək" bəxş edəcəyi və bu kimi cəfəngiyatlarla dolu təbliğat apardığı bir şəraitdə Nuru paşanın Azərbaycan istiqlalına münasibəti onun siyasi proseslərə düzgün qiymət verə bilməməsi ilə bağlı idi.
İlhaqçıların mövqeyi
Nuru paşanı əhatə edən İlhaqçılar Azərbaycanın yeganə xilas yolunu Osmanlı imperiyası hüdudları daxilində mövcudluqda görürdülər. Onlar Nuru paşanı Milli Şura hökumətinin guya Rusiyapərəst və inqilabi hakimiyyət olmasına, anarxiyaya və xaosa gətirib çıxaracağına inandıra bilmişdilər. Azərbaycana yeni-yeni Osmanlı hərbi qüvvələrinin gəlməsi ilə Nuru paşanın özünün Azərbaycandakı rolu barəsində təsəvvürlərində ciddi dəyişikliklər baş verirdi. Belə ki, o, özünü burada mütləq hakim kimi aparmağa başlamışdı. Onun, əksər hallarda, Azərbaycan Hökuməti ilə razılaşdırılmamış və Hökumətin əhali qarşısında bəyan etdiyi prinsiplərə zidd olan qərarları ölkənin siyasi dairələrində çaşqınlıq və məyusluq doğururdu, hətta bəzi siyasi xadimlər Azərbaycanın xarici siyasət istiqamətinə yenidən baxmaq zərurətinin yarandığını bildirirdilər. Vəziyyətin anlaşılmazlığı belə bir münasibətin Nuru paşanın şəxsi mövqeyi, yaxud Osmanlı dövlətinin siyasəti ilə bağlı olub-olmamasının qeyri-müəyyənliyindən irəli gəlirdi. Bunu və digər məsələləri müzakiə etmək üçün Milli şura və hökumət tərəfindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, F.x.Xoyski, M.H.Hacınskidən ibarət nümayəndə heyəti təşkil edildi. Gəncədəki siyasi mühit danışıqların gərgin olacağından xəbər verirdi. "Bu mübarizə məmləkət üsuli-idarəsinə aid demokrasi cərəyanlarla aristokrat zehniyyətlər arasında vüsuə gəliyordu" (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə). Nuru paşa Qafqaz İslam Ordusunun komandanı kimi yalnız hərbi sahə ilə məşğul olduğunu bildirib, nümayəndə heyətini onları maraqlandıran məsələləri onun siyasi işlər üzrə müşaviri Əhməd bəy Ağaoğlu ilə müzakirə etməyi məsləhət gördü: "Mən əsgərəm, siyasəti anlamıram, ordunun siyasi müşaviri Əhməd Ağaoğludur. Onunla görüşün".
Azərbaycan hökumətinin Ə.Ağaoğlunun bəyanatına reaksiyası
Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Ağaoğlunun sərt bəyanatı ilə qarşılaşdı. Onun fikrincə, guya indiki hakimiyyət əhali arasında nüfuzunu tamamilə itirmişdir və əhali ona qarşı hər an üsyana qalxa bilər. Belə bir vəziyyət yaranarsa, Osmanlı hərbi qüvvələri hakimiyyəti müdafiə etməyəcəklər. Ə.Ağaoğlu bununla Nuru paşanı əhatə edən qüvvələrin hökumətin radikal islahatlar proqramından, xüsusilə aqrar islahat tədbirlərindən narahatlıqlarını çatdırırdı. Zahirən Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı çıxmayan Ə.Ağaoğlu sərt şəkildə "siz Milli Şuranı bağlayın, hökumətdən əl çəkin, Nuru paşa istədiyi adamlardan bir hökumət qurar" tələbini dilə gətirmişdi.
Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Ağaoğlunun bu tələbini qətiyyətlə rədd etmiş və bildirmişdi ki, bu, əslində, Azərbaycanın işğal edilməsi demək olacaqdır. Bunun isə istər Osmanlı dövlətinin, istərsə də Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə maraqlarma ciddi zərbə vuracağı şəksizdir. Belə bir tələb, dolayısı ilə, 1918-ci il iyunun 4-də Batumda imzalanmış "Sülh və dostluq haqqında" Osmanlı-Azərbaycan müqaviləsinin şərtlərinə kökündən zidd idi. Azərbaycan nümayəndələrinin ortaya qoyduqları bu və digər dəlillər Ə.Ağaoğlunu özünün əvvəlki mövqeyindən geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Danışıqların yekununda belə bir razılıq əldə olundu ki, Milli Şura yalnız yeni hökuməti yaratmalı və səlahiyyətlərini bu hökumətə verib özünü buraxmalıdır.
