Ədəbiyyat tarixi oxucuya/dinləyiciyə/müşahidəçiyə əyləncə , maarifləndirmə və ya təlimat verməyə çalışan nəsr və ya poeziyada yazıların tarixi inkişafı , eləcə də bu parçaların ünsiyyətində istifadə olunan ədəbi üsulların inkişafıdır. Bütün yazılar ədəbiyyat təşkil etmir . Bəzi qeydə alınmış materiallar, məsələn, məlumatların tərtibi (məsələn, yoxlama reyestri ) ədəbiyyat hesab edilmir və bu məqalə yalnız yuxarıda göstərilən işlərin təkamülünə aiddir.
Ədəbiyyatın başlanğıcı
Ədəbiyyat və yazı bir-birinə bağlı olsa da, sinonim deyil. Qədim Şumerdən gələn ilk yazılar heç bir ağlabatan tərifə görə ədəbiyyat təşkil etmir - eyni şey bəzi erkən Misir heroqliflərinə və ya qədim Çin rejimlərinə aid minlərlə loglara da aiddir. Yazılı qeydlərin nə vaxt hər şeydən daha çox “ədəbiyyata” bənzədiyi ilə bağlı alimlər tez-tez fikir ayrılığına düşmüşlər; tərif əsasən subyektivdir.
Üstəlik, əvvəlki əsrlərdə mədəni təcrid kimi məsafənin əhəmiyyətini nəzərə alsaq, ədəbiyyatın tarixi inkişafı bütün dünyada bərabər sürətlə getməmişdir. Ədəbiyyatın vahid qlobal tarixinin yaradılması problemləri bir çox mətnlərin minilliklər ərzində ya qəsdən, təsadüfən itirilməsi, ya da yaranan mədəniyyətin tamamilə yox olması ilə daha da çətinləşir. Məsələn, eramızdan əvvəl 1-ci əsrdə İsgəndəriyyə Kitabxanasının dağıdılması və alovlar altında əbədi olaraq itdiyi güman edilən saysız-hesabsız əsas mətnlər haqqında çox yazılıb. Mətnlərin (və çox vaxt onların müəlliflərinin ) istər mənəvi, istərsə də müvəqqəti xarakter daşıyan təşkilatlar tərəfindən qəsdən sıxışdırılması mövzunu daha da əhatə edir.Bununla belə, ədəbiyyatın ilk hərəkətləri kimi müəyyənedici rola malik olan bəzi ilkin mətnlər təcrid oluna bilər. Çox erkən nümunələrə eramızdan əvvəl 2000- ci ildən əvvəlki Şumer versiyasında Gilqameş Dastanı və təxminən eramızdan əvvəl 1250-ci ildə Ani Papirusunda yazılmış , lakin yəqin ki, təxminən eramızdan əvvəl 18-ci əsrə aid olan Misir Ölülər Kitabı daxildir . Qədim Misir ədəbiyyatı ədəbiyyat tarixinin erkən tədqiqatlarına daxil edilmədi, çünki Qədim Misir yazıları 19-cu əsrin əvvəllərində Rosetta daşı deşifrə olunana qədər Avropa dillərinə tərcümə olunmadı .
Homerin " İliada " və " Odisseya "sı eramızdan əvvəl 8-ci əsrə aiddir və klassik antik dövrün başlanğıcını qeyd edir . Onlar həmçinin son Tunc dövrünə qədər uzanan şifahi ənənədə dayanırlar.
Antik dövr
Çin
Poeziya klassikası ( və ya Shijing ) eramızdan əvvəl 11-7-ci əsrlərə aid anonim müəlliflərin 305 əsərindən ibarət ən qədim Çin poeziya toplusudur. Çu Ci antologiyası (və ya Çu mahnıları ) Qu Yuanın şeir yazısına aid edilən və ya ondan ilhamlandığı hesab edilən şeirlər toplusudur . Qu Yuan , adının əsəri ilə əlaqəli olduğu Çində ilk şeir müəllifidir və eyni zamanda Çin klassik ədəbiyyatında romantizmin ən görkəmli simalarından biri hesab olunur.
Hərbi taktika və strategiyaya dair ilk böyük müəllif Sun Tzu idi , onun “Müharibə Sənəti” əsəri bir çox müasir hərbi zabitlərin rəflərində qalır (və onun məsləhətləri korporativ dünyaya da tətbiq edilmişdir ). Fəlsəfə Çində Yunanıstandakından çox fərqli şəkildə inkişaf etdi - geniş dialoqlar təqdim etmək əvəzinə , Konfutsi Analektləri və Lao Tzinin Tao Te Çinq əsəri deyimləri və atalar sözlərini daha birbaşa və didaktik şəkildə təqdim etdi . Zhuangzi _yaradıcı lətifələr, alleqoriyalar, məsəllər və təmsillərin böyük toplusundan ibarətdir; həm fəlsəfi, həm də ədəbi məharətin şah əsəri olmaqla, Han sülaləsindən bu günə qədər 2000 ildən çox müddət ərzində yazıçı və şairlərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir .
Povest tarixinin və klassik nəsrin ən erkən Çin əsərləri arasında Döyüşən Dövlətlər dövründə yazılmış Bahar və Payız Salnamələrinin şərhi olan Zuo Zhuan da var . Bu əsər və Sima Qianın Şiji və ya Böyük Tarixçinin Yazıları qədim Çində nəsr stilistlərinin bir çox nəsilləri tərəfindən son model kimi qəbul edilirdi . Şiji həmçinin Qərbi Handan Mingə qədər Çin tarixində hakim sülalələrə diqqət yetirən İyirmi Dörd Tarix üçün bir model rolunu oynadı .
İbrani, Finikiya və Aramey ədəbiyyatı
Şimal- qərb semit dilləri aramey dilini , həmçinin Finikiya və İvrit də daxil olmaqla Kənan dillərini ehtiva edən dil qrupudur . Kənan və Aramey yazılarının korpusu (və ya "Şimal-Qərb Semit yazıları") qədim Finikiyalıların , İbranilərin və Aramilərin yazıları üçün Bibliyadan kənar əsas mənbədir . Bu yazılar daş plitələrdə, saxsı qablarda , ornamentlərdə rast gəlinir və sadə adlardan tutmuş tam mətnlərə qədər dəyişir. Köhnə yazılar aKənan – Aramey ləhcəsi davamlılığı , alimlərin Zəkkur Stelası və Deyr Alla Yazısı kimi hər iki kateqoriyaya sığmaq üçün mübarizə apardıqları yazılarla nümunə göstərilmişdir .
İbranicə Müqəddəs Kitabı təşkil edən kitablar təxminən minillik ərzində inkişaf etmişdir. Ən qədim mətnlər eramızdan əvvəl XI və ya X əsrlərə aiddir, digər mətnlərin əksəriyyəti isə bir qədər sonradır. Onlar mürəkkəb və diqqətlə bir-birinə toxunmuş müxtəlif mənbələrin toplusu olan redaktə əsərlərdir. Əhdi-Ətiq müxtəlif müəlliflər [5] tərəfindən əsrlər boyu tərtib edilmiş və redaktə edilmişdir , çox alimlər İbrani kanonunun təxminən eramızdan əvvəl 3-cü əsrdə möhkəmləndiyi qənaətinə gəlmişlər. Əsərlər müxtəlif ədəbi qiymətləndirmələrə (həm dünyəvi, həm də dini) məruz qalmışdır. Fridrix Nitsşeyazırdı: “Yəhudilərin Əhdi-Cədidində o qədər möhtəşəm üslubda olan insanlar, əşyalar və nitqlər var ki, Yunan və Hindistan ədəbiyyatının onunla müqayisə olunası heç nə yoxdur. İnsan bir zamanlar insanın necə olduğunun bu nəhəng qalıqlarının qarşısında heyran və ehtiramla dayanır... Əhdi-Ətiqin zövqü “böyüklük” və “kiçiklik”in məhək daşıdır”.
Klassik antik dövr
Yunan ədəbiyyatı
Qədim Yunan cəmiyyəti ədəbiyyata böyük əhəmiyyət verirdi. Bir çox müəlliflər Qərb ədəbi ənənəsini müharibə və sülhün, şərəf və rüsvayçılığın, məhəbbət və nifrətin məharətlə və canlı təsvirinə görə ədəbi kanonda nəhəng olaraq qalan “ İliada ” və “ Odisseya ” epik poemaları ilə başladığı hesab edirlər. Sonrakı yunan şairləri arasında bir çox cəhətdən lirik şeiri bir janr kimi təyin edən Safo idi.
Esxil adlı dramaturq dramaturgiyaya dialoq və qarşılıqlı əlaqə ideyalarını gətirdiyi zaman Qərb ədəbiyyatını həmişəlik dəyişdi . Bununla o, mahiyyətcə "drama" icad etdi: onun Oresteia pyeslərinin trilogiyası onun ən böyük nailiyyəti hesab olunur. Drama yazısının digər inkişaf etdiriciləri Sofokl və Evripidlər idi . Sofokl ədəbi texnika kimi istehzanı məharətlə inkişaf etdirdiyinə görə, ən məşhuru onun Edip Reks pyesindədir . Euripides, əksinə, sosial norma və adətlərə qarşı çıxmaq üçün pyeslərdən istifadə etdi - sonrakı 2300 il və ondan sonrakı Qərb ədəbiyyatının çox hissəsinin əlaməti - və Medeya kimi əsərləri, The Bacchae və The Trojan Women hələ də bizim ədəb-ərkan, gender və müharibə haqqında təsəvvürlərimizə etiraz etmək bacarığı ilə diqqət çəkir. Komik dramaturq Aristophanes komediya ideyasını demək olar ki, Esxilin faciəni bir sənət forması kimi formalaşdırdığı kimi müəyyənləşdirir və formalaşdırır - Aristofanın ən məşhur pyeslərinə Lisistrata və Qurbağalar daxildir .
Fəlsəfə ədəbiyyata Platonun dialoqlarında daxil oldu , o, Sokratik sorğu-sualları yazılı formaya çevirdi. Platonun tələbəsi olan Aristotel bir çox elmi fənlər üzrə onlarla əsər yazdı, lakin onun ədəbiyyata verdiyi ən böyük töhfə, çox güman ki, onun dramaturgiya haqqında anlayışını ortaya qoyan və bununla da ədəbi tənqidin ilk meyarlarını müəyyən edən Poetikası oldu .
Əhdi - Cədid qeyri-adi mətnlər toplusudur -- Yəhyanın Vəhy Kitabı öz növünün ilki olmasa da, mahiyyətcə apokalipsisi ədəbi janr kimi müəyyən edir .
