Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə çoxsaylı problemlər mövcuddur. Zəhmət olmasa, səhifəni redaktə edərək və ya mövcud problemləri diskussiya edərək həll edin.
|
Çoxmənalı sözlər — Əsas məna ilə bağlı olub bir neçə əlavə,törəmə mənada işlənən sözlərə çoxmənalı sözlər deyilir. Məsələn: üz – adamın üzü, suyun üzü, yorğanın üzü; göz – adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: Həqiqi məna – polad balta (isim), gözəl mənzərə (sifət).
Məcazi məna – polad bilək (isim), gözəl fikir (sifət)
Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məsələn: alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili. Bu söz birləşmələrindən insanın dili, heyvanın dili nümunələrində leksik vahidi həqiqi mənada, alovun dili, çəkmənin dili nümunələrində isə məcazi mənada işlənmişdir.
- Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz.
- Çoxmənalı sözlər, əsasən, bədii üslubda işlədilir.
- Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Daha çox isimlər, feillər və sifətlər çoxmənalı olur.
Haqqında
Hər hansı sözün ilk mənasında əmələ gələn yeni mənalar onun məna çalarlığı adlanır. Bir məfhumun müxtəlif məna çalrlığını ifada edən sözlərə çoxmənalı-polisemantik sözlər deyilir. İfadə etdiyi müxtəlif məna çalarlığına görə çoxmənalı sözlər eyni deyildir. Söz onun geniş və ya məhdud mənada işlənməsindən asılı olaraq, çox və ya az məna çalrlığına malik olur. Əgər sözün bir əsas mənadan başqa ikinci bir mənası olmursa, belə sözlər təkmənalı-monosemantik sözlər adlanır. Məsələn:traktor, orfoqrafiya,çanta və.s sözlər təkmənalıdır, insana aid orqanın adı olan ağız sözü isə çoxmənalıdır. Bu söz qazanın ağzı, qapının ağzı, bıçağın ağzı və.s ifadələrdə müxtəlif mənalara malikdir. Müasir Azərbaycan dilində çoxmənalı sözlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Bu onu göstərir ki, sözlərin çoxmənalılıq kəsb etmə prosesi dilimizdə ən qədim dövrlərdən fəal şəkildə mövcud olmuşdur. Bu proses bu gün dilimizin daxili inkişaf qanunlarından birini təşkil edir.
Sözlərin çoxmənalılığı görünür ki, türk dillərində də hələ qədim dövrlərdə də böyük rol oynamışdır. Bu gün dilimizdə işlədilən türkün sözü ifadəsi bunu isbat edir.
Çoxmənalı sözlərdə onun daşıdığı mənalardan biri öz konkret ifadəsini ancaq mətnin daxilində alır. Söz öz ilk müstəqil mənasından ayrılıb çoxmənalılıq kəsb edəndə məcazi məna kəsb edir. Məcazi mənada işlənən leksik vahidlər isə iki növ olur: a) leksik məcazlar; b) üslubi məcazlar Leksik məcazlar lüğət tərkibində qeydə alınmış, daşlaşmış ifadələrdir. Məsələn; başa düşmək- anlamaq, dərk etmək, ələ salmaq- lağ etmək, əldən düşmək – yorulmaq kimi birləşmələr daxilində işlənərkən eyni mənanı saxlaya bilir. Bəzən daha əlavə mənaların da açılmasına kömək edir. Üslubu məcazlar isə yazıçının fərdi yaradıcılığı ilə bağlı olan ifadələrdir. Bunlar mətn daxilindən ayrılıqda öz məcazlığını saxlaya bilmir. Lüğət tərkibində də qeyd edilmir. Məsələn, ürəyimin yağı əridin. İşlərim yağ kimi gedir. Qələm lap yağ kimi yazır cümlələrinin hər birində yağ sözünün özünəməxsus konkret mənası vardır. Bu cümlələrdə ürəyimin yağı birləşməsi leksik məcaz, ikinci və üçüncü cümlələrdə isə yağ kimi ifadəsi müqayisə məzmunu daşıdığı üçün üslubu məcazdır. Çoxmənalı sözlərdə məna çalarlığı nə qədər çox olursa-olsun, bunlardan biri mütləq onun ilk həqiqi müstəqil mənasını təşkil edir. Başqa mənaları isə ilk mənaya az və ya çox yaxın olduğuna baxmayaraq, onun sonradan törəmiş mənaları kimi özünü göstərir. Müstəqil məna sözün əsas mənası olub, başqa mənaları isə ikinci, üçüncü, hətta dördüncü dərəcəli yer tutur. Çoxmənalı sözlərdə sözün məna çalarlıqlarından əsas mənası həqiqi, ikinci və sonrakı mənaları isə məcazi məna adlanır.