Siyasi böhran
Siyasi böhran Milli Şurada təmsil olunan bir sıra siyasi qüvvələrin kəskin narazılıqlarına səbəb oldu. Müsəlman sosialist bloku və "Hümmət" Osmanlıların dövlətin daxili işlərinə qarışmasına etiraz əlaməti olaraq Milli Şuranı tərk etdilər.
1918-ci il iyunun 17-də Gəncədə şəhər idarəsinin binasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə Milli Şuranın 7-ci iclası keçirildi. İclası giriş sözü ilə açan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yaranmış vəziyyətin fövqəladə olduğunu və müzakirəyə çıxarılacaq məsələlərə hissə qapılmadan soyuqqanlı yanaşmağın vacibliyini qeyd etdi. O bildirdi ki, əsas prinsipə sadiq qalmaqla, yaranmış vəziyyət nəzərə alınmalıdır. "Bəlkə də bu gün qəbul edəcəyimiz qərar bizim bədbəxtliyimiz olacaq, lakin əgər yaranmış vəziyyətdən yeganə çıxış yolu yalnız bundadırsa, biz onu qəbul etməliyik". Siyasət naminə siyasətdən əl çəkməyin vacibliyini vurğulayan sədr şura üzvlərini verəcəkləri qərarlarda vətən və millətin maraqlarını nəzərə almağa çağırdı.
Sonra hökumət başçısı Fətəli xan Xoyski ölkə hüdudlarına köçməsi ilə əlaqədar mayın 28-də Tiflisdə yaradılmış Müvəqqəti hökumətin istefasını qəbul etməyi Milli Şuradan xahiş etdi. Aslan bəy Səfikürdski Nuru paşanın simasında Osmanlı dövləti rəhbərlərinin Azərbaycan xalqının maraqlarına zidd addımlar atmasına təəssüfləndiyini bildirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə natiqin çıxışını kəsərək, "paşanın bu işə aidiyyəti yoxdur" dedi. A.Səfikürdski çıxışının davam etdirərək, xalqın türklərə münasibətdə məyusluğunun son nəticədə Azərbaycan üçün çox ağır nəticələrə səbəb olacağını bildirdi. Məmməd Yusif Cəfərov isə qeyd etdi ki, "biz asanlıqla əldə etdiyimiz azadlığı belə asanlıqla da təhvil veririk... Kömək gözlədiyimiz Osmanlı qardaşlarımız ürəklərimizi oxlayırlar, hisslərimizi zəhərləyirlər".
Məmməd Həsən Hacınski Osmanlıların Azərbaycanın müstəqil və nüfuzlu hökumətinin yaradılmasını səmimiy-yətlə istədiklərini qeyd etdi. isə müzakirəyə çıxarılmış təklifı "Müsavat partiyasının çəkildiyi son səngər" adlandırdı.
İclasda çıxış edən Nəsib bəy Yusifbəyli yaranmış böhranın əsas səbəbinin Nuru paşanı əhatə edən "şübhəli şəxslər"də olduğunu göstərdi. Onun fkrincə, indiki vəziyyətdə güzəştə getməmək olar, lakin bu ağır nəticələrə gətirib çıxarar ki, bu da "belə bir müşkül vəziyyətə düşdüyümüz vaxtda vətənpərvərlik hərəkəti ola bilməz". O, hökumətin istefasının qəbul edilməsini, Milli Şura sədrinin yeni hökumətin təşkilini özünün inandığı şəxsə həvalə edərək, Milli Şuranın bütün səlahiyyətlərinin həmin hökumətə verilməsini, tezliklə Müəssislər məclisinin çağırılmasını, hökumətə bu ixtiyarı heç kəsə könüllü təhvil verməməyi tapşırmağı təklif etdi, əks halda, "hər cür cəhdlərə qarşı müstəqilliyimizin ilk müdafiəçisi olacağını bildirdi.
