Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əqrəblər (lat. Scorpiones) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinə aid heyvan dəstəsi.
| Əqrəblər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Dəstə: Əqrəblər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Əqrəblərin 600-ə qədər növü məlumdur. Xarakterik nümayəndələrindən Krımda yaşayan sarı rəngli, 4 sm uzunluqda olan (lat. Euscorpius tauricus). Qafqazın Qara dəniz sahilində (lat. Euscorpius italicus), Zaqafqaziyada və Orta Asiyada (lat. Buthus eureus) növləri geniş yayılmışdır. Uzunluğu 18 sm olan iri (lat. Pandinus imperator) tropik zonada yaşayır.
Ümumi xarakteristika
Əqrəblər orta və iri ölçülü xeliserlilər olub, adətən 5–10 sm, bəzən də 20 sm-ə qədər olurlar. Bədəninin üzəri xitinləşmiş kutikula qatı ilə örtülmüşdür. Xitin örtüyün tərkibində kalsium-korbonat vardır və ona görə də örtük çox möhkəmdir. Əqrəbin bədəni iki hissədən — baş-döş və qarıncıqdan ibarətdir. Baş—döş hissə bel tərəfdən karapaks zirehi ilə örtülmüşdür. Karapaks akron və baş-döş hissənin altı buğumunun terqitinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Zireh bütövdür və bu hissədə bir cüt nisbətən iri mürəkkəb gözlər, 5 cütə qədər də kiçik gözcüklər vardır. Baş-döş hissədə stermum adlanan xitinləşmiş lövhə vardır. Baş-döş hissədə bir çox ətraflar vardır. Bu orqanlardan biri əqrəblərin aid olduğu yarımtipi səciyyələndirən xeliserin olmasıdır. Xeliser çox da iri olmayıb bir cütdür və ağız dəliyinin önündə yerləşmişdir. Xeliser üç buğumludur. Birinci buğum qısadır, qalan iki buğum isə qısqac əmələ gətirmişdir. Qısqacların biri hərəkətli, digəri isə hərəkətsizdir və daxili hissədən xitin dişciklərlə təchiz olunmuşdur. Odur ki, xeliser qidanın qoparılmasında, xırdalanmasında əsas rol oynayır. Baş-döş hissənin ikinci orqanı pedipalplar və ya çənə ayaqlarıdır. Pedipalplar bir cüt olub, yaxşı inkişaf etmişdir və qurtaracağında iri qısqacı vardır. Pedipalplar hissetmə orqanı olmaqla yanaşı, qidanın tutulmasında da iştirak edir. Əqrəbin baş-döş hissəsində dörd cüt yürüş ayaqları vardır. Yürüş ayaqları, demək olar ki, eyni tipli olub, müxtəlif ölçülü buğumların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər bir ayaq çanaq, burma, bud, baldır və pəncə adlanan hissələrdən ibarətdir. Pəncə üçbuğumludur və qurtaracağında caynaq vardır. Qarıncıq hissə 12 buğumdan və telsondan ibarətdir. Buğumlarının quruluşuna görə qarıncıq iki hissəyə — ön və arxa qarıncığa ayrılır. Ön qarıncıq enlidir, 7 buğumu vardır və mezosom adlanır. Arxa qarıncığın buğumları isə silindrşəkilli olub ensizdir, 5 buğumludur və metasom adlanır. Qarıncığın qurtaracağında şişmiş formada olan telson yerləşmişdir. Telsonda zəhər ifraz edən bir cüt vəzilər vardır. Zəhər telsonda olan neştər vasitəsilə şikarına yeridilir. Qarıncıq hissədə aydın görünən heç bir ətraf yoxdur. Bununla belə, elə orqanlar da vardır ki, onlar ətrafların şəkildəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Bu orqanlara, xüsusilə cinsi qapaq, daraqşəkilli çıxıntı və ağciyər aiddir.
Həyat tərzi
Əqrəblər yırtıcı həyat tərzi keçirərək, isti ölkələrdə yayılmışdır. Gündüzlər yuvada, daşların, ağac qabıqlarının altında və s. yerlərdə gizlənərək, gecələr ova çıxırlar. Əqrəb zəhəri insanlar üçün qorxulu olmayıb, şiş əmələ gətirir və baş ağrıları verir.
Azərbaycanda əqrəblər
Azərbaycanda 4 növü məlumdur. Gecə yırtıcılarıdır. Daş və palçıq hasarların yarıqlarında, yaşayış evlərində, gəmirici yuvalarında, iri daşların altında məskən salır. Cücülərlə, hörümçəklərlə və çoxayaqlılarla qidalanır. Sancması insan üçün çox ağrılıdır, iri tropik Əqrəblərin sancması ölümlə nəticələnir. Əqrəblərin bir sıra növünün nəsli kəsilmək təhlükəsindədir. Azərbaycanda ən çox sarı Əqrəb (Mesobutus eupeus) növü yayılmışdır. Cütləşmə yayda, nəsilvermə isə növbəti ilin may-avqust aylarında olur; 35–70 bala verir. 4 yarımnövü əhatə edən qara əqrəb Azərbaycanda rast gəlinən ən iri əqrəbdir. Əqrəblərin zəhəri tibdə geniş istifadə edilir; bir çox bioloji proseslərin öyrənilməsi zamanı əvəz edilməz komponentdir. Meşələrdə, bataqlıqlarda, çəmənlərdə Əqrəblər olmur.
