Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ibıray Altınsarin (qaz. Ыбырай Алтынсарин; 20 oktyabr (1 noyabr) 1841, Kostanay – 17 (29) iyul 1889, Kostanay, Turqay vilayəti[d]) — İbrahim Altınsarı oğlu; Qazax yazıçısı, pedaqoqu.
| İbray Altınsarin | |
|---|---|
| İbrahim Altınsarı oğlu | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Ara-Karaqay, Qazaxıstan |
| Vəfat tarixi | (47 yaşında) |
| Vəfat yeri | Qazaxıstan |
| Milliyyəti | Qazax |
| Fəaliyyəti | yazıçı, pedaqoq, folklorşünas, etnoqraf |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
1841-ci ildə Qostanay vilayətində anadan olmuş İbray Altınsarın atasını erkən itirdikdən sonra babası Balqoja Canburşinin himayəsində böyümüş, ondan ərəb və rus əlifbasını öyrənmişdir.
1849-cu ildə Orenburqda ilk məktəb açdıqda, babası Ibırayı buradakı məktəbə yollamışdır. Çar hökuməti bu tipli məktəbləri açarkən ilk növbədə yerli idarəetmə orqanları üçün savadlı insanların hazırlanmasını qarşıya məqsəd qoyurdu. Bununla belə burada təhsil alan uşaqlar çarizmin mürtəce siyasəti ruhunda tərbiyə olunmalı, müsəlman dini ilə yaxından tanış olmalı, rus dilində işgüzar sənədləri tərtib etməyi bacarmalı idilər. Məktəb proqramında nəzərdə tutulmuş, fənlərin öyrənilməsi ilə yanaşı İ. Altınsarın həm də əlavə olaraq öz üzərində içləyir, əlavə ədəbiyyatlar və başqa müəlliflərin əsərləri ilə tanış olurdu. Orenburqda yaşayan tanınmış alim V. Qriqoryevin şəxsi kitabxanasından istifadə edən şərqşünas- Altınsarın dövrün tarix fəlsəfə və pedaqogika kitabları ilə əsaslı məşğul olur, onları daha çox mütaliə edirdi. Orenburqda açılan bu məktəblər Rus-qırğız məktəbi adlanırdı. İbrayın babası Balqoja öz növbəsində qazax xalq şifahi xalq yaradıcılığını dərindən bilir, özü bəzən şeirlər yazır, eyni zamanda məşhur natiq idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz təyinatı ilə yanaşı bu məktəblərin missionerlik xüsusiyyəti də var idi və burada əsasən qazax balaları təhsil alırdı. Bu tipli məktəblərdə şagirdlərin xristianlığa sövq edilməsi ilə bağlı da xeyli işlər aparılırdı, lakin bu məktəblərdə ümumi maarifçilik vəzifələri də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Belə ki, burada məktəblərdə ədəbi və musiqi gecələri təşkil olunurdu.
1859-cu ildə məkəbdə təhsilini başa vurduqdan sonra o, Orenburqdakı Sərhəd komissiyasında əvvəl yazar, sonra Orenburq quberniyası idarəsində tərcüməçi kimi çalışır.
Bu işlərdən heç biri onu qane etmir və o, qazax balalarının təhsil alması üçün məktəblər açılması istiqamətində xeyli işlər görür, 60-cı illər qabaqcıl ictimai-pedaqoji ideyalarına müraciət edir, rus məktəblərinin təcrübəsini dərindən öyrənir, ilk növbədə pedaqoq K. D. Uşinskinin əsərləri ilə tanış olur. İ. Altınsarının zəhməti hədər getmir. Xalqa məktəbin mahiyyəti anladıldıqca onun məktəbə istiqamətlənməsi sürətlənir. Qısa zaman kəsiyində onun iştirakı və təşəbbüsü ilə qazax balaları üçün yeddi ibtidai məktəb, o cümlədən qazax qızları üçün ilk məktəblər, 1883-cü ildə isə Omskda Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başlayır.
Altınsarın tərəfindən açılmış məktəblər öz xarakteri etibarı ilə əvvəlki dini məktəblərdən fərqlənirdi. Bu məktəblərdə təlim və tərbiyə humanizm prinsipləri əsasında qurulurdu. 1876-cı ildə İ. Altınsarın Peterburq və Kazana gedir və bu şəhərdə şərqşünas-alimlərlə, pedaqoqlarla, coğrafiya cəmiyyəti ilə yaxşı əlaqələr qurur. Bu görüşlər onun maarifçilik ideyalarına yetərincə müsbət təsir edir.