Xüsusiyyətləri
Dilimizdə sözlərin çoxmənalılığı söz yaradıcılığı prosesinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini meydana çıxarır.
- Sözün sonradan kəsb etdiyi məna çalarlığından (məcazi mənadan) biri öz inkişafı nəticəsində əmələ gəldiyi həqiqi mənadan uzaqlaşaraq müstəqim məfhum ifadə edən yeni bir mənaya çevrilə bilər. Məsələn, köç(mək), saç(maq), düz(mək) kimi feillərdən törəmiş olan köç, saç, düz isim və sifətləri tamamilə müstəqil məna ifadə edir.
- Sözlərin çoxmənalılığı dilimizdə mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, ördəkburun sözü bir heyvanın adıdır. Onun ağzı ördəyin burnuna oxşadığı üçün bu ad ona verilmişdir.
- İncəsənət mürəkkəb sözü dilimizdə insanın yaradıcılığı ilə əlaqədər onun ruhunu oxşayan, onda hiss və həyəcan oyada bilən hər hansı bir sənət kimi başa düşülür. Halbuki sözün tərkibində işlənən incə və sənət sözləri ayrılıqda hərəsi başqa mənaya malikdir.
- Çoxmənalı sözlərin məcazi mənaları dilimizdə sabit söz birləşmələrinin (idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözü) əmələ gəlməsi üçün əsas baza təşkil edir. Məsələn, qaraqabaq, uzun eləmək, başdan sovmaq, ürəyi qopmaq kimi idiomlarda; polad quş, canlı insan, saf vicdan kimi ibarələrdə; müvəffəqiyyətdən baş gicəllənmə, az olsun yaxşı olsun kimi hikmətli sözlərdə; nə tüfəngə çaxmaqdır, nə sümbəyə toxmaq; nə ətdir, nə balıq atalar sözü və zərbi-məsəllərdə işlənən leksik vahidlər müəyyən situasiya, hadisə ilə bağlı olub həqiqi mənasından uzaqlaşır, fərqli məcazi mənaya malik olur.
- Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf edilir. Bunların içərisində kəmiyyət etibarilə isimlər və feillər çoxluq təşkil edir. Bu cəhətdən ikinci yeri sifətlər, üçüncü yeri isə başqa nitq hissələri tutur.
Çoxmənalılıq prosesində leksik vahidlərin semantik inkişafı bəzən omonimliyə gətirib çıxarır.
Məna çalarları
Dilimizdə sözün məna çalarlıqları bir sıra səbəblər nəticəsində meydana gəlir.
1. Əşyaların müxtəlif cəhətdən oxşarlığına görə:
- Forma etibarilə: qaş (adamda) – qaş (yəhərdə); göz (adamda) – göz(şkafda); baş (kələmdə) – baş(adamda) və s.
- Rəng etibarilə: qızıl (saat) – qızıl (xətt); gümüş (qaşıq) – gümüş(saç) və s.
- Dad etibarilə: acı (fındıq) – acı (söz); şirin (bal) – şirin (söz); turş (alma) – turş (üz) və s.
- Hərəkətin oxşarlığı etibarilə: döymək (qapını) – döymək (əti); açmaq (kitabı) – açmaq (ürəyi) və s.
2. Əşyaların müxtəlif cəhətdən yaxınlaşmasına görə:
- Məkan etibarilə: dan (yeri) – dan (ulduzu); universitet (ali məktəb) – universitet (ali məktəb yerləşən bina) ;
- Zaman etibarilə: gün (24 saat) – gün (keçirmək) – gün (qazanmaq) və s.
- Məntiq etibarilə: adam (insanlardan biri) – adam (müsbət xüsusiyyətlərə malik insan); quzu (qoyun balası) – quzu (dinc uşaq) və s.