Fəsilələri
- ()
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2005.
- Prendini L. Order Scorpiones C.L. Koch, 1850. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 115–117. , 978-1-86977-850-7
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Eqrebler lat Scorpiones heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin horumcekkimiler sinfine aid heyvan destesi EqreblerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XeliserlilerSinif HorumcekkimilerDeste EqreblerBeynelxalq elmi adiScorpiones Karl Ludviq Koc 1837Sekil axtarisiITIS 82713NCBI 6855EOL 8542FW 243100 Eqreblerin 600 e qeder novu melumdur Xarakterik numayendelerinden Krimda yasayan sari rengli 4 sm uzunluqda olan lat Euscorpius tauricus Qafqazin Qara deniz sahilinde lat Euscorpius italicus Zaqafqaziyada ve Orta Asiyada lat Buthus eureus novleri genis yayilmisdir Uzunlugu 18 sm olan iri lat Pandinus imperator tropik zonada yasayir Umumi xarakteristikaEqrebler orta ve iri olculu xeliserliler olub adeten 5 10 sm bezen de 20 sm e qeder olurlar Bedeninin uzeri xitinlesmis kutikula qati ile ortulmusdur Xitin ortuyun terkibinde kalsium korbonat vardir ve ona gore de ortuk cox mohkemdir Eqrebin bedeni iki hisseden bas dos ve qarinciqdan ibaretdir Bas dos hisse bel terefden karapaks zirehi ile ortulmusdur Karapaks akron ve bas dos hissenin alti bugumunun terqitinin birlesmesinden emele gelmisdir Zireh butovdur ve bu hissede bir cut nisbeten iri murekkeb gozler 5 cute qeder de kicik gozcukler vardir Bas dos hissede stermum adlanan xitinlesmis lovhe vardir Bas dos hissede bir cox etraflar vardir Bu orqanlardan biri eqreblerin aid oldugu yarimtipi seciyyelendiren xeliserin olmasidir Xeliser cox da iri olmayib bir cutdur ve agiz deliyinin onunde yerlesmisdir Xeliser uc bugumludur Birinci bugum qisadir qalan iki bugum ise qisqac emele getirmisdir Qisqaclarin biri hereketli digeri ise hereketsizdir ve daxili hisseden xitin disciklerle techiz olunmusdur Odur ki xeliser qidanin qoparilmasinda xirdalanmasinda esas rol oynayir Bas dos hissenin ikinci orqani pedipalplar ve ya cene ayaqlaridir Pedipalplar bir cut olub yaxsi inkisaf etmisdir ve qurtaracaginda iri qisqaci vardir Pedipalplar hissetme orqani olmaqla yanasi qidanin tutulmasinda da istirak edir Eqrebin bas dos hissesinde dord cut yurus ayaqlari vardir Yurus ayaqlari demek olar ki eyni tipli olub muxtelif olculu bugumlarin birlesmesinden emele gelmisdir Her bir ayaq canaq burma bud baldir ve pence adlanan hisselerden ibaretdir Pence ucbugumludur ve qurtaracaginda caynaq vardir Qarinciq hisse 12 bugumdan ve telsondan ibaretdir Bugumlarinin qurulusuna gore qarinciq iki hisseye on ve arxa qarinciga ayrilir On qarinciq enlidir 7 bugumu vardir ve mezosom adlanir Arxa qarincigin bugumlari ise silindrsekilli olub ensizdir 5 bugumludur ve metasom adlanir Qarincigin qurtaracaginda sismis formada olan telson yerlesmisdir Telsonda zeher ifraz eden bir cut veziler vardir Zeher telsonda olan nester vasitesile sikarina yeridilir Qarinciq hissede aydin gorunen hec bir etraf yoxdur Bununla bele ele orqanlar da vardir ki onlar etraflarin sekildeyismesinden emele gelmisdir Bu orqanlara xususile cinsi qapaq daraqsekilli cixinti ve agciyer aiddir Heyat terziEqrebler yirtici heyat terzi kecirerek isti olkelerde yayilmisdir Gunduzler yuvada daslarin agac qabiqlarinin altinda ve s yerlerde gizlenerek geceler ova cixirlar Eqreb zeheri insanlar ucun qorxulu olmayib sis emele getirir ve bas agrilari verir Azerbaycanda eqreblerAzerbaycanda 4 novu melumdur Gece yirticilaridir Das ve palciq hasarlarin yariqlarinda yasayis evlerinde gemirici yuvalarinda iri daslarin altinda mesken salir Cuculerle horumceklerle ve coxayaqlilarla qidalanir Sancmasi insan ucun cox agrilidir iri tropik Eqreblerin sancmasi olumle neticelenir Eqreblerin bir sira novunun nesli kesilmek tehlukesindedir Azerbaycanda en cox sari Eqreb Mesobutus eupeus novu yayilmisdir Cutlesme yayda nesilverme ise novbeti ilin may avqust aylarinda olur 35 70 bala verir 4 yarimnovu ehate eden qara eqreb Azerbaycanda rast gelinen en iri eqrebdir Eqreblerin zeheri tibde genis istifade edilir bir cox bioloji proseslerin oyrenilmesi zamani evez edilmez komponentdir Meselerde bataqliqlarda cemenlerde Eqrebler olmur Fesileleri IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2005 Prendini L Order Scorpiones C L Koch 1850 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 115 117 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7