1879-cu ildən başlayaraq ömrünün sonuna qədər Torğay vilayətində Xalq Təhsili İdarəsinin müfətişi işləyə-işləyə maarifçilik və ictimai fəaliyyətini davam etdirir. İ. Altınsarın bu dövrdə qazax balaları üçün qazax dilində dərsliklər yazır. "Qırğız müntəxabatı" və "Qırğızların rus təliminə rəhbərlik" dərslikləri 1879-cu ildə Orenburqda nəşr olunur. Hər iki kitab rus qrafikası əsasında yeni qazax əlifbasında yazılmışdır. Bununla Altınsarın qazaxların ərəb qrafikasından rus qrafikasına keçməsinə zəmin yaradır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Qazaxıstanda ərəb qrafikasından 1923–1924-cü illərdə latın qrafikasına keçilmişdir, 1940-cı illərin sonunda isə qazax yazısı rus qrafikasına keçirilmişdir.
"Qırğız müntəxabatı"nın ön sözündə göstərildiyi kimi aşağıdakı dörd bölümdən ibarət olan: 1. Şeirlər, uşaq hekayələri və nağılları, uşaqların doğmalarına yazdıqları məktub nümunələri; 2. Böyüklər üçün hekayələr; 3. Şifahi xalq yaradıcılığından nümunələr; 4. Atalar sözü və zərbi məsəlləri əks etdirən bu dərslik əsil elmlər və səmərəli məlumatlar verən mənbə idi. Altınsarının bu kitabı əsasında qazaxlar 1920-ci ilin əvvəllərinə qədər oxuyurdular.
Daim rus-qırğız məktəbləri şəbəkəsinin genişlənməsi üzərində işləyən İ. Altınsarın həm də elə məktəblər yaratmaq istəyirdi ki, ibtidai məktəblərdə təhsili başa vuranlar məhz bu məktəblərdə təhsillərini davam etdirsinlər.
İbray Altınsarin 29 iyul 1899-cu ildə vəfat edib.
Yaradıcılığı
İ. Altınsarın çoxşaxəli yaradıcılıq diapazonuna malik nadir şəxsiyyətlərdən idi. Böyük şəxsiyyətin bu keyfiyyəti haqqında biz yuxarıda məlumat vermişik. Burada isə bir daha qeyd edək ki, onun şairlik bacarığı özünü yetərincə nümayiş etdirirdi. Yardıcılığının bu nümunələrindən o, "Qırğız müntəxabatı" kitabında geniş təqdim etmişdir. "Gəlin, uşaqlar, oxuyaq", "Biliklərə yiyələnən xalqlar". "Kasıb olsanda oğurluqla dost olma", "Akının ədalətli sultana müraciəti", "Yay", "Çay" və digər şeirlərində müxtəlif səpkili- ictimai-sosial, tarixi, etik-fəlsəfi, doğma təbiət səhnələri, aydın və sadə formadan istifadə edilməklə qələmə alınmışdır. İ. Altınsarinin şerlərində xalq təhsilinin əhəmiyyəti, elmi fikrin dəyəri vurğulanır. Altınsarinin poetik yaradıcılığında qazax aulunda mövcud olan bərabərsizlik, bəylərin və xanların xəsisliyi və qəddarlığı ifşa olunur, ruhanilərin xalqı aldatma istəyi tənqid atəşinə tutulur, istismarçı sinfin ikiüzlülüyü, yalançılığı və böhtançılığı, əxlaqsızlığı əks etdirilir, kasıbların, varlıların alçaq əməllərindən qorunma imkanları əks etdirilir.
İ. Altınsarinin əxlaq, mənəviyyat, etik prinsip və normalara riayət etmə kimi düşüncələri onun "Nəsihət", "Doslarım", "Oy cigitlər" və s. şeirlərində əksini tapmışdır. Bu aşağıdakı nümunədə daha yaxşı görünür.
Axmaq insan bacarmaz, Yaxşı məsləhət ala. Axmaq insan bacarar, Çox danışa vaxt ala. Xeyirsiz əməlin də, Etiraf etməyəcək. Onda qısa ömür də, Bir yuxu tək keçəcək.