Latın ədəbiyyatı
Bir çox cəhətdən Roma Respublikası və Roma İmperiyasının yazıçıları böyük yunan müəlliflərini təqlid etmək lehinə yenilikdən qaçmağa üstünlük verdilər. Virgilin " Eneid " əsəri bir çox cəhətdən Homerin "İliadasını" təqlid edirdi ; Komik dramaturq Plaut , Aristofanın yolunu davam etdirdi; Tacitus ' Annals və Germania , mahiyyətcə Fukididin hazırladığı eyni tarixi yanaşmaları izləyir (xristian tarixçisi Eusebius da bunu edir, baxmayaraq ki, Tacitus və Fukididin Yunan və Roma politeizmindən daha çox onun dinindən təsirlənməsinə baxmayaraq); Ovidvə onun Metamorfozları eyni yunan miflərini yenidən yeni üsullarla araşdırır. Mübahisə etmək olar və belə də olmuşdur ki, Roma müəllifləri ağılsız surətçi olmaqdan uzaq, öz yunan sələfləri tərəfindən yaradılmış janrları təkmilləşdirmişlər . Məsələn, Ovidin Metamorfozları şüur axını janrının aydın sələfi olan bir forma yaradır . Danılmaz olan odur ki, romalılar yunanlar ilə müqayisədə nisbətən az sayda öz ədəbi üslubunu yeniləyirlər.
Satira ədəbiyyata bir neçə Roma əlavələrindən biridir - Horace satiradan mübahisə üçün bir vasitə kimi geniş istifadə edən ilk şəxs idi və Juvenal onu silaha çevirdi.
Hippolu Avqustin və onun “Tanrının Şəhəri” əsəri əsasən Platonun fəlsəfə üçün etdiklərini dini ədəbiyyat üçün edir, lakin Avqustinin yanaşması daha az danışıq və daha didaktik idi. Onun Etirafları bəlkə də ilk əsl tərcümeyi -haldır və bu , indi həmişəkindən daha populyar olan konfessional ədəbiyyat janrının yaranmasına səbəb oldu.
Hindistan
Hindistanda bilik ənənələri fəlsəfi anlayışları və teoloji konsepsiyaları Şruti və Smritinin iki ənənəsi vasitəsilə ötürdü , yəni öyrənilən və yaşanan , o cümlədən Vedalar . Sanskrit dilində linqvistik əsərlər eramızdan əvvəl 1000-ci ildən əvvəl mövcud olsa da , ümumiyyətlə Puranların Hindistan tarixindəki ən erkən fəlsəfi yazılar olduğuna inanılır. Hindistan dastanları: Ramayana və Mahabharata kimi puran əsərləri saysız-hesabsız digər əsərlərə, o cümlədən Bali Keçakına və kölgə kuklası kimi digər tamaşalara təsir göstərmişdir.wayang ) və bir çox Avropa əsərləri. Pali ədəbiyyatı Buddizmin yüksəlişində mühüm mövqeyə malikdir . Klassik Sanskrit ədəbiyyatı , təxminən eramızdan əvvəl 2-ci əsrdən eramızın 8-ci əsrinə qədər olan Maurya və Gupta dövrlərində çiçək açır . Klassik Tamil ədəbiyyatı da eramızdan əvvəl 300-cü ildən 300-cü ilə qədər olan erkən tarixi dövrdə ortaya çıxdı və Hindistanın ən erkən dünyəvi ədəbiyyatıdır, əsasən sevgi və müharibə kimi mövzularla məşğul olur.
Orta əsrlər
Avropa
Romanın süqutundan sonra (təxminən 476-cı ildə) yunanlar və romalılar tərəfindən icad edilən bir çox ədəbi yanaşma və üslub Avropada gözdən düşdü. Romanın süqutu ilə Florensiya İntibahı arasındakı təxminən minillikdə orta əsr ədəbiyyatı iman və imanla bağlı məsələlərə getdikcə daha çox diqqət yetirirdi, çünki qismən Yunanlar tərəfindən yazılmış əsərlər Avropada qorunub saxlanılmamışdı və buna görə də az idi. öyrənmək və kənara çıxmaq üçün klassik ədəbiyyat modelləri. Orada olan az şey dəyişdi və təhrif olundu, təhriflərdən yeni formalar inkişaf etməyə başladı. Yeni üslubların bu təhrif olunmuş başlanğıclarından bəziləri ümumiyyətlə Roma Məsələsi kimi təsvir edilən ədəbiyyatda görülə bilər.Fransa məsələsi və İngiltərə məsələsi .
Zamanın dağıntıları (və İsgəndəriyyə Kitabxanasının yandırılmasında olduğu kimi fəlakət) nəticəsində çox şey itirilsə də, bir çox yunan əsərləri qorunub saxlanıldı: onlar müsəlman katibləri tərəfindən diqqətlə qorunub saxlanıldı və köçürüldü.
Avropada agioqrafiyalar və ya " müqəddəslərin həyatı " erkən orta əsr mətnləri arasında tez-tez olur. Bede - Historia ecclesiastica gentis Anglorum - və başqalarının yazıları 4-cü əsrin əvvəllərində Eusebius tərəfindən başlayan inanca əsaslanan tarixi ənənəni davam etdirir. Xristian inancını sadə insanlara çatdırmağa yönəlmiş sirli pyeslər və ehtiraslı pyeslər istisna olmaqla, dramaturgiya mahiyyətcə dayandı . Təxminən eramızın 400-cü illərində Prudenti Psixomaxiyası alleqorik nağıllar ənənəsinə başladı. Bununla belə, poeziya nəzakətli romansları və şanson de gestləri olan trubadurların əlində çiçəkləndi.himayədarı olan yuxarı təbəqələri əyləndirir və əyləndirirdi. Monmutlu Geoffrey, Britaniya tarixi olduğunu iddia etdiyi əsərlər yazdı. Bunlar çox fantastik idi və sehrbaz Merlin və Kral Arturun hekayələrini ehtiva edirdi . Epik poeziya Şimali Avropanın mifologiyalarının əlavə edilməsi ilə inkişaf etməyə davam etdi: Beovulf və Skandinaviya dastanları Homer və Virgilin müharibə və şərəfə yanaşmaları ilə çox oxşardır, Dantenin İlahi Komediya və Geoffrey Chaucer -in Kenterberi kimi şeirləri . Nağıllar çox fərqli üslub istiqamətləri alır.
1095-ci ilin noyabrında Papa II Urban Klermont Şurasında Birinci Səlib yürüşünü təbliğ etdi . Səlib yürüşləri uzun illər Avropada və Yaxın Şərqdə hər şeyə təsir edəcək və ədəbiyyat, hər şeylə yanaşı, bu iki mədəniyyət arasındakı müharibələr nəticəsində dəyişəcək. Məsələn, cəngavər obrazı fərqli bir əhəmiyyət kəsb edəcək. Həmçinin İslamın elmi araşdırmalara və yunan fəlsəfi yazılarının qorunub saxlanmasına önəm verməsi son nəticədə Avropa ədəbiyyatına da təsir göstərəcək.
Avqustin və İncil arasında dini müəlliflər xristianlığın əlavə izahat və şərhə ehtiyacı olan çoxsaylı aspektlərinə malik idilər. Thomas Aquinas , hər hansı digər şəxsdən daha çox ilahiyyatı bir növ elmə çevirə bildi, çünki o, 13-cü əsrdə əsərləri Avropaya qayıdan Aristoteldən çox təsirləndi.
İslam dünyası
İslam dünyasının ən məşhur bədii ədəbiyyatı Fars kraliçası Şehrazadenin söylədiyi bir çox qədim xalq nağıllarından ibarət olan “ Min bir gecə kitabı” ( Ərəb gecələri ) idi . Epos 10-cu əsrdə formalaşmış və XIV əsrdə son formasına çatmışdır; nağılların sayı və növü bir əlyazmadan digərinə dəyişirdi. Bütün ərəb fantaziya nağılları “ Min bir gecə kitabı”nda yer alıb-verməməsindən asılı olmayaraq, ingilis dilinə tərcümə edildikdə çox vaxt “Ərəb gecələri” adlandırılırdı ., istənilən versiyada və bir sıra nağıllar heç bir ərəb əlyazmasında olmamasına baxmayaraq, Avropada “Ərəb gecələri” kimi tanınır.
Bu dastan 18-ci əsrdə ilk dəfə Antuan Qalland tərəfindən tərcümə olunduqdan sonra Qərbdə təsirli olmuşdur . Xüsusilə Fransada çoxlu təqlidlər yazılmışdır. Bu eposun müxtəlif personajları Ələddin , Sinbad və Əli Baba kimi Qərb mədəniyyətinin mədəni ikonalarına çevriliblər . Bununla belə, Ələddinlə bağlı heç bir orta əsr ərəb mənbəsi tapılmadı, o, fransız tərcüməçisi Antuan Qalland tərəfindən “ Min bir gecə kitabı” na daxil edilib və onu ərəb suriyalı xristiandan eşidib.Hələbdən olan nağılçı . Əsərin populyarlığı qismən onun yazılmasından bəri tarix və coğrafiyaya dair daha çox məlumat əldə etməsi ilə bağlı ola bilər. Bu o demək idi ki, böyük möcüzələrin inandırıcılığı daha böyük bir zaman ("çoxdan") və məkan ("uzaq") məsafəsində müəyyən edilməli idi. Bu, davam edən və nəhayət real vaxt və yerlərlə az əlaqəsi olan fantastik fantastika ilə nəticələnən bir prosesdir. Ərəb mifologiyasından və fars mifologiyasından bir sıra elementlər indi müasir fantaziyada geniş yayılmışdır , məsələn cinlər , bahamutlar , sehrli xalçalar , sehrli lampalar və s. L. Frank Baum zaman .cin, cırtdan və pərinin qarşısını almaq üçün stereotiplər olduğunu hiss etdiyi stereotip elementləri aradan qaldıran müasir nağıl yazmağı təklif etdi.“ Min bir gecə” ( “ Ərəb gecələri ” ) daxilindəki bir sıra hekayələrdə elmi fantastika elementləri də var. Bir nümunə "Bulukiyanın sərgüzəştləri"dir, burada baş qəhrəman Bulukiyanın ölümsüzlük otu axtarışı onu dənizləri kəşf etməyə, Eden bağına və Cahannama səyahətə və kosmosda özününkindən çox daha böyük olan müxtəlif dünyalara səyahətə aparır. dünya, qalaktika elmi fantastika elementlərinin gözlənilməsi; yolda cin cəmiyyətləri , su pəriləri ilə qarşılaşır. , danışan ilanlar , danışan ağaclar və digər həyat formaları. Başqa bir Ərəb Gecələri nağılında baş qəhrəman Abdullah Balıqçı su altında nəfəs almaq bacarığı qazanır və sualtı cəmiyyət quruda cəmiyyətin tərs əksi kimi təsvir edilən sualtı sualtı cəmiyyəti kəşf edir. pul və geyim kimi anlayışlar mövcud deyil. Digər Ərəb Gecələri nağılları itirilmiş qədim texnologiyalardan, yolunu azmış qabaqcıl qədim sivilizasiyalardan və onları alt-üst edən fəlakətlərdən bəhs edir. "The City of Brass" əsərində bir qrup səyahətçi təsvir edilmişdirarxeoloji ekspedisiya qədim itirilmiş şəhəri tapmaq və Süleymanın bir vaxtlar cinləri tələyə salmaq üçün istifadə etdiyi mis qabı bərpa etməyə cəhd etmək üçün və yolda mumiyalanmış kraliça ilə, daşlaşmış sakinlərlə qarşılaşır, [ canlı insanabənzər robotlar və avtomatlar , simsiz rəqs edən cazibədar marionetlər və şənliyi qədim şəhərə doğru istiqamətləndirən mis atlı robot . "The Ebony Horse"da robot var kosmosa və Günəşə doğru uça bilən düymələrdən istifadə edərək idarə olunan uçan mexaniki at şəklində , "Üçüncü Qələndərin nağılı" da qeyri-adi qayıqçı şəklində bir robot təqdim edir . "Mirin şəhəri" və "Qara at" proto-fantastikanın erkən nümunələri sayıla bilər.