Fasilədən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ümumi razılığa əsasən, yeni Hökumətin təşkilini F.x.Xoyskiyə həvalə etdiyini bildirdi. F.x.Xoyski yeni hökumətin fəaliyət proqramının əsasında Azərbaycanın şərəfıinin, azadlığının və müstəqilliyinin durduğunu bəyan etdi. Müzakirələrin yekununda Milli Şuranın fövqəladə iclasının iştirakçıları - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, M.Mahmudov, R.Vəküov, S.Qənizadə, N.Yusifbəyli, X.Xasməmmədəv, F.x.Xoyski, X.Məlik-Aslanov, T.Makinski, Ə.Şeyxülislamov, M.Rizayev, M.H.Seyidov, Hacı Molla Səlim Axundzadə, İ.Vəkiləv, A.Qardaşov, F.Köçərli, M.Hacınski, C.Hacınski, Q.Camalbəyov, Ə.Pepinov, H.Ağayev, X.Sultanov, Ş.Rüstəmbəyli, M.Məhərrəmov, Məmməd Yusif Cəfərov, A.Səfikürdski, M.H.Hacınski, Şərifov iki qətnamə qəbul etdilər. Müvəqqəti hökumətin hüquq və vəzifələrinə dair birinci qətnamədə göstərilirdi ki, müvəqqəti hökumət dövlət müstəqilliyini və mövcud siyasi azadlığı ləğv etmək, aqrar və bu kimi digər vacib məsələlər barəsində inqilabi qanunları dəyişdirmək hüquqlarına malik deyildir. Hökumət altı aydan gec olmayaraq, Müəssislər məclisi çağırmalıdır, digər idarəetmə məsələlərində isə tam hüquqa malikdir. İkinci qətnamə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının buraxılması haqqında idi. Qətnamədə deyilirdi: "Azərbaycanın daxili və xarici həyatındakı ağır vəziyyəti nəzərə alaraq, bütün hakimiyyət F.x.Xoyskinin sədrliyi ilə təşkil olunmuş hökumətə verilsin və ona tapşırılsın ki, öz hakimiyyətini yaxın vaxtlarda çağırılacaq Müəssislər məclisindən başqa heç kəsə güzəştə getməsin".
Son nəticə
Yekun nitqi ilə çıxış edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu qətnamələrə əsasən, tarixi məsuliyyətin bütün ağırlığının F.x.Xoyski hökuməti üzərinə düşdüyünü nəzərə çarpdırmaqla, onun vəziyyətini döyüşün ən ağır və məsuliyyətli anında geri çəkilən ordunun son arxa mövqelərini müdafiə etmək əmri almış hərbi qüvvənin keçirdiyi qorxu və həyəcan hissi ilə müqayisə etdi. Yeni doğulmuş Azərbaycan dövlətinin məhvinə yol verməmək hökumətin ən vacib vəzifəsi hesab olunurdu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Şuranın xalq nümayəndəliyini təmsil etdiyini göstərməklə, bu orqanın fəaliyyətini dayandırmasını "heç şübhəsiz, demokratiyanm geri çəkilməsi və irtcaçı qüvvələrin uğuru" kimi qiymətləndirdi. Məsələyə əsl qiyməti tarixin verəcəyini bildirən natiq Müəssislər məclisinə tezliklə keçiriləcək seçkilərdə Azərbaycan xalqının əsl istəyinin ortaya çıxacağına inandığını bildirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çıxışının sonunda həmkarlarını mövcud şəraitin ağırlığına baxmayaraq, Azərbaycanın tezliklə azad və mütərəqqi bir cəmiyyətə sahib olacağına inandıraraq dedi:
 | "İştə, müstəqil bir Azərbaycan! Siyasətin kəsbi-hürriyyət və istiqlal edəcək Azərbaycanda ictimai hürriyyətlər və hüquqi-bəşərə aid düsturların, hər halda, müstəbid Rusiya zamanından daha geniş, daha müsaid olacağına şübhə etməm. Hətta, əfəndilər, söyləmək istərəm ki, Azərbaycan Qafqasiyada ən hürriyyətpərvər və inqilabçı təsəvvür olunan Gürcüstandan daha məsuddur. Çünki burada bizim daxili hürriyyətlərimizə icrai-nüfuz edən və edəcəyi mütəsəvvir bulunan qüvvət yabançı bir qüvvət deyil, öz qüvvətimizdir. Buradan istiqbal, böyük və şanlı bir millətin müxtəlif şöbə və budaqlarının tövhidə doğru gedəcəyi eyni məqsədimizdir. İctimai və hüquqi hürriyyətlərdə bilfərz qaib etsək belə, siyasətən qazanacaq təlafıyi-mafat edəcəkiz". |  |
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çıxışını "Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın türk xalqı!" şüarı ilə bitirdi. Beləliklə, yeni yaranmış Azərbaycan dövlətçiliyi üçün ilk ciddi sınaq olan "İyun böhranı" Milli Şuranın öz fəaliyyətini dayandırması ilə nəticələndi. Yeni hökumətin tərkibinə daxil olan 12 üzvdən 6-sı əvvəlki hökumətdə də iştirak etmişdi.