Altınsarinin mövzu dairəsi çox geniş idi. Əgər o, bir tərəfdən, zəhmət adamlarının, əməyi çoban həyatını, doğma vətənin ənginliklərini şeirlərinin mahiyyətinə hopdurursa, digər tərəfdən, qazax səhralarının poetik palitrasını yarada bilir. Məsələn, "Yaz" şerində Altınsarinin bu fəslin insanlara xoşbəxtlik və şadlıq gətirdiyini vurğulayır. Təbiət üzərində geniş mğşahidələr aparan şair rəngli və görümlü panoramalar yaratmağa müvəffəq olur. Şairin gözündə təbiət sanki təbibdir, o insanı müdrik nikbinliyə kökləyir. Peyzajın bədii konkretliyi, təbiət təsvirinin mahiyyətinə daxil ola bilmə, onun insanın hissləri ilə dərindən əlaqə, onun fikir və qayğılarına bağlılıq bir daha sübut edir ki, Altınsarin öz humanist və demokratik ideyalarında, gerçəkliyin realist manerada dərk olunmasında ardıcıl olmuşdür.
İ. Altınsarinin qələmə aldığı hekayəkərində qazax məişəti və əxlaqının müxtəlif mənzərələri əks olunmuşdur. İ. Altınsarinin nəsr əsərləri öz ideya istiqaməti, realist məzmununa və janr xüsusiyyətlərinə görə qazax xalqının mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixində yeni mərhələdir. Altınsariyə qədər qazax çöllərində elə bir yazıçı-nasir olmamışdır ki, o, yazılı ədəbiyyat ənənələrinə söykənərək xalq həyatını realist cizgilərlə əks etdirəydi. Onun "Varlı oğlu və kasıb oğlu", "Qıpçaq Seyitgül", "Araba və ev", "Avamlıq" və digər hekayələrində böyük ictimai sosial problemlər qaldırılır, onu sosial bərabərsizlik, sinfi ziddiyyətlər, varlı və yoxsullar arasındakı konflikt və s.təsvir olunur. Bu baxımdan "Qıpçaq Seyitgül" hekayəsi səciyyəvidir. Qıpçaq Seyitgül kasıb kəndlidir. O, üz bəyinin təsiri altında əzab çəkir. Bununla belə o, iradəli və güclü insan oımaqla daha yaxşı yaşamaq uğrunda mübarizə aparır. Elə buna görə də qıpçaq Seyitgül öz istismarçı düşmənlərinə qalib gəlir, öz xoşbəxtliyini və arvadının xoşbəxtliyini qorumağı bacarır və müstəqil, daha yaxşı həyata qədəm qoyur, əkinçiliklə məşğul olur. İ. Altınsarinin "Varlı oğlu və kasıb oğlu" hekayəsi də maraq doğurur. Hekayədə iki oğlan bir-birinə qarşı qoyulur. Varlı oğlunun adı Həsən, kasıb oğlunun adı Hüseyndir. Bu uşaqlar köç zamanı aullarından ayrılıb səhrada qalırlar. Nəhayət, köç olduğu yerə yetişdikdə isə görürlər ki, karvan bu yerlərdən aralanıb, insanlar isə uzaqlaşırlar. Beləliklə, uşaqlar səhrada qalmağa məcbur olurlar. Altınsarin uşaqları çətin şəraitə salmaqla, onların yaşamalarının özlərindən asılı olduğunu göstərir . Müəllif Həsənin müstəqil yaşaya bilməyəcəyini ön plana çəkir. Çünki o, daim dəyərlərinin hesabına yaşamağı öyrənmişdir. Hüseynə gəldikdə isə Altınsarin onun şəxsində həyatı yaxşı dərk edən, ən çətin vəziyyətlərdən çıxmağı bacaran, ağıllı və güclü kasıb oğlunu təsvir edir və başqalarına kömək etməyi bacaran qabiliyyətli oğlan olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən bu hekayəsi bir sıra xüsusiyyətləri ilə qaraqalpaq xalq nağılı "Varlı oğlu və kasıb oğlu"nun bəzi məqamları ilə səsləşir. Biz "Qaraqalpaq xalq nağılları"nın tərcüməsində və "Karakalpakskaya literatura" kitabında bu barədə ətraflı danışmışıq. Burada isə bir daha qeyd edək ki, bu hekayədə əmək mövzusu və onun insan həyatında oynadığı rol yetərincə vurğulanır. İ. Altınsarin göstərir ki, kasıb oğlu Hüseyn varlı oğlu Həsəndən daha ağıllı və tədbirlidir. Doğma aulu tapmamasına baxmayaraq, o köçün istiqamətini düzgün müəyyənləşdirir və Həsəni də özü ilə aparır. Ağılının gücü ilə yolda rastlaşdıqları çoxsaylı təhlükələri dəf edir. Həsən isə heç bir hərəkəti ilə Hüseynə kömək edə bilmir. Hüseynin bilik və bacarığı doğma aulun tapılmasına şərait yaradır.