- Proses etibarilə: dönüş (dönmək prosesi) – dönüş (işdə); gəzdirmək (bir şeyi həmişə yanında saxlamaq) – gəzdirmək (uşağı, atı) və s.
Ədəbiyyat
- Səlim Cəfərov. Muasir Azərbaycan dili. Leksika. Baki, Şərq-Qərb, 2007, səh.15–20
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Mena deqiqlesdirme Bu meqalede coxsayli problemler movcuddur Zehmet olmasa sehifeni redakte ederek ve ya movcud problemleri diskussiya ederek hell edin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz Coxmenali sozler Esas mena ile bagli olub bir nece elave toreme menada islenen sozlere coxmenali sozler deyilir Meselen uz adamin uzu suyun uzu yorganin uzu goz adamin gozu bulagin gozu skafin gozu ve s Coxmenaliliq yaradan sozler hemise eyni nitq hissesine aid olur Meselen Heqiqi mena polad balta isim gozel menzere sifet Mecazi mena polad bilek isim gozel fikir sifet Bu zaman hemin sozler ve birlesmeler bir biri ile oxsar elametlere malik esyalari ifade edir Belelikle sozlerin coxmenaliligi yaranir Meselen alovun dili cekmenin dili insanin dili heyvanin dili Bu soz birlesmelerinden insanin dili heyvanin dili numunelerinde leksik vahidi heqiqi menada alovun dili cekmenin dili numunelerinde ise mecazi menada islenmisdir Butun sozler coxmenali ola bilmez Coxmenali sozler esasen bedii uslubda isledilir Coxmenali sozlere dilimizin demek olar ki butun esas nitq hisselerinde tesaduf olunur Daha cox isimler feiller ve sifetler coxmenali olur HaqqindaHer hansi sozun ilk menasinda emele gelen yeni menalar onun mena calarligi adlanir Bir mefhumun muxtelif mena calrligini ifada eden sozlere coxmenali polisemantik sozler deyilir Ifade etdiyi muxtelif mena calarligina gore coxmenali sozler eyni deyildir Soz onun genis ve ya mehdud menada islenmesinden asili olaraq cox ve ya az mena calrligina malik olur Eger sozun bir esas menadan basqa ikinci bir menasi olmursa bele sozler tekmenali monosemantik sozler adlanir Meselen traktor orfoqrafiya canta ve s sozler tekmenalidir insana aid orqanin adi olan agiz sozu ise coxmenalidir Bu soz qazanin agzi qapinin agzi bicagin agzi ve s ifadelerde muxtelif menalara malikdir Muasir Azerbaycan dilinde coxmenali sozlerin olduqca boyuk ehemiyyeti vardir Bu onu gosterir ki sozlerin coxmenaliliq kesb etme prosesi dilimizde en qedim dovrlerden feal sekilde movcud olmusdur Bu proses bu gun dilimizin daxili inkisaf qanunlarindan birini teskil edir Sozlerin coxmenaliligi gorunur ki turk dillerinde de hele qedim dovrlerde de boyuk rol oynamisdir Bu gun dilimizde isledilen turkun sozu ifadesi bunu isbat edir Coxmenali sozlerde onun dasidigi menalardan biri oz konkret ifadesini ancaq metnin daxilinde alir Soz oz ilk musteqil menasindan ayrilib coxmenaliliq kesb edende mecazi mena kesb edir Mecazi menada islenen leksik vahidler ise iki nov olur a leksik mecazlar b uslubi mecazlar Leksik mecazlar luget terkibinde qeyde alinmis daslasmis ifadelerdir Meselen basa dusmek anlamaq derk etmek ele salmaq lag etmek elden dusmek yorulmaq kimi birlesmeler daxilinde islenerken eyni menani saxlaya bilir Bezen daha elave menalarin da acilmasina komek edir Uslubu mecazlar ise yazicinin ferdi yaradiciligi ile bagli olan ifadelerdir Bunlar metn daxilinden ayriliqda oz mecazligini saxlaya bilmir Luget terkibinde de qeyd edilmir Meselen ureyimin yagi eridin Islerim yag kimi gedir Qelem lap yag kimi yazir cumlelerinin her birinde yag sozunun ozunemexsus