İtalyan ədəbiyyatının ən böyük dastanı hesab edilən Dante Alighierinin İlahi Komediyası axirətlə bağlı bir çox xüsusiyyətləri və epizodları birbaşa və ya dolayısı ilə islam esxatologiyasına dair ərəb əsərlərindən götürmüşdür : Hədis və Kitab əl-Miraj (1264-cü ildə və ya qısa müddətdə latın dilinə tərcümə edilmişdir). əvvəl kimi Liber Scale Machometi , "Məhəmmədin Nərdivanının Kitabı") Məhəmmədin Cənnətə yüksəlişi ilə bağlı və İbn Ərəbinin mənəvi yazıları . Moors Corc Pile və Uilyam Şekspirin əsərlərinə də nəzərəçarpacaq təsir göstərmişdir. Onların bəzi əsərlərində Moorish personajları var idi, məsələn, Pilin Alcazar döyüşü və Şekspirin " Venesiya taciri" , Titus Andronik və Otello kimi. Bu əsərlərin 17-ci əsrin əvvəllərində Mərakeşdən İngiltərənin Yelizaveta dövrünə qədər bir neçə Moorish nümayəndə heyəti tərəfindən ilhamlandığı deyilir .
Ərəb ədəbiyyatı
İbn Tufeyl (Əbubəkir) və İbn ən- Nəfis (1213-1288) fəlsəfi romanın qabaqcıllarıdır . İbn Tufeyl əl-Qəzalinin “ Filosofların qeyri-bərabərliyi”nə cavab olaraq ilk ərəb romanı “ Həyy ibn Yəqdhan ” ı ( Filosof Autodidactus ) yazdı, sonra İbn ən-Nəfis də İbn Tufeyli Autodidactus İbn Tufeyliyə cavab olaraq “ Theologus Autodidactus ” romanını yazdı. . Bu povestlərin hər ikisində autodidaktik xarakter daşıyan qəhrəmanlar ( Philosophus Autodidactus -da Hayy və Theologus Autodidactus -da Kamil ) var idi. səhra adada tənha yaşayan vəhşi uşaqlar , hər ikisi də səhra ada hekayəsinin ən erkən nümunələridir. Bununla belə, Philosophus Autodidactus hekayəsinin qalan hissəsi üçün Hayy səhra adasında heyvanlarla tək yaşayarkən, Kamilin hekayəsi Theologus Autodidactusdakı səhra ada mühitindən kənara çıxır və məlum olan ən erkən yetkinlik süjetinə çevrilir və nəticədə birinci olur. elmi fantastika romanının nümunəsi .
Theologus Autodidactus spontan nəsil , futurologiya , dünyanın sonu və qiyamət , dirilmə və axirət həyatı kimi müxtəlif elmi fantastika elementləri ilə məşğul olur . İbn ən-Nəfis bu hadisələrə fövqəltəbii və ya mifoloji izahlar verməkdənsə , öz dövründə məlum olan biologiya , astronomiya , kosmologiya və geologiya elmi biliklərindən istifadə edərək bu süjet elementlərini izah etməyə çalışmışdır. Onun bu elmi-fantastik əsərinin arxasında duran əsas məqsədi İslam dini təlimlərini elm baxımından izah etmək idivə bədii ədəbiyyatdan istifadə etməklə fəlsəfə .
İbn Tufeylin əsərinin Latın dilinə tərcüməsi olan Philosophus Autodidactus ilk dəfə 1671-ci ildə Kiçik Edvard Pokok tərəfindən hazırlanmış, ardınca 1708-ci ildə Simon Oklinin ingilis dilinə tərcüməsi , həmçinin alman və hollandca tərcümələri nəşr edilmişdir. Bu tərcümələr daha sonra Daniel Defonu " İngilis dilində ilk roman " adına namizəd Robinzon Kruzo yazmağa ruhlandırdı . Filosof Autodidaktus da Robert Boylu adada öz fəlsəfi romanını yazmağa ilhamlandırdı. Aspiring Naturalist . Hekayə həm də Russonun Emile: və ya “Təhsil haqqında ” əsərini müəyyən mənada gözləyirdi və eyni zamanda Rudyard Kiplinqin “ Cəngəllik kitabı ” ndakı Mauqlinin hekayəsinə, eləcə də Tarzanın hekayəsinə bənzəyir, çünki körpə uşaqdır. tərk edilmiş amma ana qurd tərəfindən baxılmış və bəslənmişdir . [ sitat lazımdır ]
Ərəb ədəbiyyatındakı digər yeniliklər arasında İbn Xəldunun keçmiş hadisələrin xronikasına baxışı da var idi - fövqəltəbii izahatları tamamilə rədd edərək, Xəldun tarixə elmi və ya sosioloji yanaşmanı icad etdi. [ sitat lazımdır ]
Fars ədəbiyyatı
İranın milli dastanı olan Firdovsinin “ Şahnamə ”si fars tarixinin mifik və qəhrəmancasına təkrarıdır . Bu, indiyə qədər yazılmış ən uzun epik poemadır.
Fars mədəniyyətindən Qərbdə nəhayət ən məşhurlaşacaq kitab Ömər Xəyyamın rübailəridir . Rübaiyyə fars riyaziyyatçısı və astronomu Ömər Xəyyamın (1048-1122) şeirlər toplusudur. “Rübayət” “dördlüklər” deməkdir: dörd misradan ibarət beytlər.
Əmir Arsalan həm də məşhur mifik fars hekayəsi idi və o , Arslanın Qəhrəmanlıq Əfsanəsi kimi bəzi müasir fantastik fantastika əsərlərinə təsir göstərmişdir.
Erkən fars proto - fantastikasına misal olaraq Əl- Fərəbinin utopik cəmiyyət haqqında möhtəşəm şəhər sakinlərinin fikirlərini və uçan xalça kimi elementləri göstərmək olar .
Osmanlı ədəbiyyat
Osmanlı yazılı ədəbiyyatının iki əsas axını şeir və nəsrdir . Bu ikisi arasında divan poeziyası açıq-aydın üstünlük təşkil edirdi. 19-cu əsrə qədər Osmanlı nəsrində bədii ədəbiyyat nümunəsi yox idi ; yəni, məsələn, Avropa romantikası , hekayəsi və ya romanının qarşılığı yox idi (baxmayaraq ki, analoji janrlar həm türk xalq ənənəsində, həm də divan şeirində müəyyən dərəcədə mövcuddur). 19-cu əsrə qədər Osmanlı nəsri heç vaxt müasir divan poeziyası qədər inkişaf edə bilmədi. Bunun səbəbinin böyük bir hissəsi o idi ki, çoxlu nəsrin sec qaydalarına riayət etməsi gözlənilirdi (سجع, həmçinin transliterasiya olaraq tərcümə olunur).seci ) və ya qafiyəli nəsr [ səcindən törəmiş və cümlədəki hər sifət və isim arasında qafiyənin olmasını şərtləndirən yazı növü .
Yəhudi ədəbiyyatı
Orta əsr yəhudi fantastikası tez-tez qədim yəhudi əfsanələrinə əsaslanırdı və ibrani və yəhudi-ərəb də daxil olmaqla müxtəlif dillərdə yazılmışdır . İbrani dilində liturgik yəhudi poeziyası VII və VIII əsrlərdə Yose ben Yose , Yanai və Eleazar Kalirin yazıları ilə Fələstində çiçəkləndi Sonralar İspaniyada, Provansda və İtaliyada yaşayan yəhudi şairləri ivrit dilində həm dini, həm də dünyəvi şeirlər yazdılar; xüsusilə görkəmli şairlər ispan yəhudi şairləri Solomon ibn Gabirol və Yehuda Halevi idi . Şeir və bədii ədəbiyyatla yanaşı, orta əsr yəhudi ədəbiyyatı da daxildirfəlsəfi ədəbiyyat , mistik (kabbalistik) ədəbiyyat , etik (musar ) ədəbiyyat , hüquqi (halaxik ) ədəbiyyat və Müqəddəs Kitabın şərhləri .
Hindistan
Hindistanda Erkən Orta əsrlər ( Gupta dövrü ) ədəbiyyatı Sanskrit dramaturgiyasının , klassik Sanskrit poeziyasının və Puranların tərtibinin çiçəklənməsini görür . Sanskrit 2-ci minilliyin əvvəllərində azalır, Kathasaritsagara kimi 11-ci əsrə aid olan gec əsərlər Köhnə Benqal dili , Köhnə Hind dili kimi Orta Hind dillərində yazılmış ədəbiyyatın xeyrinədir .
Çin
Han , Tan və Sonq sülalələrində çoxsaylı yeni formalar inkişaf etdikcə, lirik poeziya 1000-ci ildən əvvəl Çində Avropaya nisbətən daha çox inkişaf etdi : Çin ədəbiyyatında bəlkə də bu dövrün ən böyük şairləri Li Bai və Du Fu idi .
Çap Çində Tan sülaləsi dövründə başladı. 20-ci əsrin əvvəllərində Çində bir mağarada möhürlənmiş şəkildə tapılan əsas Buddist mətn olan Diamond Sutranın bir nüsxəsi 868-ci ilə aid çap tarixi ilə məlum olan ən qədim çap kitabıdır. İstifadə olunan üsul blok çap idi .
Alim, dövlət xadimi və general Şen Kuo (1031-1095) maqnitləşdirilmiş kompasın ən qədim təsvirini özündə əks etdirən böyük elmi ədəbiyyat kitabının (1088) müəllifi idi . Sonq sülaləsi dövründə Zizhi Tongjian -ın 1084-cü ilə qədər 3 milyon yazılı Çin simvolundan ibarət 294 cilddə tərtib edilmiş nəhəng tarixi əsəri də var idi.
Əsl xalq romanı Çində Ming sülaləsi dövründə (1368-1644) işlənib hazırlanmışdır. Bəzi şərhçilər Çinin roman formasını Luo Quanzhong tərəfindən (14-cü əsrdə) Üç Krallığın Romantikası ilə yaratdığını düşünürlər, baxmayaraq ki, bəziləri bu eposun əsas cəhətlərinə görə romandan fərqli olduğunu düşünürlər. ] Minq dövründə nəşr olunan bədii romanlara Çin ədəbiyyatının Dörd Böyük Klassik Romanından ikisini təmsil edən Su Haşiyəsi və Qərbə Səyahət daxildir.