Beləliklə, müəllif gənc qəhrəmanların müxtəlif formalı davranışlarını nəinki onların xarakter müxtəlifliyi, həm də onların fərqli ictimai vəziyyəti ilə izah edir.
İ. Altınsarinin digər "Taxta ev və yurta", "Zənginlik nədir?", "Müəlicəvi ot", "Bağ ağacları", "Avamlıq", "Atımay" və s. kimi hekayələri də maraq doğurur. Bu hekayələrdə Altınsarin əmək və biliyi, oturaq həyat tərzi və əkinçilik, humanizm və insanpərvərliyi təqdir etdiyi halda, tənbəlliyi, yalanı, oğurluğu və avamlığı tənqid atəşinə tutur. İ. Altınsarin əksər hekayələrini atalar sözü və zərbi məsəllərlə zənginləşdirir. Məsələn, "Var dövlət torpaq və əməkdir", "Əməksiz həzz də mümkün deyildir", "Tənbəl işsiz yatır, xəşbəxtlik ondan qaçır", "Zəhmətlə qazanılmış hər şey dadlıdır" və i., və s.
İ. Altınsarin "Qırğız müntəxabatı"na həm də xalq yaradadıcılığı nümunələrindən xeyli materialla təqdim etmişdir. Qazax folklorunun ilk toplayıcılarından olan İ. Altınsarin xalq yaradıcılığı xəzinəsindən elə əsərlər seşib kitaba daxil etmişdir ki, onlar ideya istiqaməti ilə onun maarifçilik baxışlarına cavab verərdi. Onun nəşr etdirdiyi rəvayət, əfsanə, nağıl və atalar sözündə xalq məişətinin xüsusiyyətləri, əmək adamlarının nikbin əhval-ruhiyyəs, həyata inamlı münasibətləri öz əksini tapır. Xalq yaradıcılığı nümunələri İ. Altınsarini ilk növbədə onlarda qoyulmuş mənəvi problemlər, zəhmətsevərlik və vicdanlılıq və s. kimi cəhətləri ilə cəlb edirdi.
Müntəxabatda yer almış nümunələr arasında biz müxtəlif tipli və istiqamətli hekayələr ("Müdrik Lukban", "Təmiz bulaq", "Əliaçıq adam" , "Yalanın zərəri" , "İzbastı", "Jerenşe Şeşen" və s.) ; nağıllar ("Qarabatır", "Əclaf oğlan", "Qızıl çub" və s.) ; epik nəğmələr ("Koblandı", başqa dastanlardan hissələr), atalar sözü və zərbi məsəllər, xalq nəğməkarları və dastançılarının nəğmə və aytıslarından fraqmentləri görürük.
İ. Altınsarinin "… Müntəxabata"daxil etdiyi əksər nümunələr maarifçi və nəsihətverici xarakterdaşıyır. Yazıçı – demokratik maarifçi ideyalarına həm də onun etdiyi bədii tərcümələr xidmət edirdi. Qazaxların mədəni və mənəvi tələblərinin inkişafı mənəvi mübadilənin zəruriliyini ortaya atırdı. İ. Altınsarinin İ. A. Krılov, L. N. Tolstoy, K. D. Uşinski, M. M. Paulson və digərlərinin əsərlərini qazax oxucularına təqdim etmişdir.
Qeyd etdiklərimizlə yanaşı İ. Altınsarinin publisistik irsini də diqqət mərkəzinə qoymağa ehtiyac vardır. Onun bu janrda olan əsərləri yetərincə bədii, tarixi və mənəvi əhəmiyyətə malikdir. İ. Altınsarinin publisistik yaradıcılığının əsas hissəsini onun rus həmkarları, müəllimləri, müxtəlif vəzifəli xalq təhsili nümayəndələri yazışmalar Altınsarinin yazıçılıq məharətinin inkişafını təmin edə bilirdi.