Nuru paşa isə tezliklə Azərbaycan Hökuməti ilə münasibətlərini normallaşdırmaq məcburiyyətində qaldı.
Həmçinin bax
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
- Nuru paşa
- Qafqaz İslam Ordusu
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
- Rəsulzadə M.Ə., Azərbaycan Cümhuriyyəti, B., 1990;
- Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993;
- Vəkiləv P.Ə., Azərbaycan Respublikasının yaranma tarixi, B., 1998; Hətəmov R., "17 iyun böhranını doğuran səbəblər haqqında, "Tarix və onun problemləri" jurnalı, № 2, B., 2002.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 72-75. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iyun bohrani Nuru pasanin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasina ve hokumetine etimadsizligi ile bagli 1918 ci il iyunun 16 17 de yaranmis siyasi bohran TarixiAzerbaycan istiqlali ucun son derece tehlukeli olan bir dovrde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti ve Milli Sura 1918 ci il iyunun 16 de Tiflisden Genceye kocduler Onlarin Azerbaycan hududlarina daxil olduqlari zaman qarsilasdiqlari ilk ciddi mesele bolsevik dasnak quvvelerinin Cenubi Qafqazin muselman olan ehalisine qarsi heyata kecirdikleri soyqirimlarina son qoymaq ucun Osmanli dovleti terefinden gonderilen Qafqaz Islam Ordusunun komandani teyin edilmis Nuru pasanin ve onun etrafindaki quvvelerin Milli Suraya ve Hokumete soyuq ve inamsiz munasibeti oldu Nuru pasanin bu movqeyi Azerbaycana geldiyi ilk gunlerde milli hokumete hormet ve etimadla yanasacagi daxili siyasi proseslere mudaxile etmeyeceyi barede verdiyi beyanata tam eks idi Bele bir veziyyet Azerbaycan istiqlali ucun ciddi tehluke yaradirdi Gerginliyin derinlesmesine Nuru pasani ehate eden ona guclu tesir gosteren rus cinovniklerinin qapisinda bas eyen qara qelbli xebis adamlar in R Vekilev xidmetleri muhum rol oynamisdi Ozunun de etiraf etdiyi kimi siyasetci olmayan Nuru pasanin Azerbaycan hakimiyyetine qarsi tutdugu bu sert movqe Azerbaycanin daxili ve xarici veziyyetinin cox murekkeb oldugu bir durumda bildirilmisdi Bakida sovet hakimiyyeti perdesi altinda fealiyyet gosteren dasnak rejimi Osmanli dovletinin Qafqaz xalqlari ucun ciddi tehluke dogurdugu Osmanli isgalinin agir neticelerinin butun xalqlar ucun facieli sonluqla biteceyi yalniz Sovet hakimiyyeti nin xalqlara xosbext gelecek bexs edeceyi ve bu kimi cefengiyatlarla dolu tebligat apardigi bir seraitde Nuru pasanin Azerbaycan istiqlalina munasibeti onun siyasi proseslere duzgun qiymet vere bilmemesi ile bagli idi Ilhaqcilarin movqeyiNuru pasani ehate eden Ilhaqcilar Azerbaycanin yegane xilas yolunu Osmanli imperiyasi hududlari daxilinde movcudluqda gorurduler Onlar Nuru pasani Milli Sura hokumetinin guya Rusiyaperest ve inqilabi hakimiyyet olmasina anarxiyaya ve xaosa getirib cixaracagina inandira bilmisdiler Azerbaycana yeni yeni Osmanli herbi quvvelerinin gelmesi ile Nuru pasanin ozunun Azerbaycandaki rolu baresinde tesevvurlerinde ciddi deyisiklikler bas verirdi Bele ki o ozunu burada mutleq hakim kimi aparmaga baslamisdi Onun ekser hallarda Azerbaycan Hokumeti ile razilasdirilmamis ve Hokumetin