Yaponiya
Klassik Yapon ədəbiyyatı ümumiyyətlə Heian Dövründə istehsal olunan ədəbiyyata aiddir , bəziləri bunu sənət və ədəbiyyatın qızıl dövrü hesab edir. Murasaki Şikibunun “Genji nağılı” (11-ci əsrin əvvəlləri) Heian fantastikasının görkəmli şah əsəri və roman şəklində bədii əsərin erkən nümunəsi hesab olunur . Bəzən onu dünyanın ilk romanı, ilk müasir romanı, ilk sevgi romanı və ya hələ də klassik hesab edilən ilk roman adlandırırlar.
Bu dövrün digər mühüm əsərləri arasında Vaka-şeir antologiyası olan Kokin Vakaşu (905) və Murasaki Şikibunun müasiri və rəqibi Sei Şonaqon tərəfindən sevilən həyat haqqında esse kimi yazılmış “Yastıq kitabı” (990-cı illər) daxildir. və imperator sarayında zadəganların əyləncələri. Yapon hecası üçün iki standart sifarişdən biri olan iroha şeiri də bu dövrün əvvəllərində yazılmışdır.
10-cu əsrdə yapon hekayəsi olan “Bambuk kəsicinin nağılı” proto- fantastikanın erkən nümunəsi sayıla bilər . Hekayənin qəhrəmanı Kaguyahime səmavi müharibə zamanı təhlükəsizlik üçün Yerə göndərilən Aydan olan şahzadədir və Yaponiyada bambuk kəsən tərəfindən tapılıb böyüdülür. Daha sonra o, əsl yerdənkənar ailəsi tərəfindən Aya qaytarılır . Əlyazma illüstrasiyasında uçan boşqaba bənzər disk formalı uçan obyekt təsvir edilmişdir .
Bu dövrdə imperator sarayı şairləri himayə edirdi, onların əksəriyyəti saray əyanları və ya intizarda olan xanımlar idi. Poeziya antologiyalarını redaktə etmək milli əyləncə idi. Aristokratik ab-havanı əks etdirən poeziya nəfis və incə olub, emosiyaları ritorik üslubda ifadə edirdi.
İntibah
15-ci əsrdə İntibahdan başqa ədəbiyyatı dəyişdirəcək heç nə baş verməsəydi, orta əsr yanaşmaları ilə qırılma kifayət qədər aydın olardı. Bununla belə, 15-ci əsr həm də İohann Qutenberqi və onun çap maşını ixtirasını, ədəbiyyatı əbədi olaraq dəyişdirəcək bir yenilik (ən azı Avropa üçün) gətirdi. Mətnlər artıq qiymətli və bahalı deyildi - onları ucuz və sürətlə bazara çıxarmaq olardı. Savadlılıq seçilmiş bir neçə nəfərin qiymətli sahibliyindən əhalinin daha geniş təbəqəsinə keçdi (baxmayaraq ki, universal deyil). Nəticədə, 1455-ci ildə Qutenberqin mətbəəni açmasından sonra iki əsr ərzində Avropada ədəbiyyat haqqında çox şey köklü şəkildə dəyişdi.
William Caxton ilk ingilis çapçısı idi və ingilis dilində mətnlər, o cümlədən Le Morte d'Arthur ( romanın öncülü olan Artur Cəngavərlərinin şifahi nağılları toplusu ) və Geoffrey Chaucer - in Canterbury Nağılları nəşr etdi . Bunlar ədəbiyyatda gələcək istiqamətlərin göstəricisidir. Mətbəənin gəlişi ilə xalq iplikləri və əfsanələrinin bir çərçivə hekayəsi daxilində toplanaraq kütləvi şəkildə nəşr olunduğu bir proses başlayır.
İntibah dövründə öyrənmə naminə öyrənməyə diqqət ədəbiyyatın axınına səbəb olur. Petrarka soneti poetik forma kimi məşhurlaşdırdı ; Giovanni Boccaccio - nun Decameron romanı nəsrdə, eləcə də şeirdə məqbul etdi; François Rabelais Gargantua və Pantagruel ilə satiranı cavanlaşdırır ; Mişel de Montaigne esseni təkbaşına icad etdi və ondan həyatını və fikirlərini kataloqlaşdırmaq üçün istifadə etdi. Dövrün bəlkə də ən mübahisəli və mühüm əsəri Nürnberqdə çap olunmuş De Revolutionibus Orbium Coelestium adlı traktat idi : orada astronomNikolay Kopernik Yer kürəsini kainatdakı imtiyazlı mövqeyindən uzaqlaşdırdı və bu, təkcə elmdə deyil, ədəbiyyatda və onun insanlığa, iyerarxiyaya və həqiqətə yanaşmasında geniş təsirlərə malikdir.
Erkən müasir dövr
Əlavə məlumat: Barokko ədəbiyyatı , ədəbiyyatda 16-cı əsr və ədəbiyyatda 17 -ci əsr
Avropada yeni elm və araşdırma ruhu, 1492-ci ildə Avropanın Yeni Dünyanın kəşfi ilə başlayan və sonrakı əsrlər boyu, hətta bu günə qədər davam edən insan anlayışında ümumi çevrilişin bir hissəsi idi.
İndi bütün dünyada adi olan yazı forması - roman - erkən müasir dövrdən yaranıb və növbəti əsrdə populyarlıq qazandı. Müasir roman bir forma kimi təsbit edilməzdən əvvəl ilk növbədə epik poema üslubunda “yeniliyin” görünməyə başladığı bir keçid mərhələsi olmalı idi.
Əyləncə üçün pyeslər (dini maarifləndirmədən fərqli olaraq) erkən müasir dövrdə Avropa səhnələrinə qayıtdı. Uilyam Şekspir erkən müasir dramaturqların ən görkəmlisidir, lakin bir çox başqaları, o cümlədən Molière , Pierre Corneille , Jean Racine , Pedro Calderon de la Barca , Lope de Vega , Christopher Marlowe və Ben Jonson kimi mühüm töhfələr vermişlər . 16-cı əsrdən 18-ci əsrə qədər Commedia dell'arte ifaçıları İtaliya və Fransa küçələrində improvizə etdilər. Bəzi Commedia dell'arte pyesləri yazılmışdır. Həm yazılı pyeslər, həm də improvizasiyadövrün ədəbiyyatına, xüsusən də Molyerin yaradıcılığına təsir göstərmişdir. Şekspir yeni üslublu komediyalar yaratmaqda zarafatçıların və gəzən oyunçuların sənətindən istifadə edirdi. Bütün rolları, hətta qadınları da kişilər ifa edirdilər ( en travesti ), lakin bu, 17-ci əsrin sonlarında əvvəlcə Fransada, sonra İngiltərədə də dəyişəcək.
Edmund Spenserin Elizabet dövrünə aid “ The Faerie Queene ” epik poeması ilk hissəsində 1590-cı ildə, sonra isə tamamlanmış formada 1597-ci ildə nəşr edilmişdir. “Pəri Kraliçası ” “yeniliyin” povest mənasında povestə daxil olmağa başladığı keçid dövrünü qeyd edir. aşmaq və hadisələrin axını ilə oynamaq. Spenserin dövründə məşhur olan "Maska" və " Mummers' Play" kimi teatr formaları poemaya ənənəni döndərən və Kraliça I Yelizavetanın xidmətində siyasi təbliğata çevirən üsullarla daxil edilmişdir .
Opera hesab edilən ilk əsər , adətən, təxminən 1597-ci ilə aiddir. Bu, Jacopo Peri tərəfindən " Kamerata " kimi toplaşan savadlı Florensiyalı humanistlərin elit dairəsi üçün yazılmış Dafnedir (indi itmişdir) .
17-ci əsr həm İspan Qızıl Dövrü (Siglo de Oro) adlanan İspaniyada, həm də Böyük Siecle (Böyük Əsr) kimi tanınan Fransada ədəbiyyatın ən böyük dövrü hesab olunur . Ən məşhur fransız müəllifləri, dramaturqlardan başqa, ilk növbədə öz təmsilləri ilə tanınan Jan de La Fonten və Şarl Perrodur .
Migel de Servantesin “ Don Kixot ”u bir çox ədəbiyyatşünaslar (yaxud müasir Avropa romanlarının birincisi) tərəfindən “ilk roman” adlandırılmışdır. İki hissədə nəşr olundu. Birinci hissə 1605-ci ildə, ikinci hissə isə 1615-ci ildə nəşr olundu. Bu, Le Morte d'Arthurun parodiyası kimi baxıla bilər (və cəngavər romantizminin digər nümunələri ), bu halda roman forması əylənməyin birbaşa nəticəsi olacaqdır. qəhrəmanlıq xalq əfsanələri toplusunda. Bu, təxminən bu vaxtdan başlayan və keçmişin hekayələrinə və ideyalarına satirik bir bükülmə verməkdən məmnun olan maarifçilik dövrünün ruhuna tamamilə uyğundur. Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki yazıları satirikləşdirməyə doğru bu tendensiya yalnız mətbəə vasitəsilə mümkün olmuşdur.. Kitabın kütləvi istehsal olunmuş nüsxələrinin ixtirası olmasaydı , oxucunun əvvəlki əsəri görəcəyini və beləliklə də mətndəki istinadları anlayacağını güman etmək mümkün olmazdı.
17-ci əsrdə ingilis poeziyasında yeni üslub metafizik hərəkat idi. Metafizik şairlər John Donne , George Herbert , Andrew Marvell və başqaları idi . Metafizik poeziya bir çox əvvəlki ingilis şeirlərinin mistik pərəstişindən daha çox, ruhani intellektual araşdırma ruhu ilə xarakterizə olunur. Metafizik şairlər açıq-aşkar iman əsasında doqmanı qəbul etmək əvəzinə, ətraf aləmi və onun arxasındakı ruhu anlamağa çalışırdılar .
Əsrin ortalarında İngiltərə kralı devrildi və respublika elan edildi . Yeni rejimdə (1649-cu ildən 1653-cü ilə qədər davam edən) incəsənət əziyyət çəkirdi. İngiltərədə və Britaniya adalarının qalan hissəsində Oliver Kromvelin hakimiyyəti müvəqqəti olaraq bütün teatrları, festivalları , zarafatçıları , mummers oyunlarını və qeyri-ciddi çıxışları qadağan etdi. Çarlz II ilə monarxiya bərpa edildikdən sonra qadağa götürüldü . Drury Lane teatrı Kral Çarlzın sevimlisi idi.
Metafizik şairlərdən fərqli olaraq Con Miltonun boş şeirlə yazılmış epik dini poeması olan “ İtirilmiş Cənnət ” əsəri idi . Milton Oliver Kromvelin baş təbliğatçısı idi və Bərpa zamanı əziyyət çəkdi . İtirilmiş Cənnət müasir nəsr romanı dövründən dərhal əvvəl poeziyada epik formanın ən yüksək inkişaflarından biridir.
John Bunyan tərəfindən 1678-ci ildə nəşr olunan alleqorik bir roman olan "Hacının Bu Dünyadan Gələcəklərə Tərəqqi" .
Digər erkən romançılar arasında Daniel Defo (1660-cı il təvəllüdlü) və Conatan Svift (1667-ci il təvəllüdlü) var.