İ. Altınsarinin ədəbi əsərləri qazax milli mədəniyyətinin və irsinin mütərəqqi demokratik ənənələr əsasında inkişafında və formalaşmasında mühüm rol oynamaqla gerçəkliyə realist estetik və etik yanaşma nümunəsi kimi dəyərli örnəklər kimi qəbul olunur.
İstinadlar
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-15.
- Sinan Akgül, 18. ve 19. Yüzyıllarda İlminski’nin Eğitim Çalışmaları Bağlamında Kazakistan’ın Milli Eğitim Politikası ve Ibıray Altinsarin, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 4, Sonbahar 2009
- . 2015-02-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-15.
- "İbray Altınsarin İnsanlar layihəsində". 2008-02-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-15.
- "Ekrem Ayan, Kazak Bozkırında İlk Öğretmen- Ibıray Altinsarin, The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt 6 Sayı 5, Mayıs 2013" (PDF). 2015-04-02 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-11-15.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ibiray Altinsarin qaz Ybyraj Altynsarin 20 oktyabr 1 noyabr 1841 Kostanay 17 29 iyul 1889 Kostanay Turqay vilayeti d Ibrahim Altinsari oglu Qazax yazicisi pedaqoqu Ibray AltinsarinIbrahim Altinsari ogluDogum tarixi 1 noyabr 1841Dogum yeri Ara Karaqay QazaxistanVefat tarixi 29 iyul 1889 47 yasinda Vefat yeri QazaxistanMilliyyeti QazaxFealiyyeti yazici pedaqoq folklorsunas etnoqraf Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyati1841 ci ilde Qostanay vilayetinde anadan olmus Ibray Altinsarin atasini erken itirdikden sonra babasi Balqoja Canbursinin himayesinde boyumus ondan ereb ve rus elifbasini oyrenmisdir 1849 cu ilde Orenburqda ilk mekteb acdiqda babasi Ibirayi buradaki mektebe yollamisdir Car hokumeti bu tipli mektebleri acarken ilk novbede yerli idareetme orqanlari ucun savadli insanlarin hazirlanmasini qarsiya meqsed qoyurdu Bununla bele burada tehsil alan usaqlar carizmin murtece siyaseti ruhunda terbiye olunmali muselman dini ile yaxindan tanis olmali rus dilinde isguzar senedleri tertib etmeyi bacarmali idiler Mekteb proqraminda nezerde tutulmus fenlerin oyrenilmesi ile yanasi I Altinsarin hem de elave olaraq oz uzerinde icleyir elave edebiyyatlar ve basqa muelliflerin eserleri ile tanis olurdu Orenburqda yasayan taninmis alim V Qriqoryevin sexsi kitabxanasindan istifade eden serqsunas Altinsarin dovrun tarix felsefe ve pedaqogika kitablari ile esasli mesgul olur onlari daha cox mutalie edirdi Orenburqda acilan bu mektebler Rus qirgiz mektebi adlanirdi Ibrayin babasi Balqoja oz novbesinde qazax xalq sifahi xalq yaradiciligini derinden bilir ozu bezen seirler yazir eyni zamanda meshur natiq idi Yuxarida qeyd etdiyimiz teyinati ile yanasi bu mekteblerin missionerlik xususiyyeti de var idi ve burada esasen qazax balalari tehsil alirdi Bu tipli mekteblerde sagirdlerin xristianliga sovq edilmesi ile bagli da xeyli isler aparilirdi lakin bu mekteblerde umumi maarifcilik vezifeleri de az ehemiyyet kesb etmirdi Bele ki burada mekteblerde edebi ve musiqi geceleri teskil olunurdu 1859 cu ilde mekebde tehsilini basa vurduqdan sonra o Orenburqdaki Serhed komissiyasinda evvel yazar sonra Orenburq quberniyasi idaresinde tercumeci kimi calisir Bu islerden hec biri onu qane etmir ve o qazax balalarinin tehsil almasi ucun mektebler acilmasi istiqametinde xeyli isler gorur 60 ci iller qabaqcil ictimai pedaqoji ideyalarina muraciet edir rus mekteblerinin tecrubesini derinden oyrenir ilk novbede pedaqoq K D Usinskinin eserleri ile