ehali qarsisinda beyan etdiyi prinsiplere zidd olan qerarlari olkenin siyasi dairelerinde casqinliq ve meyusluq dogururdu hetta bezi siyasi xadimler Azerbaycanin xarici siyaset istiqametine yeniden baxmaq zeruretinin yarandigini bildirirdiler Veziyyetin anlasilmazligi bele bir munasibetin Nuru pasanin sexsi movqeyi yaxud Osmanli dovletinin siyaseti ile bagli olub olmamasinin qeyri mueyyenliyinden ireli gelirdi Bunu ve diger meseleleri muzakie etmek ucun Milli sura ve hokumet terefinden Mehemmed Emin Resulzade F x Xoyski M H Hacinskiden ibaret numayende heyeti teskil edildi Gencedeki siyasi muhit danisiqlarin gergin olacagindan xeber verirdi Bu mubarize memleket usuli idaresine aid demokrasi cereyanlarla aristokrat zehniyyetler arasinda vusue geliyordu Mehemmed Emin Resulzade Nuru pasa Qafqaz Islam Ordusunun komandani kimi yalniz herbi sahe ile mesgul oldugunu bildirib numayende heyetini onlari maraqlandiran meseleleri onun siyasi isler uzre musaviri Ehmed bey Agaoglu ile muzakire etmeyi meslehet gordu Men esgerem siyaseti anlamiram ordunun siyasi musaviri Ehmed Agaogludur Onunla gorusun Azerbaycan hokumetinin E Agaoglunun beyanatina reaksiyasiAzerbaycan numayende heyeti E Agaoglunun sert beyanati ile qarsilasdi Onun fikrince guya indiki hakimiyyet ehali arasinda nufuzunu tamamile itirmisdir ve ehali ona qarsi her an usyana qalxa biler Bele bir veziyyet yaranarsa Osmanli herbi quvveleri hakimiyyeti mudafie etmeyecekler E Agaoglu bununla Nuru pasani ehate eden quvvelerin hokumetin radikal islahatlar proqramindan xususile aqrar islahat tedbirlerinden narahatliqlarini catdirirdi Zahiren Azerbaycanin musteqilliyine qarsi cixmayan E Agaoglu sert sekilde siz Milli Surani baglayin hokumetden el cekin Nuru pasa istediyi adamlardan bir hokumet qurar telebini dile getirmisdi Azerbaycan numayende heyeti E Agaoglunun bu telebini qetiyyetle redd etmis ve bildirmisdi ki bu eslinde Azerbaycanin isgal edilmesi demek olacaqdir Bunun ise ister Osmanli dovletinin isterse de Azerbaycanin beynelxalq alemde maraqlarma ciddi zerbe vuracagi seksizdir Bele bir teleb dolayisi ile 1918 ci il iyunun 4 de Batumda imzalanmis Sulh ve dostluq haqqinda Osmanli Azerbaycan muqavilesinin sertlerine kokunden zidd idi Azerbaycan numayendelerinin ortaya qoyduqlari bu ve diger deliller E Agaoglunu ozunun evvelki movqeyinden geri cekilmesi ile neticelendi Danisiqlarin yekununda bele bir raziliq elde olundu ki Milli Sura yalniz yeni hokumeti yaratmali ve selahiyyetlerini bu hokumete verib ozunu buraxmalidir Siyasi bohranSiyasi bohran Milli Surada temsil olunan bir sira siyasi quvvelerin keskin naraziliqlarina sebeb oldu Muselman sosialist bloku ve Hummet Osmanlilarin dovletin daxili islerine qarismasina etiraz elameti olaraq Milli Surani terk etdiler 1918 ci il iyunun 17 de Gencede seher idaresinin binasinda Mehemmed Emin Resulzadenin sedrliyi ile Milli Suranin 7 ci iclasi kecirildi Iclasi giris sozu ile acan Mehemmed Emin Resulzade yaranmis veziyyetin fovqelade oldugunu ve muzakireye cixarilacaq meselelere hisse qapilmadan soyuqqanli yanasmagin vacibliyini qeyd etdi O bildirdi ki esas prinsipe sadiq qalmaqla