Müasir dövr
18-ci əsr
Əlavə məlumat: Avqust ədəbiyyatı və 18-ci əsr fransız ədəbiyyatı
Bu, Maarifçilik dövrüdür və onun ən mühüm müəllifləri Volter , Jan-Jak Russo , İmmanuel Kant və Adam Smitdir . Əsrin ikinci yarısı Höte ilə romantizmin başlanğıcını görür .
19-cu əsr
İngiltərədə 19-cu əsrdə William Wordsworth , Lord Byron və ya Samuel Taylor Coleridge kimi romantik şairlər və qotik roman kimi janrlarla Romantizm ilə xarakterizə olunan Viktoriya dövrü hökm sürür . İngilis ədəbiyyatı tarixinin bəlkə də ən məşhur romançısı olan Çarlz Dikkens bu dövrdə fəal idi və romanın Viktoriya İngiltərəsinin aparıcı ədəbi janrı kimi yaranmasına töhfə verdi.
Almaniyada 18-ci əsrin sonlarında Şturm və Dranq dövrü əsrin ilk üçdə birini əhatə edən Hötenin fəaliyyətinin uzun erası ilə təzahür edən Klassikist və Romantik dövrə birləşir. Mühafizəkar Biedermeier üslubu Napoleon müharibələrinin sonunu 1848-ci il inqilablarından ayıran təlatümlü dövrdə radikal Vormärz ilə ziddiyyət təşkil edir .
Danimarkada 19-cu əsrin əvvəllərində Qızıl Əsr Søren Kierkegaard və Hans Christian Andersen kimi məhsuldar ədəbi müəlliflər yetişdirdi .
19-cu əsrin sonlarında romantizmə realizm və naturalizm qarşı çıxır . Belle Epoque kimi tanınan 19-cu əsrin sonu, Fin de siècle ilə retrospektiv olaraq 1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə qısaldılmış Avropa mədəniyyətinin "qızıl dövrü" kimi göründü .
20-ci əsr
20-ci əsr ədəbiyyatının əsas dövrləri təxminən 1900-cü ildən 1940-cı ilə və 1945-ci ildən 1980-ci ilə qədər çiçəklənən, bir qayda olaraq, İkinci Dünya Müharibəsi ilə bölünən ikitərəfli bölmədə, Modernist ədəbiyyatda və Postmodern ədəbiyyatda tutulur .
Populyar ədəbiyyat fantaziya , elmi fantastika kimi özünəməxsus janrları inkişaf etdirir . Əsas ədəbi tənqidə məhəl qoymayan bu janrlar Nebula Mükafatı (1965-ci ildən), İngilis Fantaziya Mükafatı (1971-ci ildən) və ya Mitopoeik Mükafatlar (1971-ci ildən) kimi öz təsisatlarını və tənqidi mükafatlarını inkişaf etdirir .
İstinadlar
Bu məqalə . |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Edebiyyat tarixi oxucuya dinleyiciye musahideciye eylence maariflendirme ve ya telimat vermeye calisan nesr ve ya poeziyada yazilarin tarixi inkisafi elece de bu parcalarin unsiyyetinde istifade olunan edebi usullarin inkisafidir Butun yazilar edebiyyat teskil etmir Bezi qeyde alinmis materiallar meselen melumatlarin tertibi meselen yoxlama reyestri edebiyyat hesab edilmir ve bu meqale yalniz yuxarida gosterilen islerin tekamulune aiddir Edebiyyatin baslangiciEdebiyyat ve yazi bir birine bagli olsa da sinonim deyil Qedim Sumerden gelen ilk yazilar hec bir aglabatan terife gore edebiyyat teskil etmir eyni sey bezi erken Misir heroqliflerine ve ya qedim Cin rejimlerine aid minlerle loglara da aiddir Yazili qeydlerin ne vaxt her seyden daha cox edebiyyata benzediyi ile bagli alimler tez tez fikir ayriligina dusmusler terif esasen subyektivdir Ustelik evvelki esrlerde medeni tecrid kimi mesafenin ehemiyyetini nezere alsaq edebiyyatin tarixi inkisafi butun dunyada beraber suretle getmemisdir Edebiyyatin vahid qlobal tarixinin yaradilmasi problemleri bir cox metnlerin minillikler erzinde ya qesden tesadufen itirilmesi ya da yaranan medeniyyetin tamamile yox olmasi ile daha da cetinlesir Meselen eramizdan evvel 1 ci esrde Isgenderiyye Kitabxanasinin dagidilmasi ve alovlar altinda ebedi olaraq itdiyi guman edilen saysiz hesabsiz esas metnler haqqinda cox yazilib Metnlerin ve cox vaxt onlarin muelliflerinin ister menevi isterse de muveqqeti xarakter dasiyan teskilatlar terefinden qesden sixisdirilmasi movzunu daha da ehate edir Bununla bele edebiyyatin ilk hereketleri kimi mueyyenedici rola malik olan bezi ilkin metnler tecrid oluna biler Cox erken numunelere eramizdan evvel 2000 ci ilden evvelki Sumer versiyasinda Gilqames Dastani ve texminen eramizdan evvel 1250 ci ilde Ani Papirusunda yazilmis lakin yeqin ki texminen eramizdan evvel 18 ci esre aid olan Misir Oluler Kitabi daxildir Qedim Misir edebiyyati edebiyyat tarixinin erken tedqiqatlarina daxil edilmedi cunki Qedim Misir yazilari 19 cu esrin evvellerinde Rosetta dasi desifre olunana qeder Avropa dillerine tercume olunmadi Homerin Iliada ve Odisseya si eramizdan evvel 8 ci esre aiddir ve klassik antik dovrun baslangicini qeyd edir Onlar hemcinin son Tunc dovrune qeder uzanan sifahi enenede dayanirlar Antik dovrCin Poeziya klassikasi ve ya Shijing eramizdan evvel 11 7 ci esrlere aid anonim muelliflerin 305 eserinden ibaret en qedim Cin poeziya toplusudur Cu Ci antologiyasi ve ya Cu mahnilari Qu Yuanin seir yazisina aid edilen ve ya ondan ilhamlandigi hesab edilen seirler toplusudur Qu Yuan adinin eseri ile elaqeli oldugu Cinde ilk seir muellifidir ve eyni zamanda Cin klassik edebiyyatinda romantizmin en gorkemli simalarindan biri hesab olunur Herbi taktika ve strategiyaya dair ilk boyuk muellif Sun Tzu idi onun Muharibe Seneti eseri bir cox muasir herbi zabitlerin reflerinde qalir ve onun meslehetleri korporativ dunyaya da tetbiq edilmisdir Felsefe Cinde Yunanistandakindan cox ferqli sekilde inkisaf etdi genis dialoqlar teqdim etmek evezine Konfutsi Analektleri ve Lao Tzinin Tao Te Cinq eseri deyimleri ve atalar sozlerini daha birbasa ve didaktik sekilde teqdim etdi Zhuangzi yaradici letifeler alleqoriyalar meseller ve temsillerin boyuk toplusundan ibaretdir hem felsefi hem de edebi meharetin sah eseri olmaqla Han sulalesinden bu gune qeder 2000 ilden cox muddet erzinde yazici ve sairlere ehemiyyetli derecede tesir gostermisdir Povest tarixinin ve klassik nesrin en erken Cin eserleri arasinda Doyusen Dovletler dovrunde yazilmis Bahar ve Payiz Salnamelerinin serhi olan Zuo Zhuan da var Bu eser ve Sima Qianin Siji ve ya Boyuk Tarixcinin Yazilari qedim Cinde nesr stilistlerinin bir cox nesilleri terefinden son model kimi qebul edilirdi Siji hemcinin Qerbi Handan Minge qeder Cin tarixinde hakim sulalelere diqqet yetiren Iyirmi Dord Tarix ucun bir model rolunu oynadi Ibrani Finikiya ve Aramey edebiyyati Simal qerb semit dilleri aramey dilini hemcinin Finikiya ve Ivrit de daxil olmaqla Kenan dillerini ehtiva eden dil qrupudur Kenan ve Aramey yazilarinin korpusu ve ya Simal Qerb Semit yazilari qedim Finikiyalilarin Ibranilerin ve Aramilerin yazilari ucun Bibliyadan kenar esas menbedir Bu yazilar das plitelerde saxsi qablarda ornamentlerde rast gelinir ve sade adlardan tutmus tam metnlere qeder deyisir Kohne yazilar aKenan Aramey lehcesi davamliligi alimlerin Zekkur Stelasi ve Deyr Alla Yazisi kimi her iki kateqoriyaya sigmaq ucun mubarize apardiqlari yazilarla numune gosterilmisdir Ibranice Muqeddes Kitabi teskil eden kitablar texminen minillik erzinde inkisaf etmisdir En qedim metnler eramizdan evvel XI ve ya X esrlere aiddir diger metnlerin ekseriyyeti ise bir qeder sonradir Onlar murekkeb ve diqqetle bir birine toxunmus muxtelif menbelerin toplusu olan redakte eserlerdir Ehdi Etiq muxtelif muellifler 5 terefinden esrler boyu tertib edilmis ve redakte edilmisdir cox alimler Ibrani kanonunun texminen eramizdan evvel 3 cu esrde mohkemlendiyi qenaetine gelmisler Eserler muxtelif edebi qiymetlendirmelere hem dunyevi hem de dini meruz qalmisdir Fridrix Nitsseyazirdi Yehudilerin Ehdi Cedidinde o qeder mohtesem uslubda olan insanlar esyalar ve nitqler var ki Yunan ve Hindistan edebiyyatinin onunla muqayise olunasi hec ne yoxdur Insan bir zamanlar insanin nece oldugunun bu neheng qaliqlarinin qarsisinda heyran ve ehtiramla dayanir Ehdi Etiqin zovqu boyukluk ve kiciklik in mehek dasidir Klassik antik dovr Yunan edebiyyati Qedim Yunan cemiyyeti edebiyyata boyuk ehemiyyet verirdi Bir cox muellifler Qerb edebi enenesini muharibe ve sulhun seref ve rusvayciligin mehebbet ve nifretin meharetle ve canli tesvirine gore edebi kanonda neheng olaraq qalan Iliada ve Odisseya epik poemalari ile basladigi hesab edirler Sonraki yunan sairleri arasinda bir cox cehetden lirik seiri bir janr kimi teyin eden Safo idi Esxil adli dramaturq dramaturgiyaya dialoq ve qarsiliqli elaqe ideyalarini getirdiyi zaman Qerb edebiyyatini hemiselik deyisdi Bununla o mahiyyetce drama icad etdi onun Oresteia pyeslerinin trilogiyasi onun en boyuk nailiyyeti hesab olunur Drama yazisinin diger inkisaf etdiricileri Sofokl ve Evripidler idi Sofokl edebi texnika kimi istehzani meharetle inkisaf etdirdiyine gore en meshuru onun Edip Reks pyesindedir Euripides eksine sosial norma ve adetlere qarsi cixmaq ucun pyeslerden istifade etdi sonraki 2300 il ve ondan sonraki Qerb edebiyyatinin cox hissesinin elameti ve Medeya kimi eserleri The Bacchae ve The Trojan Women hele de bizim edeb erkan gender ve muharibe haqqinda tesevvurlerimize etiraz etmek bacarigi ile diqqet cekir Komik dramaturq Aristophanes komediya ideyasini demek olar ki Esxilin facieni bir senet formasi kimi formalasdirdigi kimi