tanis olur I Altinsarinin zehmeti heder getmir Xalqa mektebin mahiyyeti anladildiqca onun mektebe istiqametlenmesi suretlenir Qisa zaman kesiyinde onun istiraki ve tesebbusu ile qazax balalari ucun yeddi ibtidai mekteb o cumleden qazax qizlari ucun ilk mektebler 1883 cu ilde ise Omskda Qazax Muellimler Seminariyasi fealiyyete baslayir Altinsarin terefinden acilmis mektebler oz xarakteri etibari ile evvelki dini mekteblerden ferqlenirdi Bu mekteblerde telim ve terbiye humanizm prinsipleri esasinda qurulurdu 1876 ci ilde I Altinsarin Peterburq ve Kazana gedir ve bu seherde serqsunas alimlerle pedaqoqlarla cografiya cemiyyeti ile yaxsi elaqeler qurur Bu gorusler onun maarifcilik ideyalarina yeterince musbet tesir edir 1879 cu ilden baslayaraq omrunun sonuna qeder Torgay vilayetinde Xalq Tehsili Idaresinin mufetisi isleye isleye maarifcilik ve ictimai fealiyyetini davam etdirir I Altinsarin bu dovrde qazax balalari ucun qazax dilinde derslikler yazir Qirgiz muntexabati ve Qirgizlarin rus telimine rehberlik derslikleri 1879 cu ilde Orenburqda nesr olunur Her iki kitab rus qrafikasi esasinda yeni qazax elifbasinda yazilmisdir Bununla Altinsarin qazaxlarin ereb qrafikasindan rus qrafikasina kecmesine zemin yaradir Yeri gelmisken qeyd edek ki Qazaxistanda ereb qrafikasindan 1923 1924 cu illerde latin qrafikasina kecilmisdir 1940 ci illerin sonunda ise qazax yazisi rus qrafikasina kecirilmisdir Qirgiz muntexabati nin on sozunde gosterildiyi kimi asagidaki dord bolumden ibaret olan 1 Seirler usaq hekayeleri ve nagillari usaqlarin dogmalarina yazdiqlari mektub numuneleri 2 Boyukler ucun hekayeler 3 Sifahi xalq yaradiciligindan numuneler 4 Atalar sozu ve zerbi meselleri eks etdiren bu derslik esil elmler ve semereli melumatlar veren menbe idi Altinsarinin bu kitabi esasinda qazaxlar 1920 ci ilin evvellerine qeder oxuyurdular Daim rus qirgiz mektebleri sebekesinin genislenmesi uzerinde isleyen I Altinsarin hem de ele mektebler yaratmaq isteyirdi ki ibtidai mekteblerde tehsili basa vuranlar mehz bu mekteblerde tehsillerini davam etdirsinler Ibray Altinsarin 29 iyul 1899 cu ilde vefat edib YaradiciligiI Altinsarin coxsaxeli yaradiciliq diapazonuna malik nadir sexsiyyetlerden idi Boyuk sexsiyyetin bu keyfiyyeti haqqinda biz yuxarida melumat vermisik Burada ise bir daha qeyd edek ki onun sairlik bacarigi ozunu yeterince numayis etdirirdi Yardiciliginin bu numunelerinden o Qirgiz muntexabati kitabinda genis teqdim etmisdir Gelin usaqlar oxuyaq Biliklere yiyelenen xalqlar Kasib olsanda ogurluqla dost olma Akinin edaletli sultana muracieti Yay Cay ve diger seirlerinde muxtelif sepkili ictimai sosial tarixi etik felsefi dogma tebiet sehneleri aydin ve sade formadan istifade edilmekle qeleme alinmisdir I Altinsarinin serlerinde xalq tehsilinin ehemiyyeti elmi fikrin deyeri vurgulanir Altinsarinin poetik yaradiciliginda qazax aulunda movcud olan berabersizlik beylerin ve xanlarin xesisliyi ve qeddarligi ifsa olunur ruhanilerin xalqi aldatma isteyi tenqid atesine tutulur istismarci sinfin ikiuzluluyu yalanciligi ve bohtanciligi exlaqsizligi eks etdirilir kasiblarin varlilarin alcaq emellerinden qorunma imkanlari eks etdirilir I Altinsarinin exlaq meneviyyat etik prinsip ve normalara riayet etme kimi dusunceleri onun Nesihet Doslarim Oy cigitler ve s seirlerinde eksini tapmisdir Bu asagidaki numunede daha yaxsi gorunur Axmaq insan bacarmaz Yaxsi meslehet ala Axmaq insan bacarar Cox danisa vaxt ala Xeyirsiz emelin de