yaranmis veziyyet nezere alinmalidir Belke de bu gun qebul edeceyimiz qerar bizim bedbextliyimiz olacaq lakin eger yaranmis veziyyetden yegane cixis yolu yalniz bundadirsa biz onu qebul etmeliyik Siyaset namine siyasetden el cekmeyin vacibliyini vurgulayan sedr sura uzvlerini verecekleri qerarlarda veten ve milletin maraqlarini nezere almaga cagirdi Sonra hokumet bascisi Feteli xan Xoyski olke hududlarina kocmesi ile elaqedar mayin 28 de Tiflisde yaradilmis Muveqqeti hokumetin istefasini qebul etmeyi Milli Suradan xahis etdi Aslan bey Sefikurdski Nuru pasanin simasinda Osmanli dovleti rehberlerinin Azerbaycan xalqinin maraqlarina zidd addimlar atmasina teessuflendiyini bildirdi Mehemmed Emin Resulzade natiqin cixisini keserek pasanin bu ise aidiyyeti yoxdur dedi A Sefikurdski cixisinin davam etdirerek xalqin turklere munasibetde meyuslugunun son neticede Azerbaycan ucun cox agir neticelere sebeb olacagini bildirdi Memmed Yusif Ceferov ise qeyd etdi ki biz asanliqla elde etdiyimiz azadligi bele asanliqla da tehvil veririk Komek gozlediyimiz Osmanli qardaslarimiz ureklerimizi oxlayirlar hisslerimizi zeherleyirler Memmed Hesen Hacinski Osmanlilarin Azerbaycanin musteqil ve nufuzlu hokumetinin yaradilmasini semimiy yetle istediklerini qeyd etdi ise muzakireye cixarilmis teklifi Musavat partiyasinin cekildiyi son senger adlandirdi Iclasda cixis eden Nesib bey Yusifbeyli yaranmis bohranin esas sebebinin Nuru pasani ehate eden subheli sexsler de oldugunu gosterdi Onun fkrince indiki veziyyetde guzeste getmemek olar lakin bu agir neticelere getirib cixarar ki bu da bele bir muskul veziyyete dusduyumuz vaxtda vetenperverlik hereketi ola bilmez O hokumetin istefasinin qebul edilmesini Milli Sura sedrinin yeni hokumetin teskilini ozunun inandigi sexse hevale ederek Milli Suranin butun selahiyyetlerinin hemin hokumete verilmesini tezlikle Muessisler meclisinin cagirilmasini hokumete bu ixtiyari hec kese konullu tehvil vermemeyi tapsirmagi teklif etdi eks halda her cur cehdlere qarsi musteqilliyimizin ilk mudafiecisi olacagini bildirdi Fasileden sonra Mehemmed Emin Resulzade umumi raziliga esasen yeni Hokumetin teskilini F x Xoyskiye hevale etdiyini bildirdi F x Xoyski yeni hokumetin fealiyet proqraminin esasinda Azerbaycanin serefiinin azadliginin ve musteqilliyinin durdugunu beyan etdi Muzakirelerin yekununda Milli Suranin fovqelade iclasinin istirakcilari Mehemmed Emin Resulzade M Mahmudov R Vekuov S Qenizade N Yusifbeyli X Xasmemmedev F x Xoyski X Melik Aslanov T Makinski E Seyxulislamov M Rizayev M H Seyidov Haci Molla Selim Axundzade I Vekilev A Qardasov F Kocerli M Hacinski C Hacinski Q Camalbeyov E Pepinov H Agayev X Sultanov S Rustembeyli M Meherremov Memmed Yusif Ceferov A Sefikurdski M H Hacinski Serifov iki qetname qebul etdiler Muveqqeti hokumetin huquq ve vezifelerine dair birinci qetnamede gosterilirdi ki muveqqeti hokumet dovlet musteqilliyini ve movcud siyasi azadligi legv etmek aqrar ve bu kimi diger vacib meseleler baresinde inqilabi qanunlari deyisdirmek huquqlarina malik deyildir Hokumet alti aydan gec olmayaraq Muessisler meclisi cagirmalidir diger idareetme meselelerinde ise tam huquqa malikdir Ikinci qetname Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin buraxilmasi haqqinda idi Qetnamede deyilirdi Azerbaycanin daxili ve xarici heyatindaki agir veziyyeti nezere alaraq butun hakimiyyet F x Xoyskinin sedrliyi ile teskil olunmus hokumete verilsin ve ona tapsirilsin ki oz hakimiyyetini yaxin vaxtlarda cagirilacaq Muessisler meclisinden basqa hec kese guzeste getmesin Son neticeYekun nitqi ile cixis eden Mehemmed Emin Resulzade bu qetnamelere esasen tarixi mesuliyyetin butun agirliginin F x Xoyski hokumeti uzerine dusduyunu nezere carpdirmaqla onun veziyyetini doyusun en agir ve mesuliyyetli aninda geri cekilen ordunun son arxa movqelerini mudafie etmek emri almis herbi quvvenin kecirdiyi qorxu ve heyecan hissi ile muqayise etdi Yeni dogulmus Azerbaycan dovletinin mehvine yol vermemek hokumetin en vacib vezifesi hesab olunurdu Mehemmed Emin Resulzade Milli Suranin xalq numayendeliyini temsil etdiyini gostermekle bu orqanin fealiyyetini dayandirmasini hec subhesiz demokratiyanm geri cekilmesi ve irtcaci quvvelerin uguru kimi qiymetlendirdi Meseleye esl qiymeti tarixin vereceyini bildiren natiq Muessisler meclisine tezlikle kecirilecek seckilerde Azerbaycan xalqinin esl isteyinin ortaya cixacagina inandigini bildirdi Mehemmed Emin Resulzade cixisinin sonunda hemkarlarini movcud seraitin agirligina baxmayaraq Azerbaycanin tezlikle azad ve mutereqqi bir cemiyyete sahib olacagina inandiraraq dedi Iste musteqil bir Azerbaycan Siyasetin kesbi hurriyyet ve istiqlal edecek Azerbaycanda ictimai hurriyyetler ve huquqi besere aid dusturlarin her halda mustebid Rusiya zamanindan daha genis daha musaid olacagina subhe etmem Hetta efendiler soylemek isterem ki Azerbaycan Qafqasiyada en hurriyyetperver ve inqilabci tesevvur olunan Gurcustandan daha mesuddur Cunki burada bizim daxili hurriyyetlerimize icrai nufuz eden ve edeceyi mutesevvir bulunan quvvet yabanci bir quvvet deyil oz quvvetimizdir Buradan istiqbal boyuk ve sanli bir milletin muxtelif sobe ve budaqlarinin tovhide dogru gedeceyi eyni meqsedimizdir Ictimai ve huquqi hurriyyetlerde bilferz qaib etsek bele siyaseten qazanacaq telafiyi mafat edecekiz Mehemmed Emin Resulzade cixisini Yasasin Azerbaycan Yasasin turk xalqi suari ile bitirdi Belelikle yeni yaranmis Azerbaycan dovletciliyi ucun ilk ciddi sinaq olan Iyun bohrani Milli Suranin oz fealiyyetini dayandirmasi ile neticelendi Yeni hokumetin terkibine daxil olan 12 uzvden 6 si evvelki hokumetde de istirak etmisdi Nuru pasa ise tezlikle Azerbaycan Hokumeti ile munasibetlerini normallasdirmaq mecburiyyetinde qaldi Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Nuru pasa Qafqaz Islam Ordusu Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Resulzade M E Azerbaycan Cumhuriyyeti B 1990 Hesenov C Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 1918 1920 ci iller B 1993 Vekilev P E Azerbaycan Respublikasinin yaranma tarixi B 1998 Hetemov R 17 iyun bohranini doguran sebebler haqqinda Tarix ve onun problemleri jurnali 2 B 2002 IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 72 75 ISBN 9952 417 44 4