mueyyenlesdirir ve formalasdirir Aristofanin en meshur pyeslerine Lisistrata ve Qurbagalar daxildir Felsefe edebiyyata Platonun dialoqlarinda daxil oldu o Sokratik sorgu suallari yazili formaya cevirdi Platonun telebesi olan Aristotel bir cox elmi fenler uzre onlarla eser yazdi lakin onun edebiyyata verdiyi en boyuk tohfe cox guman ki onun dramaturgiya haqqinda anlayisini ortaya qoyan ve bununla da edebi tenqidin ilk meyarlarini mueyyen eden Poetikasi oldu Ehdi Cedid qeyri adi metnler toplusudur Yehyanin Vehy Kitabi oz novunun ilki olmasa da mahiyyetce apokalipsisi edebi janr kimi mueyyen edir Latin edebiyyati Bir cox cehetden Roma Respublikasi ve Roma Imperiyasinin yazicilari boyuk yunan muelliflerini teqlid etmek lehine yenilikden qacmaga ustunluk verdiler Virgilin Eneid eseri bir cox cehetden Homerin Iliadasini teqlid edirdi Komik dramaturq Plaut Aristofanin yolunu davam etdirdi Tacitus Annals ve Germania mahiyyetce Fukididin hazirladigi eyni tarixi yanasmalari izleyir xristian tarixcisi Eusebius da bunu edir baxmayaraq ki Tacitus ve Fukididin Yunan ve Roma politeizminden daha cox onun dininden tesirlenmesine baxmayaraq Ovidve onun Metamorfozlari eyni yunan miflerini yeniden yeni usullarla arasdirir Mubahise etmek olar ve bele de olmusdur ki Roma muellifleri agilsiz suretci olmaqdan uzaq oz yunan selefleri terefinden yaradilmis janrlari tekmillesdirmisler Meselen Ovidin Metamorfozlari suur axini janrinin aydin selefi olan bir forma yaradir Danilmaz olan odur ki romalilar yunanlar ile muqayisede nisbeten az sayda oz edebi uslubunu yenileyirler Satira edebiyyata bir nece Roma elavelerinden biridir Horace satiradan mubahise ucun bir vasite kimi genis istifade eden ilk sexs idi ve Juvenal onu silaha cevirdi Hippolu Avqustin ve onun Tanrinin Seheri eseri esasen Platonun felsefe ucun etdiklerini dini edebiyyat ucun edir lakin Avqustinin yanasmasi daha az danisiq ve daha didaktik idi Onun Etiraflari belke de ilk esl tercumeyi haldir ve bu indi hemisekinden daha populyar olan konfessional edebiyyat janrinin yaranmasina sebeb oldu Hindistan Hindistanda bilik eneneleri felsefi anlayislari ve teoloji konsepsiyalari Sruti ve Smritinin iki enenesi vasitesile oturdu yeni oyrenilen ve yasanan o cumleden Vedalar Sanskrit dilinde linqvistik eserler eramizdan evvel 1000 ci ilden evvel movcud olsa da umumiyyetle Puranlarin Hindistan tarixindeki en erken felsefi yazilar olduguna inanilir Hindistan dastanlari Ramayana ve Mahabharata kimi puran eserleri saysiz hesabsiz diger eserlere o cumleden Bali Kecakina ve kolge kuklasi kimi diger tamasalara tesir gostermisdir wayang ve bir cox Avropa eserleri Pali edebiyyati Buddizmin yukselisinde muhum movqeye malikdir Klassik Sanskrit edebiyyati texminen eramizdan evvel 2 ci esrden eramizin 8 ci esrine qeder olan Maurya ve Gupta dovrlerinde cicek acir Klassik Tamil edebiyyati da eramizdan evvel 300 cu ilden 300 cu ile qeder olan erken tarixi dovrde ortaya cixdi ve Hindistanin en erken dunyevi edebiyyatidir esasen sevgi ve muharibe kimi movzularla mesgul olur Orta esrlerAvropa Romanin suqutundan sonra texminen 476 ci ilde yunanlar ve romalilar terefinden icad edilen bir cox edebi yanasma ve uslub Avropada gozden dusdu Romanin suqutu ile Florensiya Intibahi arasindaki texminen minillikde orta esr edebiyyati iman ve imanla bagli meselelere getdikce daha cox diqqet yetirirdi cunki qismen Yunanlar terefinden yazilmis eserler Avropada qorunub saxlanilmamisdi ve buna gore de az idi oyrenmek ve kenara cixmaq ucun klassik edebiyyat modelleri Orada olan az sey deyisdi ve tehrif olundu tehriflerden yeni formalar inkisaf etmeye basladi Yeni uslublarin bu tehrif olunmus baslangiclarindan bezileri umumiyyetle Roma Meselesi kimi tesvir edilen edebiyyatda gorule biler Fransa meselesi ve Ingiltere meselesi Zamanin dagintilari ve Isgenderiyye Kitabxanasinin yandirilmasinda oldugu kimi felaket neticesinde cox sey itirilse de bir cox yunan eserleri qorunub saxlanildi onlar muselman katibleri terefinden diqqetle qorunub saxlanildi ve kocuruldu Avropada agioqrafiyalar ve ya muqeddeslerin heyati erken orta esr metnleri arasinda tez tez olur Bede Historia ecclesiastica gentis Anglorum ve basqalarinin yazilari 4 cu esrin evvellerinde Eusebius terefinden baslayan inanca esaslanan tarixi eneneni davam etdirir Xristian inancini sade insanlara catdirmaga yonelmis sirli pyesler ve ehtirasli pyesler istisna olmaqla dramaturgiya mahiyyetce dayandi Texminen eramizin 400 cu illerinde Prudenti Psixomaxiyasi alleqorik nagillar enenesine basladi Bununla bele poeziya nezaketli romanslari ve sanson de gestleri olan trubadurlarin elinde ciceklendi himayedari olan yuxari tebeqeleri eylendirir ve eylendirirdi Monmutlu Geoffrey Britaniya tarixi oldugunu iddia etdiyi eserler yazdi Bunlar cox fantastik idi ve sehrbaz Merlin ve Kral Arturun hekayelerini ehtiva edirdi Epik poeziya Simali Avropanin mifologiyalarinin elave edilmesi ile inkisaf etmeye davam etdi Beovulf ve Skandinaviya dastanlari Homer ve Virgilin muharibe ve serefe yanasmalari ile cox oxsardir Dantenin Ilahi Komediya ve Geoffrey Chaucer in Kenterberi kimi seirleri Nagillar cox ferqli uslub istiqametleri alir 1095 ci ilin noyabrinda Papa II Urban Klermont Surasinda Birinci Selib yurusunu teblig etdi Selib yurusleri uzun iller Avropada ve Yaxin Serqde her seye tesir edecek ve edebiyyat her seyle yanasi bu iki medeniyyet arasindaki muharibeler neticesinde deyisecek Meselen cengaver obrazi ferqli bir ehemiyyet kesb edecek Hemcinin Islamin elmi arasdirmalara ve yunan felsefi yazilarinin qorunub saxlanmasina onem vermesi son neticede Avropa edebiyyatina da tesir gosterecek Avqustin ve Incil arasinda dini muellifler xristianligin elave izahat ve serhe ehtiyaci olan coxsayli aspektlerine malik idiler Thomas Aquinas her hansi diger sexsden daha cox ilahiyyati bir nov elme cevire bildi cunki o 13 cu esrde eserleri Avropaya qayidan Aristotelden cox tesirlendi Islam dunyasiIslam dunyasinin en meshur bedii edebiyyati Fars kralicasi Sehrazadenin soylediyi bir cox qedim xalq nagillarindan ibaret olan Min bir gece kitabi Ereb geceleri idi Epos 10 cu esrde formalasmis ve XIV esrde son formasina catmisdir nagillarin sayi ve novu bir elyazmadan digerine deyisirdi Butun ereb fantaziya nagillari Min bir gece kitabi nda yer alib vermemesinden asili olmayaraq ingilis diline tercume edildikde cox vaxt Ereb geceleri adlandirilirdi istenilen versiyada ve bir sira nagillar hec bir ereb elyazmasinda olmamasina baxmayaraq Avropada Ereb geceleri kimi taninir Bu dastan 18 ci esrde ilk defe Antuan Qalland terefinden tercume olunduqdan sonra Qerbde tesirli olmusdur Xususile Fransada coxlu teqlidler yazilmisdir Bu eposun muxtelif personajlari Eleddin Sinbad ve Eli Baba kimi Qerb medeniyyetinin medeni ikonalarina cevrilibler Bununla bele Eleddinle bagli hec bir orta esr ereb menbesi tapilmadi o fransiz tercumecisi Antuan Qalland terefinden Min bir gece kitabi na daxil edilib ve onu ereb suriyali xristiandan esidib Helebden olan nagilci Eserin populyarligi qismen onun yazilmasindan beri tarix ve cografiyaya dair daha cox melumat elde etmesi ile bagli ola biler Bu o demek idi ki boyuk mocuzelerin inandiriciligi daha boyuk bir zaman coxdan ve mekan uzaq mesafesinde mueyyen edilmeli idi Bu davam eden ve nehayet real vaxt ve yerlerle az elaqesi olan fantastik fantastika ile neticelenen bir prosesdir Ereb mifologiyasindan ve fars mifologiyasindan bir sira elementler indi muasir fantaziyada genis yayilmisdir meselen cinler bahamutlar sehrli xalcalar sehrli lampalar ve s L Frank Baum zaman cin cirtdan ve perinin qarsisini almaq ucun stereotipler oldugunu hiss etdiyi stereotip elementleri aradan qaldiran muasir nagil yazmagi teklif etdi Min bir gece Ereb geceleri daxilindeki bir sira hekayelerde elmi fantastika elementleri de var Bir numune Bulukiyanin serguzestleri dir burada bas qehreman Bulukiyanin olumsuzluk otu axtarisi onu denizleri kesf etmeye Eden bagina ve Cahannama seyahete ve kosmosda ozununkinden cox daha boyuk olan muxtelif dunyalara seyahete aparir dunya qalaktika elmi fantastika elementlerinin gozlenilmesi yolda cin cemiyyetleri su perileri ile qarsilasir danisan ilanlar danisan agaclar ve diger heyat formalari Basqa bir Ereb Geceleri nagilinda bas qehreman Abdullah Baliqci su altinda nefes almaq bacarigi qazanir ve sualti cemiyyet quruda cemiyyetin ters eksi kimi tesvir edilen sualti sualti cemiyyeti kesf edir pul ve geyim kimi anlayislar movcud deyil Diger Ereb Geceleri nagillari itirilmis qedim texnologiyalardan yolunu azmis qabaqcil qedim sivilizasiyalardan ve onlari alt ust eden felaketlerden behs edir The City of Brass eserinde bir qrup seyahetci tesvir edilmisdirarxeoloji ekspedisiya qedim itirilmis seheri tapmaq ve Suleymanin bir vaxtlar cinleri teleye salmaq ucun