Etiraf etmeyecek Onda qisa omur de Bir yuxu tek kececek Altinsarinin movzu dairesi cox genis idi Eger o bir terefden zehmet adamlarinin emeyi coban heyatini dogma vetenin enginliklerini seirlerinin mahiyyetine hopdurursa diger terefden qazax sehralarinin poetik palitrasini yarada bilir Meselen Yaz serinde Altinsarinin bu feslin insanlara xosbextlik ve sadliq getirdiyini vurgulayir Tebiet uzerinde genis mgsahideler aparan sair rengli ve gorumlu panoramalar yaratmaga muveffeq olur Sairin gozunde tebiet sanki tebibdir o insani mudrik nikbinliye kokleyir Peyzajin bedii konkretliyi tebiet tesvirinin mahiyyetine daxil ola bilme onun insanin hissleri ile derinden elaqe onun fikir ve qaygilarina bagliliq bir daha subut edir ki Altinsarin oz humanist ve demokratik ideyalarinda gercekliyin realist manerada derk olunmasinda ardicil olmusdur I Altinsarinin qeleme aldigi hekayekerinde qazax meiseti ve exlaqinin muxtelif menzereleri eks olunmusdur I Altinsarinin nesr eserleri oz ideya istiqameti realist mezmununa ve janr xususiyyetlerine gore qazax xalqinin medeniyyeti ve edebiyyati tarixinde yeni merheledir Altinsariye qeder qazax collerinde ele bir yazici nasir olmamisdir ki o yazili edebiyyat enenelerine soykenerek xalq heyatini realist cizgilerle eks etdireydi Onun Varli oglu ve kasib oglu Qipcaq Seyitgul Araba ve ev Avamliq ve diger hekayelerinde boyuk ictimai sosial problemler qaldirilir onu sosial berabersizlik sinfi ziddiyyetler varli ve yoxsullar arasindaki konflikt ve s tesvir olunur Bu baximdan Qipcaq Seyitgul hekayesi seciyyevidir Qipcaq Seyitgul kasib kendlidir O uz beyinin tesiri altinda ezab cekir Bununla bele o iradeli ve guclu insan oimaqla daha yaxsi yasamaq ugrunda mubarize aparir Ele buna gore de qipcaq Seyitgul oz istismarci dusmenlerine qalib gelir oz xosbextliyini ve arvadinin xosbextliyini qorumagi bacarir ve musteqil daha yaxsi heyata qedem qoyur ekincilikle mesgul olur I Altinsarinin Varli oglu ve kasib oglu hekayesi de maraq dogurur Hekayede iki oglan bir birine qarsi qoyulur Varli oglunun adi Hesen kasib oglunun adi Huseyndir Bu usaqlar koc zamani aullarindan ayrilib sehrada qalirlar Nehayet koc oldugu yere yetisdikde ise gorurler ki karvan bu yerlerden aralanib insanlar ise uzaqlasirlar Belelikle usaqlar sehrada qalmaga mecbur olurlar Altinsarin usaqlari cetin seraite salmaqla onlarin yasamalarinin ozlerinden asili oldugunu gosterir Muellif Hesenin musteqil yasaya bilmeyeceyini on plana cekir Cunki o daim deyerlerinin hesabina yasamagi oyrenmisdir Huseyne geldikde ise Altinsarin onun sexsinde heyati yaxsi derk eden en cetin veziyyetlerden cixmagi bacaran agilli ve guclu kasib oglunu tesvir edir ve basqalarina komek etmeyi bacaran qabiliyyetli oglan oldugunu gosterir Yeri gelmisken bu hekayesi bir sira xususiyyetleri ile qaraqalpaq xalq nagili Varli oglu ve kasib oglu nun bezi meqamlari ile seslesir Biz Qaraqalpaq xalq nagillari nin tercumesinde ve Karakalpakskaya literatura kitabinda bu barede etrafli danismisiq Burada ise bir daha qeyd edek ki bu hekayede emek movzusu ve onun insan heyatinda oynadigi rol yeterince vurgulanir I Altinsarin gosterir ki kasib oglu Huseyn varli oglu Hesenden daha agilli ve tedbirlidir Dogma aulu tapmamasina baxmayaraq o kocun istiqametini duzgun mueyyenlesdirir ve Heseni de ozu ile aparir Agilinin gucu ile yolda rastlasdiqlari coxsayli tehlukeleri def edir Hesen ise hec bir hereketi ile Huseyne komek ede bilmir Huseynin bilik ve bacarigi dogma aulun