konkret menasi vardir Bu cumlelerde ureyimin yagi birlesmesi leksik mecaz ikinci ve ucuncu cumlelerde ise yag kimi ifadesi muqayise mezmunu dasidigi ucun uslubu mecazdir Coxmenali sozlerde mena calarligi ne qeder cox olursa olsun bunlardan biri mutleq onun ilk heqiqi musteqil menasini teskil edir Basqa menalari ise ilk menaya az ve ya cox yaxin olduguna baxmayaraq onun sonradan toremis menalari kimi ozunu gosterir Musteqil mena sozun esas menasi olub basqa menalari ise ikinci ucuncu hetta dorduncu dereceli yer tutur Coxmenali sozlerde sozun mena calarliqlarindan esas menasi heqiqi ikinci ve sonraki menalari ise mecazi mena adlanir XususiyyetleriDilimizde sozlerin coxmenaliligi soz yaradiciligi prosesinin asagidaki xususiyyetlerini meydana cixarir Sozun sonradan kesb etdiyi mena calarligindan mecazi menadan biri oz inkisafi neticesinde emele geldiyi heqiqi menadan uzaqlasaraq musteqim mefhum ifade eden yeni bir menaya cevrile biler Meselen koc mek sac maq duz mek kimi feillerden toremis olan koc sac duz isim ve sifetleri tamamile musteqil mena ifade edir Sozlerin coxmenaliligi dilimizde murekkeb sozlerin emele gelmesinde muhum rol oynayir Meselen ordekburun sozu bir heyvanin adidir Onun agzi ordeyin burnuna oxsadigi ucun bu ad ona verilmisdir Incesenet murekkeb sozu dilimizde insanin yaradiciligi ile elaqeder onun ruhunu oxsayan onda hiss ve heyecan oyada bilen her hansi bir senet kimi basa dusulur Halbuki sozun terkibinde islenen ince ve senet sozleri ayriliqda heresi basqa menaya malikdir Coxmenali sozlerin mecazi menalari dilimizde sabit soz birlesmelerinin idiomlar ibareler hikmetli sozler atalar sozu emele gelmesi ucun esas baza teskil edir Meselen qaraqabaq uzun elemek basdan sovmaq ureyi qopmaq kimi idiomlarda polad qus canli insan saf vicdan kimi ibarelerde muveffeqiyyetden bas gicellenme az olsun yaxsi olsun kimi hikmetli sozlerde ne tufenge caxmaqdir ne sumbeye toxmaq ne etdir ne baliq atalar sozu ve zerbi mesellerde islenen leksik vahidler mueyyen situasiya hadise ile bagli olub heqiqi menasindan uzaqlasir ferqli mecazi menaya malik olur Coxmenali sozlere dilimizin demek olar ki butun esas nitq hisselerinde tesaduf edilir Bunlarin icerisinde kemiyyet etibarile isimler ve feiller coxluq teskil edir Bu cehetden ikinci yeri sifetler ucuncu yeri ise basqa nitq hisseleri tutur Coxmenaliliq prosesinde leksik vahidlerin semantik inkisafi bezen omonimliye getirib cixarir Mena calarlariDilimizde sozun mena calarliqlari bir sira sebebler neticesinde meydana gelir 1 Esyalarin muxtelif cehetden oxsarligina gore Forma etibarile qas adamda qas yeherde goz adamda goz skafda bas kelemde bas adamda ve s Reng etibarile qizil saat qizil xett gumus qasiq gumus sac ve s Dad etibarile aci findiq aci soz sirin bal sirin soz turs alma turs uz ve s Hereketin oxsarligi etibarile doymek qapini doymek eti acmaq kitabi acmaq ureyi ve s 2 Esyalarin muxtelif cehetden yaxinlasmasina gore Mekan etibarile dan yeri dan ulduzu universitet ali mekteb universitet ali mekteb yerlesen bina Zaman etibarile gun 24 saat gun kecirmek gun qazanmaq ve s Mentiq etibarile adam insanlardan biri adam musbet xususiyyetlere malik insan quzu qoyun balasi quzu dinc usaq ve s Proses etibarile donus donmek prosesi donus isde gezdirmek bir seyi hemise yaninda saxlamaq gezdirmek usagi ati ve s EdebiyyatSelim Ceferov Muasir Azerbaycan dili Leksika Baki Serq Qerb 2007 seh 15 20