istifade etdiyi mis qabi berpa etmeye cehd etmek ucun ve yolda mumiyalanmis kralica ile daslasmis sakinlerle qarsilasir canli insanabenzer robotlar ve avtomatlar simsiz reqs eden cazibedar marionetler ve senliyi qedim sehere dogru istiqametlendiren mis atli robot The Ebony Horse da robot var kosmosa ve Gunese dogru uca bilen duymelerden istifade ederek idare olunan ucan mexaniki at seklinde Ucuncu Qelenderin nagili da qeyri adi qayiqci seklinde bir robot teqdim edir Mirin seheri ve Qara at proto fantastikanin erken numuneleri sayila biler Italyan edebiyyatinin en boyuk dastani hesab edilen Dante Alighierinin Ilahi Komediyasi axiretle bagli bir cox xususiyyetleri ve epizodlari birbasa ve ya dolayisi ile islam esxatologiyasina dair ereb eserlerinden goturmusdur Hedis ve Kitab el Miraj 1264 cu ilde ve ya qisa muddetde latin diline tercume edilmisdir evvel kimi Liber Scale Machometi Mehemmedin Nerdivaninin Kitabi Mehemmedin Cennete yukselisi ile bagli ve Ibn Erebinin menevi yazilari Moors Corc Pile ve Uilyam Sekspirin eserlerine de nezerecarpacaq tesir gostermisdir Onlarin bezi eserlerinde Moorish personajlari var idi meselen Pilin Alcazar doyusu ve Sekspirin Venesiya taciri Titus Andronik ve Otello kimi Bu eserlerin 17 ci esrin evvellerinde Merakesden Ingilterenin Yelizaveta dovrune qeder bir nece Moorish numayende heyeti terefinden ilhamlandigi deyilir Ereb edebiyyati Ibn Tufeyl Ebubekir ve Ibn en Nefis 1213 1288 felsefi romanin qabaqcillaridir Ibn Tufeyl el Qezalinin Filosoflarin qeyri beraberliyi ne cavab olaraq ilk ereb romani Heyy ibn Yeqdhan i Filosof Autodidactus yazdi sonra Ibn en Nefis de Ibn Tufeyli Autodidactus Ibn Tufeyliye cavab olaraq Theologus Autodidactus romanini yazdi Bu povestlerin her ikisinde autodidaktik xarakter dasiyan qehremanlar Philosophus Autodidactus da Hayy ve Theologus Autodidactus da Kamil var idi sehra adada tenha yasayan vehsi usaqlar her ikisi de sehra ada hekayesinin en erken numuneleridir Bununla bele Philosophus Autodidactus hekayesinin qalan hissesi ucun Hayy sehra adasinda heyvanlarla tek yasayarken Kamilin hekayesi Theologus Autodidactusdaki sehra ada muhitinden kenara cixir ve melum olan en erken yetkinlik sujetine cevrilir ve neticede birinci olur elmi fantastika romaninin numunesi Theologus Autodidactus spontan nesil futurologiya dunyanin sonu ve qiyamet dirilme ve axiret heyati kimi muxtelif elmi fantastika elementleri ile mesgul olur Ibn en Nefis bu hadiselere fovqeltebii ve ya mifoloji izahlar vermekdense oz dovrunde melum olan biologiya astronomiya kosmologiya ve geologiya elmi biliklerinden istifade ederek bu sujet elementlerini izah etmeye calismisdir Onun bu elmi fantastik eserinin arxasinda duran esas meqsedi Islam dini telimlerini elm baximindan izah etmek idive bedii edebiyyatdan istifade etmekle felsefe Ibn Tufeylin eserinin Latin diline tercumesi olan Philosophus Autodidactus ilk defe 1671 ci ilde Kicik Edvard Pokok terefinden hazirlanmis ardinca 1708 ci ilde Simon Oklinin ingilis diline tercumesi hemcinin alman ve hollandca tercumeleri nesr edilmisdir Bu tercumeler daha sonra Daniel Defonu Ingilis dilinde ilk roman adina namized Robinzon Kruzo yazmaga ruhlandirdi Filosof Autodidaktus da Robert Boylu adada oz felsefi romanini yazmaga ilhamlandirdi Aspiring Naturalist Hekaye hem de Russonun Emile ve ya Tehsil haqqinda eserini mueyyen menada gozleyirdi ve eyni zamanda Rudyard Kiplinqin Cengellik kitabi ndaki Mauqlinin hekayesine elece de Tarzanin hekayesine benzeyir cunki korpe usaqdir terk edilmis amma ana qurd terefinden baxilmis ve beslenmisdir sitat lazimdir Ereb edebiyyatindaki diger yenilikler arasinda Ibn Xeldunun kecmis hadiselerin xronikasina baxisi da var idi fovqeltebii izahatlari tamamile redd ederek Xeldun tarixe elmi ve ya sosioloji yanasmani icad etdi sitat lazimdir Fars edebiyyati Iranin milli dastani olan Firdovsinin Sahname si fars tarixinin mifik ve qehremancasina tekraridir Bu indiye qeder yazilmis en uzun epik poemadir Fars medeniyyetinden Qerbde nehayet en meshurlasacaq kitab Omer Xeyyamin rubaileridir Rubaiyye fars riyaziyyatcisi ve astronomu Omer Xeyyamin 1048 1122 seirler toplusudur Rubayet dordlukler demekdir dord misradan ibaret beytler Emir Arsalan hem de meshur mifik fars hekayesi idi ve o Arslanin Qehremanliq Efsanesi kimi bezi muasir fantastik fantastika eserlerine tesir gostermisdir Erken fars proto fantastikasina misal olaraq El Ferebinin utopik cemiyyet haqqinda mohtesem seher sakinlerinin fikirlerini ve ucan xalca kimi elementleri gostermek olar Osmanli edebiyyat Osmanli yazili edebiyyatinin iki esas axini seir ve nesrdir Bu ikisi arasinda divan poeziyasi aciq aydin ustunluk teskil edirdi 19 cu esre qeder Osmanli nesrinde bedii edebiyyat numunesi yox idi yeni meselen Avropa romantikasi hekayesi ve ya romaninin qarsiligi yox idi baxmayaraq ki analoji janrlar hem turk xalq enenesinde hem de divan seirinde mueyyen derecede movcuddur 19 cu esre qeder Osmanli nesri hec vaxt muasir divan poeziyasi qeder inkisaf ede bilmedi Bunun sebebinin boyuk bir hissesi o idi ki coxlu nesrin sec qaydalarina riayet etmesi gozlenilirdi سجع hemcinin transliterasiya olaraq tercume olunur seci ve ya qafiyeli nesr secinden toremis ve cumledeki her sifet ve isim arasinda qafiyenin olmasini sertlendiren yazi novu Yehudi edebiyyati Orta esr yehudi fantastikasi tez tez qedim yehudi efsanelerine esaslanirdi ve ibrani ve yehudi ereb de daxil olmaqla muxtelif dillerde yazilmisdir Ibrani dilinde liturgik yehudi poeziyasi VII ve VIII esrlerde Yose ben Yose Yanai ve Eleazar Kalirin yazilari ile Felestinde ciceklendi Sonralar Ispaniyada Provansda ve Italiyada yasayan yehudi sairleri ivrit dilinde hem dini hem de dunyevi seirler yazdilar xususile gorkemli sairler ispan yehudi sairleri Solomon ibn Gabirol ve Yehuda Halevi idi Seir ve bedii edebiyyatla yanasi orta esr yehudi edebiyyati da daxildirfelsefi edebiyyat mistik kabbalistik edebiyyat etik musar edebiyyat huquqi halaxik edebiyyat ve Muqeddes Kitabin serhleri Hindistan Hindistanda Erken Orta esrler Gupta dovru edebiyyati Sanskrit dramaturgiyasinin klassik Sanskrit poeziyasinin ve Puranlarin tertibinin ciceklenmesini gorur Sanskrit 2 ci minilliyin evvellerinde azalir Kathasaritsagara kimi 11 ci esre aid olan gec eserler Kohne Benqal dili Kohne Hind dili kimi Orta Hind dillerinde yazilmis edebiyyatin xeyrinedir Cin Han Tan ve Sonq sulalelerinde coxsayli yeni formalar inkisaf etdikce lirik poeziya 1000 ci ilden evvel Cinde Avropaya nisbeten daha cox inkisaf etdi Cin edebiyyatinda belke de bu dovrun en boyuk sairleri Li Bai ve Du Fu idi Cap Cinde Tan sulalesi dovrunde basladi 20 ci esrin evvellerinde Cinde bir magarada mohurlenmis sekilde tapilan esas Buddist metn olan Diamond Sutranin bir nusxesi 868 ci ile aid cap tarixi ile melum olan en qedim cap kitabidir Istifade olunan usul blok cap idi Alim dovlet xadimi ve general Sen Kuo 1031 1095 maqnitlesdirilmis kompasin en qedim tesvirini ozunde eks etdiren boyuk elmi edebiyyat kitabinin 1088 muellifi idi Sonq sulalesi dovrunde Zizhi Tongjian in 1084 cu ile qeder 3 milyon yazili Cin simvolundan ibaret 294 cildde tertib edilmis neheng tarixi eseri de var idi Esl xalq romani Cinde Ming sulalesi dovrunde 1368 1644 islenib hazirlanmisdir Bezi serhciler Cinin roman formasini Luo Quanzhong terefinden 14 cu esrde Uc Kralligin Romantikasi ile yaratdigini dusunurler baxmayaraq ki bezileri bu eposun esas cehetlerine gore romandan ferqli oldugunu dusunurler Minq dovrunde nesr olunan bedii romanlara Cin edebiyyatinin Dord Boyuk Klassik Romanindan ikisini temsil eden Su Hasiyesi ve Qerbe Seyahet daxildir Yaponiya Klassik Yapon edebiyyati umumiyyetle Heian Dovrunde istehsal olunan edebiyyata aiddir bezileri bunu senet ve edebiyyatin qizil dovru hesab edir Murasaki Sikibunun Genji nagili 11 ci esrin evvelleri Heian fantastikasinin gorkemli sah eseri ve roman seklinde bedii eserin erken numunesi hesab olunur Bezen onu dunyanin ilk romani ilk muasir romani ilk sevgi romani ve ya hele de klassik hesab edilen ilk roman adlandirirlar Bu dovrun diger muhum eserleri arasinda Vaka seir antologiyasi olan Kokin Vakasu 905 ve Murasaki Sikibunun muasiri ve reqibi Sei Sonaqon terefinden sevilen heyat haqqinda esse kimi yazilmis Yastiq kitabi 990 ci iller daxildir ve imperator sarayinda zadeganlarin eylenceleri Yapon hecasi ucun iki standart sifarisden biri olan iroha seiri de bu dovrun evvellerinde yazilmisdir 10 cu esrde yapon hekayesi olan Bambuk kesicinin nagili proto fantastikanin erken numunesi sayila biler Hekayenin qehremani Kaguyahime semavi muharibe zamani tehlukesizlik ucun Yere gonderilen Aydan olan sahzadedir ve Yaponiyada bambuk kesen terefinden tapilib boyudulur Daha sonra o esl yerdenkenar ailesi terefinden Aya qaytarilir Elyazma illustrasiyasinda ucan bosqaba