tapilmasina serait yaradir Belelikle muellif genc qehremanlarin muxtelif formali davranislarini neinki onlarin xarakter muxtelifliyi hem de onlarin ferqli ictimai veziyyeti ile izah edir I Altinsarinin diger Taxta ev ve yurta Zenginlik nedir Muelicevi ot Bag agaclari Avamliq Atimay ve s kimi hekayeleri de maraq dogurur Bu hekayelerde Altinsarin emek ve biliyi oturaq heyat terzi ve ekincilik humanizm ve insanperverliyi teqdir etdiyi halda tenbelliyi yalani ogurlugu ve avamligi tenqid atesine tutur I Altinsarin ekser hekayelerini atalar sozu ve zerbi mesellerle zenginlesdirir Meselen Var dovlet torpaq ve emekdir Emeksiz hezz de mumkun deyildir Tenbel issiz yatir xesbextlik ondan qacir Zehmetle qazanilmis her sey dadlidir ve i ve s I Altinsarin Qirgiz muntexabati na hem de xalq yaradadiciligi numunelerinden xeyli materialla teqdim etmisdir Qazax folklorunun ilk toplayicilarindan olan I Altinsarin xalq yaradiciligi xezinesinden ele eserler sesib kitaba daxil etmisdir ki onlar ideya istiqameti ile onun maarifcilik baxislarina cavab vererdi Onun nesr etdirdiyi revayet efsane nagil ve atalar sozunde xalq meisetinin xususiyyetleri emek adamlarinin nikbin ehval ruhiyyes heyata inamli munasibetleri oz eksini tapir Xalq yaradiciligi numuneleri I Altinsarini ilk novbede onlarda qoyulmus menevi problemler zehmetseverlik ve vicdanliliq ve s kimi cehetleri ile celb edirdi Muntexabatda yer almis numuneler arasinda biz muxtelif tipli ve istiqametli hekayeler Mudrik Lukban Temiz bulaq Eliaciq adam Yalanin zereri Izbasti Jerense Sesen ve s nagillar Qarabatir Eclaf oglan Qizil cub ve s epik negmeler Koblandi basqa dastanlardan hisseler atalar sozu ve zerbi meseller xalq negmekarlari ve dastancilarinin negme ve aytislarindan fraqmentleri goruruk I Altinsarinin Muntexabata daxil etdiyi ekser numuneler maarifci ve nesihetverici xarakterdasiyir Yazici demokratik maarifci ideyalarina hem de onun etdiyi bedii tercumeler xidmet edirdi Qazaxlarin medeni ve menevi teleblerinin inkisafi menevi mubadilenin zeruriliyini ortaya atirdi I Altinsarinin I A Krilov L N Tolstoy K D Usinski M M Paulson ve digerlerinin eserlerini qazax oxucularina teqdim etmisdir Qeyd etdiklerimizle yanasi I Altinsarinin publisistik irsini de diqqet merkezine qoymaga ehtiyac vardir Onun bu janrda olan eserleri yeterince bedii tarixi ve menevi ehemiyyete malikdir I Altinsarinin publisistik yaradiciliginin esas hissesini onun rus hemkarlari muellimleri muxtelif vezifeli xalq tehsili numayendeleri yazismalar Altinsarinin yaziciliq meharetinin inkisafini temin ede bilirdi I Altinsarinin edebi eserleri qazax milli medeniyyetinin ve irsinin mutereqqi demokratik eneneler esasinda inkisafinda ve formalasmasinda muhum rol oynamaqla gercekliye realist estetik ve etik yanasma numunesi kimi deyerli ornekler kimi qebul olunur Istinadlar 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 15 Sinan Akgul 18 ve 19 Yuzyillarda Ilminski nin Egitim Calismalari Baglaminda Kazakistan in Milli Egitim Politikasi ve Ibiray Altinsarin Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi Sayi 4 Sonbahar 2009 2015 02 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 15 Ibray Altinsarin Insanlar layihesinde 2008 02 26 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 15 Ekrem Ayan Kazak Bozkirinda Ilk Ogretmen Ibiray Altinsarin The Journal of Academic Social Science Studies Cilt 6 Sayi 5 Mayis 2013 PDF 2015 04 02 tarixinde PDF Istifade tarixi 2015 11 15 Xarici kecidler