benzer disk formali ucan obyekt tesvir edilmisdir Bu dovrde imperator sarayi sairleri himaye edirdi onlarin ekseriyyeti saray eyanlari ve ya intizarda olan xanimlar idi Poeziya antologiyalarini redakte etmek milli eylence idi Aristokratik ab havani eks etdiren poeziya nefis ve ince olub emosiyalari ritorik uslubda ifade edirdi Intibah15 ci esrde Intibahdan basqa edebiyyati deyisdirecek hec ne bas vermeseydi orta esr yanasmalari ile qirilma kifayet qeder aydin olardi Bununla bele 15 ci esr hem de Iohann Qutenberqi ve onun cap masini ixtirasini edebiyyati ebedi olaraq deyisdirecek bir yenilik en azi Avropa ucun getirdi Metnler artiq qiymetli ve bahali deyildi onlari ucuz ve suretle bazara cixarmaq olardi Savadliliq secilmis bir nece neferin qiymetli sahibliyinden ehalinin daha genis tebeqesine kecdi baxmayaraq ki universal deyil Neticede 1455 ci ilde Qutenberqin metbeeni acmasindan sonra iki esr erzinde Avropada edebiyyat haqqinda cox sey koklu sekilde deyisdi William Caxton ilk ingilis capcisi idi ve ingilis dilinde metnler o cumleden Le Morte d Arthur romanin onculu olan Artur Cengaverlerinin sifahi nagillari toplusu ve Geoffrey Chaucer in Canterbury Nagillari nesr etdi Bunlar edebiyyatda gelecek istiqametlerin gostericisidir Metbeenin gelisi ile xalq iplikleri ve efsanelerinin bir cercive hekayesi daxilinde toplanaraq kutlevi sekilde nesr olundugu bir proses baslayir Intibah dovrunde oyrenme namine oyrenmeye diqqet edebiyyatin axinina sebeb olur Petrarka soneti poetik forma kimi meshurlasdirdi Giovanni Boccaccio nun Decameron romani nesrde elece de seirde meqbul etdi Francois Rabelais Gargantua ve Pantagruel ile satirani cavanlasdirir Misel de Montaigne esseni tekbasina icad etdi ve ondan heyatini ve fikirlerini kataloqlasdirmaq ucun istifade etdi Dovrun belke de en mubahiseli ve muhum eseri Nurnberqde cap olunmus De Revolutionibus Orbium Coelestium adli traktat idi orada astronomNikolay Kopernik Yer kuresini kainatdaki imtiyazli movqeyinden uzaqlasdirdi ve bu tekce elmde deyil edebiyyatda ve onun insanliga iyerarxiyaya ve heqiqete yanasmasinda genis tesirlere malikdir Erken muasir dovrElave melumat Barokko edebiyyati edebiyyatda 16 ci esr ve edebiyyatda 17 ci esr Avropada yeni elm ve arasdirma ruhu 1492 ci ilde Avropanin Yeni Dunyanin kesfi ile baslayan ve sonraki esrler boyu hetta bu gune qeder davam eden insan anlayisinda umumi cevrilisin bir hissesi idi Indi butun dunyada adi olan yazi formasi roman erken muasir dovrden yaranib ve novbeti esrde populyarliq qazandi Muasir roman bir forma kimi tesbit edilmezden evvel ilk novbede epik poema uslubunda yeniliyin gorunmeye basladigi bir kecid merhelesi olmali idi Eylence ucun pyesler dini maariflendirmeden ferqli olaraq erken muasir dovrde Avropa sehnelerine qayitdi Uilyam Sekspir erken muasir dramaturqlarin en gorkemlisidir lakin bir cox basqalari o cumleden Moliere Pierre Corneille Jean Racine Pedro Calderon de la Barca Lope de Vega Christopher Marlowe ve Ben Jonson kimi muhum tohfeler vermisler 16 ci esrden 18 ci esre qeder Commedia dell arte ifacilari Italiya ve Fransa kucelerinde improvize etdiler Bezi Commedia dell arte pyesleri yazilmisdir Hem yazili pyesler hem de improvizasiyadovrun edebiyyatina xususen de Molyerin yaradiciligina tesir gostermisdir Sekspir yeni uslublu komediyalar yaratmaqda zarafatcilarin ve gezen oyuncularin senetinden istifade edirdi Butun rollari hetta qadinlari da kisiler ifa edirdiler en travesti lakin bu 17 ci esrin sonlarinda evvelce Fransada sonra Ingilterede de deyisecek Edmund Spenserin Elizabet dovrune aid The Faerie Queene epik poemasi ilk hissesinde 1590 ci ilde sonra ise tamamlanmis formada 1597 ci ilde nesr edilmisdir Peri Kralicasi yeniliyin povest menasinda poveste daxil olmaga basladigi kecid dovrunu qeyd edir asmaq ve hadiselerin axini ile oynamaq Spenserin dovrunde meshur olan Maska ve Mummers Play kimi teatr formalari poemaya eneneni donderen ve Kralica I Yelizavetanin xidmetinde siyasi tebligata ceviren usullarla daxil edilmisdir Opera hesab edilen ilk eser adeten texminen 1597 ci ile aiddir Bu Jacopo Peri terefinden Kamerata kimi toplasan savadli Florensiyali humanistlerin elit dairesi ucun yazilmis Dafnedir indi itmisdir 17 ci esr hem Ispan Qizil Dovru Siglo de Oro adlanan Ispaniyada hem de Boyuk Siecle Boyuk Esr kimi taninan Fransada edebiyyatin en boyuk dovru hesab olunur En meshur fransiz muellifleri dramaturqlardan basqa ilk novbede oz temsilleri ile taninan Jan de La Fonten ve Sarl Perrodur Migel de Servantesin Don Kixot u bir cox edebiyyatsunaslar yaxud muasir Avropa romanlarinin birincisi terefinden ilk roman adlandirilmisdir Iki hissede nesr olundu Birinci hisse 1605 ci ilde ikinci hisse ise 1615 ci ilde nesr olundu Bu Le Morte d Arthurun parodiyasi kimi baxila biler ve cengaver romantizminin diger numuneleri bu halda roman formasi eylenmeyin birbasa neticesi olacaqdir qehremanliq xalq efsaneleri toplusunda Bu texminen bu vaxtdan baslayan ve kecmisin hekayelerine ve ideyalarina satirik bir bukulme vermekden memnun olan maarifcilik dovrunun ruhuna tamamile uygundur Qeyd etmek lazimdir ki evvelki yazilari satiriklesdirmeye dogru bu tendensiya yalniz metbee vasitesile mumkun olmusdur Kitabin kutlevi istehsal olunmus nusxelerinin ixtirasi olmasaydi oxucunun evvelki eseri goreceyini ve belelikle de metndeki istinadlari anlayacagini guman etmek mumkun olmazdi 17 ci esrde ingilis poeziyasinda yeni uslub metafizik herekat idi Metafizik sairler John Donne George Herbert Andrew Marvell ve basqalari idi Metafizik poeziya bir cox evvelki ingilis seirlerinin mistik perestisinden daha cox ruhani intellektual arasdirma ruhu ile xarakterize olunur Metafizik sairler aciq askar iman esasinda doqmani qebul etmek evezine etraf alemi ve onun arxasindaki ruhu anlamaga calisirdilar Esrin ortalarinda Ingiltere krali devrildi ve respublika elan edildi Yeni rejimde 1649 cu ilden 1653 cu ile qeder davam eden incesenet eziyyet cekirdi Ingilterede ve Britaniya adalarinin qalan hissesinde Oliver Kromvelin hakimiyyeti muveqqeti olaraq butun teatrlari festivallari zarafatcilari mummers oyunlarini ve qeyri ciddi cixislari qadagan etdi Carlz II ile monarxiya berpa edildikden sonra qadaga goturuldu Drury Lane teatri Kral Carlzin sevimlisi idi Metafizik sairlerden ferqli olaraq Con Miltonun bos seirle yazilmis epik dini poemasi olan Itirilmis Cennet eseri idi Milton Oliver Kromvelin bas tebligatcisi idi ve Berpa zamani eziyyet cekdi Itirilmis Cennet muasir nesr romani dovrunden derhal evvel poeziyada epik formanin en yuksek inkisaflarindan biridir John Bunyan terefinden 1678 ci ilde nesr olunan alleqorik bir roman olan Hacinin Bu Dunyadan Geleceklere Tereqqi Diger erken romancilar arasinda Daniel Defo 1660 ci il tevelludlu ve Conatan Svift 1667 ci il tevelludlu var Muasir dovr18 ci esr Elave melumat Avqust edebiyyati ve 18 ci esr fransiz edebiyyati Bu Maarifcilik dovrudur ve onun en muhum muellifleri Volter Jan Jak Russo Immanuel Kant ve Adam Smitdir Esrin ikinci yarisi Hote ile romantizmin baslangicini gorur 19 cu esr Ingilterede 19 cu esrde William Wordsworth Lord Byron ve ya Samuel Taylor Coleridge kimi romantik sairler ve qotik roman kimi janrlarla Romantizm ile xarakterize olunan Viktoriya dovru hokm surur Ingilis edebiyyati tarixinin belke de en meshur romancisi olan Carlz Dikkens bu dovrde feal idi ve romanin Viktoriya Ingilteresinin aparici edebi janri kimi yaranmasina tohfe verdi Almaniyada 18 ci esrin sonlarinda Sturm ve Dranq dovru esrin ilk ucde birini ehate eden Hotenin fealiyyetinin uzun erasi ile tezahur eden Klassikist ve Romantik dovre birlesir Muhafizekar Biedermeier uslubu Napoleon muharibelerinin sonunu 1848 ci il inqilablarindan ayiran telatumlu dovrde radikal Vormarz ile ziddiyyet teskil edir Danimarkada 19 cu esrin evvellerinde Qizil Esr Soren Kierkegaard ve Hans Christian Andersen kimi mehsuldar edebi muellifler yetisdirdi 19 cu esrin sonlarinda romantizme realizm ve naturalizm qarsi cixir Belle Epoque kimi taninan 19 cu esrin sonu Fin de siecle ile retrospektiv olaraq 1914 cu ilde Birinci Dunya Muharibesinin baslamasi ile qisaldilmis Avropa medeniyyetinin qizil dovru kimi gorundu 20 ci esr 20 ci esr edebiyyatinin esas dovrleri texminen 1900 cu ilden 1940 ci ile ve 1945 ci ilden 1980 ci ile qeder ciceklenen bir qayda olaraq Ikinci Dunya Muharibesi ile bolunen ikiterefli bolmede Modernist edebiyyatda ve Postmodern edebiyyatda tutulur Populyar edebiyyat fantaziya elmi fantastika kimi ozunemexsus janrlari inkisaf etdirir Esas edebi tenqide mehel qoymayan bu janrlar Nebula Mukafati 1965 ci ilden Ingilis Fantaziya Mukafati 1971 ci ilden ve ya Mitopoeik Mukafatlar 1971 ci ilden kimi oz tesisatlarini ve tenqidi mukafatlarini inkisaf etdirir IstinadlarBu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin