Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ailə sosiologiyasının meydana gəlməsi və inkişaf mərhələləri
Uzun müddət ailəni müxtəlif aspektlərdən təhlil edən tədqiqatlar aparılsa da bu sahənin sosiologiyanın əsas tədqiqat obyektlərindən birinə çevrilməsi XIX əsrdə baş vermişdir.
Ailə sosiologiyasının inkişafını Thomas və Wilcox 3 mərhələyə bölürlər.
- Sosial problemlərin tədqiq olunduğu mərhələ (1800-1900);
- Amerika düşüncə tərzinə Avropalıların təsiri dövrü (1900-1950);
- Pozitivist və humanist konsepsiyalardan fəlsəfi ayrılıqların başladığı mərhələ (1950-ci illər və sonrası dövr)
Başqa bir tədqiqatda isə, ailə sosiologiyasının inkişaf mərhələləri dörd dövrlə müəyyən olunmuşdur:
- Sosial Darvinizm (1860-1890);
- Sosial islahatçılıq (1890 -1920);
- Elmi tədqiqatlar mərhələsi (1920 -1950);
- Ailə tədqiqatları sahəsində sistematik formalaşdırma mərhələsi (1950-ci illər və sonrakı dövr).
Ailə mövzusunda ilkin sosioloji tədqiqatlar Kont və Proudhon ilə başlamışdır. Lakin bununla belə ailə sosiologiyasının bünövrəsi fransız sosioloqu Fr.Le-Ple və amerikalı sosioloq, ailə məsələləri üzrə Amerika Milli Şurasının ilk prezidenti E. Berdjers tərəfindən qoyulmuşdur.
Fr.Le-Ple cəmiyyəti müşahidə edərkən cəmiyyətin özəyi və sadə modeli kimi ailəni qəbul edirdi. Onun fikirləri Kontun ailə haqqında “kiçik cəmiyyətlər” ideyasının təsiri altında formalaşmışdır. Le-Ple “Cəmiyyəti dərk edə bilmək üçün ailəni dərk etmək lazımdır” tezisindən çıxış edirdi. O, hesab edirdi ki, xarici mühit insanların iqtisadi həyatını müəyyən edir, eyni zamanda ictimai proseslərə təsir edən ailə formasını diktə edir. Le Ple, ailə tədqiqatlarının empirik metodu kimi ailə büdcəsinin təhlilini seçmişdir. O, ailə haqqında qələmə aldığı hər monoqrafiyasında ailənin büdcəsinin təhlilini aparır, ailə dinamikasının sosial-iqtisadi proseslərə təsirini öyrənirdi. Le Ple bununla ailənin quruluşu və funksiyası haqqında daha dəqiq məlumat əldə olunmasını və həmçinin bu metodla ailənin müqayisəsi və tipoloji təsnifatı üçün sağlam bazanın yaranmasını təmin edirdi.
1859-cu ildə Darvinin “Növlərin mənşəyi” (Origin of Species) adlı əsərinin nəşr olunmasının ardından Morqan, Engels, Bachefon dialektik-materialist sosiologiya prinsipləri əsasında, cəmiyyətin iqtisadi inkişafının ailə transformasiyasına təsirini tədqiq etməyə başladılar. (3, 59) Elm adamları antropoloji tədqiqatlarla, ailənin strukturu və funksiyaları daxilində yer aldığı cəmiyyətin inkişaf etmə səviyyəsi ilə əlaqədar olduğunu qeyd etməyə çalışırdılar. Ailə institutunda baş verən sosial dəyişikliklərin tədqiqatının nəzəri əsasları antropoloqlar C.F.Mak-Lennan, I.Y.Baxoven, L.Q.Morqan tərəfindən qoyulmuşdur. Onlar ailəni statik bir təsisat olmaqdan daha çox, uzun təkamül yolu keçərək inkişafda olan sosial bir sistem kimi nəzərdən keçirirdilər. (17, 13)
Təkamülçü nəzəriyyənin mərkəzində yer alan ailə və nikahın dəyişkənliyi ideyası Amerika antropoloqu L.Q.Morqanın tədqiqatlarında özünə geniş yer tapmışdır. O, 1868-ci ildə ilk dəfə ailə haqqında əsərlərini nəşr etdirmiş, 1870-ci ildə isə onun “Qohumluq sistemi və insan ailəsinin xüsusiyyətləri” adlı əsəri işıq üzü görmüşdür. Tədqiqatlarının tam toplusunu isə 1877-ci ildə “Qədim cəmiyyət” əsərində çap etdirmişdir. Morqan aydın şəkildə nəsli ailədən ayırır və göstərir ki, ailə üzvləri arasında nikah münasibətləri mümkün olmayan ekzoqam qrupdur. Demək, ibtidai nəsil ailələrdən ibarət ola bilməz. Buradan çıxış edərək: ilkin nəsil forması kollektiv təsərrüfata, ekzoqam-endoqam nikah münasibətlərinə əsaslanan ana nəslidir. Kollektiv təsərrüfatın dağılması və şəxsi təsərrüfatın yaranması ana nəslindən ata nəslinə keçidin əsasını qoyur və cütlük ailəsini monoqam ailəyə çevirir. Morqan bununla monoqam ailəni nəsli cəmiyyətdə asanlıqla parçalanan nikah cütlüklərindən ayırır, çünki bu cütlüklər təsərrüfat müstəqilliyinə, şəxsi mülkiyyətə və mirasa sahib deyildi.
Bu ideya F.Engels tərəfindən inkişaf etdirildi. O, vurğulayırdı ki, monoqam ailə – fərdi məhəbbətin nəticəsi deyil, ərin hökmranlığının iqtisadi şəraitdə ifadəsidir və miras sahib olacaq övladların olması monoqamiyanın əsas məqsədidir. Bu fikri F.Engels özünün “Ailənin, şəxsi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” (1884) əsərində əks etdirmişdir.(20) Bu kitab L.Morqanın tədqiqatları əsasında yazılmışdır. Burada həmçinin, digər alimlərin ümumi nəticələrinə də rast gəlmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iş, K.Marks tərəfindən L.Morqanın “Qədim cəmiyyət” əsərinə tənqidi qeydlər şəklində yazılmağa başlamışdır.
Bu dövrdə aparılan tədqiqatlarda ailə institutunun təkamül prosesi tədqiq olunurdu. Tarixi faktlar nəzərdən keçirilir, müqayisəli təhlil vasitəsilə ibtidai cəmiyyətlərin ailə quruluşu formalarının təyin olunmasına cəhd edilirdi. Bu dövrdə tədqiqatçılar etnoloji və tarixi məlumatlardan istifadə edərək təkamülçülük prinsipindən çıxış edən birtərəfli tədqiqatlar aparırdılar. Gəldikləri nəticələr (ailənin cəmiyyətin əsas özəyi olduğu, geniş ailədən nuklear ailəyə doğru davam etməsi kimi) ailə sosiologiyası sahəsində təməl əsərlər siyahısına daxil olmuşdur. (3, s.60)
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə ailə institutunun öyrənilməsi istiqamətində başqa yanaşmalar da mövcud olmuşdur. Funksional yanaşma – ailənin sosial institut kimi öyrənilməsini təşkil edən əsas hissə – həmçinin tarixin gedişində müxtəlif ailə tiplərinə məxsus ümumi xüsusiyyətləri axtarmağa yönəlmişdir. Burda diqqəti təkcə ailənin universallığına deyil, həm də ailə-məişət həyatının özünə, sosial fenomen kimi ailənin sosial-mədəni funksiyalarına və nikah, qohumluq və valideynliklə bağlı sosial-mədəni rolların qarşılıqlı münasibətinə yönəlmişdir. E.Durkheim, diqqəti funksionalizmin “atası” kimi ailə həyatında hər bir fərdin roluna, ailəyə şamil edilən həmrəylik və birlik mexanizmlərinin axtarılmasına, qadın və kişinin roluna yönəldir. ( 7, 16)
Təkamülçü konsepsiyanın bir başqa opponenti isə ingilis antropoloq və sosioloqu B.Malinovskidir. Öz konsepsiyasında Malinovski diqqəti, sosial institut kimi ailə elementləri arasında əlaqələrə yönəldirdi. (4, 15) Müasir sosioloqlar hesab edir ki, funksionalist yanaşma ailənin sosial institut kimi təkamülçü tədqiqi ilə uyğunlaşa bilər. Belə ki, ailənin və cəmiyyətin sosial bir institut kimi öyrənilməsi tam olaraq, elmi xarakter daşıyır, elm xatirinə elmin təzahürüdür. Həmçinin, XIX əsrdə ailənin digər tətbiqi və ya təcrübi öyrənilməsi meydana gəlir və açıq şəkildə funksional yanaşmaya zidd mövqedədir. Diqqəti ailə üzvlərinin emosional yaxınlığına, onların tələbatına və maraqlarına yönəldir. Bu da nəticədə ayrı-ayrı ailələrin və ailə institutunun özünün birlik mübahisələrini izah etməyə çalışır. Söhbət ailənin ilkin kiçik qrup kimi öyrənilməsindən gedir. Bu ilkin kiçik qrup isə, özünəməxsus yanaşma, fəaliyyət və dağılma tarixinə malikdir.
Rus sosioloqları M.Kovalevski və P.Sorokinin bu sahənin inkişafına əhəmiyyətli təsiri olmuşdur. M.Kovalevski, V.Roberti ilə bərabər Rusiyada ilk sosiologiya kafedrasına rəhbərlik etmişdir. O, cəmiyyətin təhlilinə çoxölçülü yanaşma və genetik sosiologiya prinsiplərindən istifadə edərək cəmiyyətin inkişafını dərk etmək üçün sosial institutların mənşəyini öyrənməyin əhəmiyyətini sübut etməyə çalışırdı. Tarixi müqayisə metodu əsasında M.M.Kovalevski bütün sosial təzahürlərin və ictimai institutların genetik qohumluq nəzəriyyəsini – “genetik sosiologiyasını” formalaşdırmışdır. 1895-ci ildə M.M.Kovalevski “Ailə və mülkiyyətin mənşəyi və inkişafı” oçerkini nəşr etdirir. Müəllif bu əsərində insan cəmiyyətinin qədim dövründə ailə-nikah münasibətlərinin dərin təhlilini vermişdir (10, 282).
P.Sorokin isə nikah institutunu təhlil edərək, onun təkamülündə geniş cinsi azadlığın tədricən normativ məhdudiyyətlər yığımına keçməsi nəticəsinə gəlmişdir (15, 72).
Ailə institutunun müqayisəli tarixi təhlilini apardıqdan və ənənəvi ailənin həyat tərzi ilə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinin ailəsini müqayisə etdikdən sonra o, “ailə böhranı” kateqoriyasını ilk dəfə olaraq elmə gətirdi. Bu abstrakt anlayışın empirik göstəricilərinə görə, artıq o zaman nikah və doğum əmsalının aşağı düşməsi, boşanmaların sayının artması, valideyn nüfuzunun sarsılması tendensiyası müşahidə olunurdu. Alimlər destruktiv xarakter daşıyan ailə dəyişikliklərini sənaye cəmiyyətinin funksional qanunauyğunluqları ilə əlaqələndirirdilər.
Türk sosiologiya məktəbində də ailə problemi əhəmiyyətli yerə sahib idi. Bu baxımdan Türkiyədə sosiologiya elminin banisi hesab olunan Ziya Gökalpın fikirləri əhəmiyyət kəsb edir. O, türk ailəsinin inkişaf xətti ilə cəmiyyətdəki dəyişikliklər arasında paralelliyin olduğunu qeyd edir, türk ailə quruluşunda həm patriarxal, həm matriarxal ailənin izlərinin olduğunu irəli sürürdü (18, 342).
Ailə sosiologiyasında ikinci mərhələ olaraq qəbul edilən sosial islahat mərhələsində isə, müqayisəli müşahidə metodu ilə paralel olaraq obyektiv informasiyanı toplamaq vasitələri tətbiq olunmaya başlandı. Sənaye inqilabı ilə paralel olaraq meydana gələn yoxsulluq, uşaq əməyindən istifadə olunması və boşanma kimi ailə quruluşu üçün təhlükə törədən problemlərdən çıxış edərək “sürətli sosial dəyişikliklər, sənayeləşmə və şəhərləşmənin ailə institutunun zəifləməsinə və ailə birliyinin pozulmasına səbəb olması haqqında” fikirlər irəli sürüldü (6, 88).
Bu dövrdə ailənin üz-üzə qaldığı sosial problemlərin artıq təkamülçü nəzəriyyə əsasında həll olunmayacağı fikri get-gedə üstünlük təşkil etməyə başladı. Bu da öz növbəsində ailə institutuna fərqli aspektlərdən yanaşma zərurətini ortaya çıxarırdı. Sosial islahatçılıq prinsiplərini müdafiə edən tədqiqatçılara görə ailə, həssas bir quruluşa malik təsisat kimi, üzləşdiyi sosial problemlərin çoxluğu qarşısında müntəzəm olaraq zəifləyirdi. Sosioloqlar isə, ailənin əsrlərdir davam edən və hər cür şəraitə uyqunlaşa bilən bir təsisat olduğunu, sosial problemlərin ailə rollarının dəyişməsi vacibliyinə işarə etdiyini qeyd ediridilər (16, 83).
Bu iki düşüncə tərzi, ailə tədqiqatlarında, nəzəri baxımdan olduğu kimi metodoloji baxımdan da dəyişiklilərin qaçılmaz olduğu zərurətini ortaya qoyurdu (3, 53). Sosioloqlar Contun pozitivizmi konktekstində metodologiyaları inkişaf etdirmək və pozitivizmin qanuniliyini təmin edə bilmək üçün akademik olaraq sosiologiya kafedraları yaratmağa başlamışdılar. 1892-ci ildə Chicagoda, 1894-cü ildə isə Columbiyada sosiologiya kafedraları qurulmuş, Albion, Small, Giddengs, VVard, Veblən tərəfindən dərsliklər yazılmış və jurnal çapına başlanılmışdı (The American Journal of Sociology) (16, 84). Bu dövrdə cəmiyyətdəki sosial böhranın təsirlərini azaltmaq məqsədi ilə, ailə və cəmiyyət arasında əlaqə qurulması istiqamətində müxtəlif tədbirlər həyata keçirilirdi.
Üçüncü mərhələ “elmi tədqiqat mərhələsi” kimi adlandırlır və bu dövr XX əsrin ilk yarısını əhatə edir. Bu mərhələ çox ciddi sosial antoqonizmlərlə müşayiət olunan qlobal iqtisadi böhran illərinə tasadüf edir. Bu dövrdə müxtəlif statistik informasiyalar toplanmış və təhlil metodları inkişaf etdirilmişdir. Həmçinin mənəvi dəyər ölçülərini arxa plana keçirən və metodoloji prinsiplərə əsaslanan tədqiqatlar aparılmağa başlamışdır. Burgess, ailə tədqiqatlarına, kiçik həcmli sosial-psixoloji nəzəriyyələrin formalaşmasına nail olmuşdur. Burgess ailəni “bir-birinə təsir edən fərdlərin birliyi” kimi tərif etməsindən sonra, ailədaxili münasibətlər, qarşılıqlı əlaqə, həyat yoldaşı seçimi kimi ailə mövzusunda tədqiqatlar aparırdı. Burda məsələlər, cəmiyyətin digər institutları ilə olan münasibətlərindən daha çox ailədaxili münasibətlər müstəvisində tədqiq olunurdu (3, 59).
Chicago məktəbinin nümayəndələri Park, Mead, Cooley kimi sosioloqlar ailəni konkret empirik tədqiqatların əsas predmetinə çevirdilər. (19, 457) Ailə tədqiqatları Amerika Sosiologiya Cəmiyyətinin 1924-cü ildəki konfransında ailə sosiologiyası kafedrası qurulması ilə qanuni forma əldə etdi. Həmən il Groves universitetdə ailə və nikah mövzusunda dərslər tədris olunmağa başlandı.
Bu dövrdə ailə sosiologiyası sahəsində yazılan ən ciddi əsərlərdən biri amerikalı sosioloq Uilyam Oqbornun “Dəyişən ailə” (1929) adlı əsəri idi. Oqborn bu əsərində diqqəti ailənin öz üzvlərinə təqdim etdiyi xidmətlərin ahənginə yönəldirdi. O, ailənin həyata keçirdiyi altı əsas funksiyanı müəyyən edir və qeyd edirdi ki, bu funksiyalardan beşi artıq ailədən kənar həyata keçirilir. Oqborn bu faktı ailənin icra etdiyi funksiyalarını itirməsi kimi qiymətləndirirdi (7, 18). Oqbornun bu yanaşması ailə sosiologiyasında iqtisadi determinizm kimi qəbul olunur. Belə ki, o, ailədə baş verən sosial dəyişikliklərin əsas səbəbi kimi texnologiya sahəsindəki yenilikləri və innovasiyaları qəbul edirdi. Oqbornun amerikan ailəsinin funksional mübadiləsinin dəyişikliyi haqqındakı fikirləri müsbət qarşılanmış və bunun əsasında müxtəlif konsepsiyalar yaranmışdı.
Dördüncü mərhələ ailə tədqiqatları sahəsində sistematik nəzəriyyə formalaşdırma mərhələsidir. Əsas sosioloji yanaşmalar və konsepsiyalar yeni tədqiqat metodları ilə birgə istifadə olunaraq nəzəriyyələr formalaşdırılmağa çalışılmışdır. Bu mərhələ əvvəlki üç mərhələnin (Sosial Darvinizm, sosial islahatçılıq və elmi tədqiqat dövrünün) bir sintezi kimi qiymətləndirilə bilər (3, 60).
Ailə tədqiqatları sahəsində nəzəriyyələrin meydana gəldiyi ən məhsuldar dövr 1950-ci illərdən sonrakı dövr hesab olunur. Bu dövr ərzində ailə tədqiqatlarında, ilk olaraq Hill, Katz və Simpson tərəfindən 1900-1956 illər arasında aparılmış evlilik və ailə mövzusundakı araşdırmaların nəticələri bir araya toplanmışdır. İkinci mərhələdə isə nəzəri aspektlər müəyyə edilməyə çalışılmışdır. Bu dövrdə diqqəti cəlb edən bir başqa vacib məqam isə, ailə sosioloqlarının orta boy nəzəriyyəsini meydana gətirmə cəhdləridir.
1960-cı illərdə Hill və Hansenin birgə hazırladıqları məqalədə Mertonun sosiologiya elmində nəzəriyyə formalaşdırma tədqiqatlarına istinad olunmuş və ailə, evlilik məsələsindəki araşdırmaları sistemləşdirəcək orta həcmli nəzəriyyələrə olan ehtiyac üzərində durmuşdur. Bu çalışmanın ardından, ailə ilə digər sosial təsisatlar arasındakı əlaqələr araşdırılmağa və ortaya qoyulmağa çalışılmışdır.
1980-ci illərdə, bu sahədəki bütün məsələlərə tətbiq oluna bilən ümumi ailə nəzəriyyəsinin olmadığı haqqında fikir formalaşmışdır. Bu illər ərzində, mövcud nəzəriyyələri inkişaf etdirmə cəhdləri ilə paralel olaraq yeni və fərqli nəzəriyyələr irəli sürmək, bu nəzəriyyələri müqayisəli tədqiqatlar aparmaq yolu ilə sınaqdan keçirmək və nəzəriyyə meydana gətirmə metodologiyalarını inkişaf etdirmək sahəsində fəaliyyətlər həyata keçirilirdi (3, 58).
XX əsr ərzində ailə institutunda baş verən dəyişikliklər prosesinə olan elmi maraq zəifləməmişdir. Fransız sosioloqu F.Le-Plenin ardınca amerikan sosioloqu Karl Simmerman ailədəki struktur dəyişikliklərin sosial-tarixi inkişafa şərait yaratdığını qəbul edir. XX əsrin ikinci yarısında (60-80-ci illər) Qərb sosiologiyasında ailə dəyişiklikləri ilə əlaqəli elmi tədiqiatlar sosiologiyanın, tarixin və antropologiyanın birləşməsi fonunda inkişaf edirdi və fənlərarası tədqiqat obyektinə çevrilirdi. Bu problemi müxtəlif aspektlərdən, regional xüsusiyyətlər prizmasından F.Aryes (uşaqlıq konsepsiyası üzərindən ailə münasibətlərinin transformasiyası), P.Laslett, E.Şorter, L.Stoun (ailə strukturunun transformasiyası və ailənin ölçüləri), J.Dübi (orta əsr cəmiyyətində nikahın tədqiqi) inkişaf etdirirdi. Bundan əlavə, Qərb sosial-humanitar elmində tarixi demoqrafiyaya dair geniş elmi ədəbiyyat və sənaye cəmiyyətindən əvvəl qadınların vəziyyətinin tədqiqi ilə əlaqəli feminist yazılar mövcuddur (5, 12). Qərb cəmiyyətində bu problematikanın inkişaf zirvəsi 1975-ci ildən ABŞ-da nəşrə başlayan “History of family” (“Ailə tarixi”) jurnalı oldu.
Müasir dövrdə Qərb sosiologiyasında ailə dəyişiklikləri probleminə maraq azalmamışdır. İngilis sosioloqu P.Tompson hadisələrin iqtisadi, sosial və siyasi inkişafı prosesində ailə strukturunun dinamikasının əhəmiyyət kəsb etdiyi qənaətinə gəlmişdir.
Mənbə
- Публикации по вопросам социологии семьи на сайте Института социологии РАН.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aile sosiologiyasinin meydana gelmesi ve inkisaf merheleleri Uzun muddet aileni muxtelif aspektlerden tehlil eden tedqiqatlar aparilsa da bu sahenin sosiologiyanin esas tedqiqat obyektlerinden birine cevrilmesi XIX esrde bas vermisdir Aile sosiologiyasinin inkisafini Thomas ve Wilcox 3 merheleye bolurler Sosial problemlerin tedqiq olundugu merhele 1800 1900 Amerika dusunce terzine Avropalilarin tesiri dovru 1900 1950 Pozitivist ve humanist konsepsiyalardan felsefi ayriliqlarin basladigi merhele 1950 ci iller ve sonrasi dovr Basqa bir tedqiqatda ise aile sosiologiyasinin inkisaf merheleleri dord dovrle mueyyen olunmusdur Sosial Darvinizm 1860 1890 Sosial islahatciliq 1890 1920 Elmi tedqiqatlar merhelesi 1920 1950 Aile tedqiqatlari sahesinde sistematik formalasdirma merhelesi 1950 ci iller ve sonraki dovr Aile movzusunda ilkin sosioloji tedqiqatlar Kont ve Proudhon ile baslamisdir Lakin bununla bele aile sosiologiyasinin bunovresi fransiz sosioloqu Fr Le Ple ve amerikali sosioloq aile meseleleri uzre Amerika Milli Surasinin ilk prezidenti E Berdjers terefinden qoyulmusdur Fr Le Ple cemiyyeti musahide ederken cemiyyetin ozeyi ve sade modeli kimi aileni qebul edirdi Onun fikirleri Kontun aile haqqinda kicik cemiyyetler ideyasinin tesiri altinda formalasmisdir Le Ple Cemiyyeti derk ede bilmek ucun aileni derk etmek lazimdir tezisinden cixis edirdi O hesab edirdi ki xarici muhit insanlarin iqtisadi heyatini mueyyen edir eyni zamanda ictimai proseslere tesir eden aile formasini dikte edir Le Ple aile tedqiqatlarinin empirik metodu kimi aile budcesinin tehlilini secmisdir O aile haqqinda qeleme aldigi her monoqrafiyasinda ailenin budcesinin tehlilini aparir aile dinamikasinin sosial iqtisadi proseslere tesirini oyrenirdi Le Ple bununla ailenin qurulusu ve funksiyasi haqqinda daha deqiq melumat elde olunmasini ve hemcinin bu metodla ailenin muqayisesi ve tipoloji tesnifati ucun saglam bazanin yaranmasini temin edirdi 1859 cu ilde Darvinin Novlerin menseyi Origin of Species adli eserinin nesr olunmasinin ardindan Morqan Engels Bachefon dialektik materialist sosiologiya prinsipleri esasinda cemiyyetin iqtisadi inkisafinin aile transformasiyasina tesirini tedqiq etmeye basladilar 3 59 Elm adamlari antropoloji tedqiqatlarla ailenin strukturu ve funksiyalari daxilinde yer aldigi cemiyyetin inkisaf etme seviyyesi ile elaqedar oldugunu qeyd etmeye calisirdilar Aile institutunda bas veren sosial deyisikliklerin tedqiqatinin nezeri esaslari antropoloqlar C F Mak Lennan I Y Baxoven L Q Morqan terefinden qoyulmusdur Onlar aileni statik bir tesisat olmaqdan daha cox uzun tekamul yolu kecerek inkisafda olan sosial bir sistem kimi nezerden kecirirdiler 17 13 Tekamulcu nezeriyyenin merkezinde yer alan aile ve nikahin deyiskenliyi ideyasi Amerika antropoloqu L Q Morqanin tedqiqatlarinda ozune genis yer tapmisdir O 1868 ci ilde ilk defe aile haqqinda eserlerini nesr etdirmis 1870 ci ilde ise onun Qohumluq sistemi ve insan ailesinin xususiyyetleri adli eseri isiq uzu gormusdur Tedqiqatlarinin tam toplusunu ise 1877 ci ilde Qedim cemiyyet eserinde cap etdirmisdir Morqan aydin sekilde nesli aileden ayirir ve gosterir ki aile uzvleri arasinda nikah munasibetleri mumkun olmayan ekzoqam qrupdur Demek ibtidai nesil ailelerden ibaret ola bilmez Buradan cixis ederek ilkin nesil formasi kollektiv teserrufata ekzoqam endoqam nikah munasibetlerine esaslanan ana neslidir Kollektiv teserrufatin dagilmasi ve sexsi teserrufatin yaranmasi ana neslinden ata nesline kecidin esasini qoyur ve cutluk ailesini monoqam aileye cevirir Morqan bununla monoqam aileni nesli cemiyyetde asanliqla parcalanan nikah cutluklerinden ayirir cunki bu cutlukler teserrufat musteqilliyine sexsi mulkiyyete ve mirasa sahib deyildi Bu ideya F Engels terefinden inkisaf etdirildi O vurgulayirdi ki monoqam aile ferdi mehebbetin neticesi deyil erin hokmranliginin iqtisadi seraitde ifadesidir ve miras sahib olacaq ovladlarin olmasi monoqamiyanin esas meqsedidir Bu fikri F Engels ozunun Ailenin sexsi mulkiyyetin ve dovletin menseyi 1884 eserinde eks etdirmisdir 20 Bu kitab L Morqanin tedqiqatlari esasinda yazilmisdir Burada hemcinin diger alimlerin umumi neticelerine de rast gelmek olar Qeyd etmek lazimdir ki bu is K Marks terefinden L Morqanin Qedim cemiyyet eserine tenqidi qeydler seklinde yazilmaga baslamisdir Bu dovrde aparilan tedqiqatlarda aile institutunun tekamul prosesi tedqiq olunurdu Tarixi faktlar nezerden kecirilir muqayiseli tehlil vasitesile ibtidai cemiyyetlerin aile qurulusu formalarinin teyin olunmasina cehd edilirdi Bu dovrde tedqiqatcilar etnoloji ve tarixi melumatlardan istifade ederek tekamulculuk prinsipinden cixis eden birterefli tedqiqatlar aparirdilar Geldikleri neticeler ailenin cemiyyetin esas ozeyi oldugu genis aileden nuklear aileye dogru davam etmesi kimi aile sosiologiyasi sahesinde temel eserler siyahisina daxil olmusdur 3 s 60 Lakin qeyd etmek lazimdir ki bu dovrde aile institutunun oyrenilmesi istiqametinde basqa yanasmalar da movcud olmusdur Funksional yanasma ailenin sosial institut kimi oyrenilmesini teskil eden esas hisse hemcinin tarixin gedisinde muxtelif aile tiplerine mexsus umumi xususiyyetleri axtarmaga yonelmisdir Burda diqqeti tekce ailenin universalligina deyil hem de aile meiset heyatinin ozune sosial fenomen kimi ailenin sosial medeni funksiyalarina ve nikah qohumluq ve valideynlikle bagli sosial medeni rollarin qarsiliqli munasibetine yonelmisdir E Durkheim diqqeti funksionalizmin atasi kimi aile heyatinda her bir ferdin roluna aileye samil edilen hemreylik ve birlik mexanizmlerinin axtarilmasina qadin ve kisinin roluna yoneldir 7 16 Tekamulcu konsepsiyanin bir basqa opponenti ise ingilis antropoloq ve sosioloqu B Malinovskidir Oz konsepsiyasinda Malinovski diqqeti sosial institut kimi aile elementleri arasinda elaqelere yoneldirdi 4 15 Muasir sosioloqlar hesab edir ki funksionalist yanasma ailenin sosial institut kimi tekamulcu tedqiqi ile uygunlasa biler Bele ki ailenin ve cemiyyetin sosial bir institut kimi oyrenilmesi tam olaraq elmi xarakter dasiyir elm xatirine elmin tezahurudur Hemcinin XIX esrde ailenin diger tetbiqi ve ya tecrubi oyrenilmesi meydana gelir ve aciq sekilde funksional yanasmaya zidd movqededir Diqqeti aile uzvlerinin emosional yaxinligina onlarin telebatina ve maraqlarina yoneldir Bu da neticede ayri ayri ailelerin ve aile institutunun ozunun birlik mubahiselerini izah etmeye calisir Sohbet ailenin ilkin kicik qrup kimi oyrenilmesinden gedir Bu ilkin kicik qrup ise ozunemexsus yanasma fealiyyet ve dagilma tarixine malikdir Rus sosioloqlari M Kovalevski ve P Sorokinin bu sahenin inkisafina ehe miyyetli tesiri olmusdur M Kovalevski V Roberti ile beraber Rusiyada ilk sosiologiya kafedrasina rehberlik etmisdir O cemiyyetin tehliline cox ol cu lu yanasma ve genetik sosiologiya prinsiplerinden istifade ederek ce miy ye tin inkisafini derk etmek ucun sosial institutlarin menseyini oyrenmeyin ehemiyyetini subut etmeye calisirdi Tarixi muqayise metodu esasinda M M Kovalevski butun sosial tezahurlerin ve ictimai institutlarin genetik qohumluq nezeriyyesini genetik sosiologiyasini formalasdirmisdir 1895 ci ilde M M Kovalevski Aile ve mulkiyyetin menseyi ve inkisafi ocerkini nesr etdirir Muellif bu eserinde insan cemiyyetinin qedim dovrunde aile nikah munasibetlerinin derin tehlilini vermisdir 10 282 P Sorokin ise nikah institutunu tehlil ederek onun tekamulunde genis cin si azadligin tedricen normativ mehdudiyyetler yigimina kecmesi ne ticesine gelmisdir 15 72 Aile institutunun muqayiseli tarixi tehlilini apardiqdan ve enenevi ailenin heyat terzi ile XIX esrin sonu XX esrin evvellerinin ailesini muqayise etdikden sonra o aile bohrani kateqoriyasini ilk defe olaraq elme getirdi Bu abstrakt anlayisin empirik gostericilerine gore artiq o zaman nikah ve dogum emsalinin asagi dusmesi bosanmalarin sayinin artmasi valideyn nufuzunun sarsilmasi tendensiyasi musahide olunurdu Alimler destruktiv xarakter dasiyan aile deyisikliklerini senaye cemiyyetinin funksional qanunauygunluqlari ile elaqelendirirdiler Turk sosiologiya mektebinde de aile problemi ehemiyyetli yere sahib idi Bu baximdan Turkiyede sosiologiya elminin banisi hesab olunan Ziya Gokalpin fikirleri ehemiyyet kesb edir O turk ailesinin inkisaf xetti ile cemiyyetdeki deyisiklikler arasinda paralelliyin oldugunu qeyd edir turk aile qurulusunda hem patriarxal hem matriarxal ailenin izlerinin oldugunu ireli sururdu 18 342 Aile sosiologiyasinda ikinci merhele olaraq qebul edilen sosial islahat mer helesinde ise muqayiseli musahide metodu ile paralel olaraq obyektiv in formasiyani toplamaq vasiteleri tetbiq olunmaya baslandi Senaye inqilabi ile paralel olaraq meydana gelen yoxsulluq usaq emeyinden istifade olun ma si ve bosanma kimi aile qurulusu ucun tehluke toreden problemlerden ci xis ederek suretli sosial deyisiklikler senayelesme ve seherlesmenin aile ins titutunun zeiflemesine ve aile birliyinin pozulmasina sebeb olmasi haq qin da fikirler ireli suruldu 6 88 Bu dovrde ailenin uz uze qaldigi sosial problemlerin artiq tekamulcu nezeriyye esasinda hell olunmayacagi fikri get gede ustunluk teskil etmeye basladi Bu da oz novbesinde aile institutuna ferqli aspektlerden yanasma zeruretini ortaya cixarirdi Sosial islahatciliq prinsiplerini mudafie eden tedqiqatcilara gore aile hessas bir qurulusa malik tesisat kimi uzlesdiyi sosial problemlerin coxlugu qarsisinda muntezem olaraq zeifleyirdi Sosioloqlar ise ailenin esrlerdir davam eden ve her cur seraite uyqunlasa bilen bir tesisat oldugunu sosial problemlerin aile rollarinin deyismesi vacibliyine isare etdiyini qeyd ediridiler 16 83 Bu iki dusunce terzi aile tedqiqatlarinda nezeri baximdan oldugu kimi metodoloji baximdan da deyisiklilerin qacilmaz oldugu zeruretini ortaya qoyurdu 3 53 Sosioloqlar Contun pozitivizmi konktekstinde me to do logiyalari inkisaf etdirmek ve pozitivizmin qanuniliyini temin ede bilmek ucun akademik olaraq sosiologiya kafedralari yaratmaga bas la mis dilar 1892 ci ilde Chicagoda 1894 cu ilde ise Columbiyada sosiologiya ka fed ra la ri qurulmus Albion Small Giddengs VVard Veblen terefinden ders lik ler yazilmis ve jurnal capina baslanilmisdi The American Journal of So ciology 16 84 Bu dovrde cemiyyetdeki sosial bohranin tesirlerini azaltmaq meqsedi ile aile ve cemiyyet arasinda elaqe qurulmasi istiqametinde muxtelif tedbirler heyata kecirilirdi Ucuncu merhele elmi tedqiqat merhelesi kimi adlandirlir ve bu dovr XX esrin ilk yarisini ehate edir Bu merhele cox ciddi sosial antoqonizmlerle musayiet olunan qlobal iqtisadi bohran illerine tasaduf edir Bu dovrde muxtelif statistik informasiyalar toplanmis ve tehlil metodlari inkisaf etdirilmisdir Hemcinin menevi deyer olculerini arxa plana keciren ve metodoloji prinsiplere esaslanan tedqiqatlar aparilmaga baslamisdir Burgess aile tedqiqatlarina kicik hecmli sosial psixoloji nezeriyyelerin formalasmasina nail olmusdur Burgess aileni bir birine tesir eden ferdlerin birliyi kimi terif etmesinden sonra ailedaxili munasibetler qarsiliqli elaqe heyat yoldasi secimi kimi aile movzusunda tedqiqatlar aparirdi Burda meseleler cemiyyetin diger institutlari ile olan munasibetlerinden daha cox ailedaxili munasibetler mustevisinde tedqiq olunurdu 3 59 Chicago mektebinin numayendeleri Park Mead Cooley kimi sosio loq lar aileni konkret empirik tedqiqatlarin esas predmetine cevirdiler 19 457 Aile tedqiqatlari Amerika Sosiologiya Cemiyyetinin 1924 cu ildeki kon fransinda aile sosiologiyasi kafedrasi qurulmasi ile qanuni forma elde etdi Hemen il Groves universitetde aile ve nikah movzusunda dersler tedris olunmaga baslandi Bu dovrde aile sosiologiyasi sahesinde yazilan en ciddi eserlerden biri amerikali sosioloq Uilyam Oqbornun Deyisen aile 1929 adli eseri idi Oqborn bu eserinde diqqeti ailenin oz uzvlerine teqdim etdiyi xidmetlerin ahengine yoneldirdi O ailenin heyata kecirdiyi alti esas funksiyani mueyyen edir ve qeyd edirdi ki bu funksiyalardan besi artiq aileden kenar heyata kecirilir Oqborn bu fakti ailenin icra etdiyi funksiyalarini itirmesi kimi qiymetlendirirdi 7 18 Oqbornun bu yanasmasi aile sosiologiyasinda iqtisadi determinizm kimi qebul olunur Bele ki o ailede bas veren sosial deyisikliklerin esas sebebi kimi texnologiya sahesindeki yenilikleri ve innovasiyalari qebul edirdi Oqbornun amerikan ailesinin funksional mubadilesinin deyisikliyi haqqindaki fikirleri musbet qarsilanmis ve bunun esasinda muxtelif konsepsiyalar yaranmisdi Dorduncu merhele aile tedqiqatlari sahesinde sistematik nezeriyye formalasdirma merhelesidir Esas sosioloji yanasmalar ve konsepsiyalar yeni tedqiqat metodlari ile birge istifade olunaraq nezeriyyeler formalasdirilmaga calisilmisdir Bu merhele evvelki uc merhelenin Sosial Darvinizm sosial islahatciliq ve elmi tedqiqat dovrunun bir sintezi kimi qiymetlendirile biler 3 60 Aile tedqiqatlari sahesinde nezeriyyelerin meydana geldiyi en meh suldar dovr 1950 ci illerden sonraki dovr hesab olunur Bu dovr erzinde aile tedqiqatlarinda ilk olaraq Hill Katz ve Simpson terefinden 1900 1956 iller arasinda aparilmis evlilik ve aile movzusundaki arasdirmalarin neticeleri bir araya toplanmisdir Ikinci merhelede ise nezeri aspektler mueyye edilmeye calisilmisdir Bu dovrde diqqeti celb eden bir basqa vacib meqam ise aile sosioloqlarinin orta boy nezeriyyesini meydana getirme cehdleridir 1960 ci illerde Hill ve Hansenin birge hazirladiqlari meqalede Mertonun sosiologiya elminde nezeriyye formalasdirma tedqiqatlarina istinad olunmus ve aile evlilik meselesindeki arasdirmalari sistemlesdirecek orta hecmli nezeriyyelere olan ehtiyac uzerinde durmusdur Bu calismanin ardindan aile ile diger sosial tesisatlar arasindaki elaqeler arasdirilmaga ve ortaya qoyulmaga calisilmisdir 1980 ci illerde bu sahedeki butun meselelere tetbiq oluna bilen umumi aile nezeriyyesinin olmadigi haqqinda fikir formalasmisdir Bu iller erzinde movcud nezeriyyeleri inkisaf etdirme cehdleri ile paralel olaraq yeni ve ferqli nezeriyyeler ireli surmek bu nezeriyyeleri muqayiseli tedqiqatlar aparmaq yolu ile sinaqdan kecirmek ve nezeriyye meydana getirme metodologiyalarini inkisaf etdirmek sahesinde fealiyyetler heyata kecirilirdi 3 58 XX esr erzinde aile institutunda bas veren deyisiklikler prosesine olan elmi maraq zeiflememisdir Fransiz sosioloqu F Le Plenin ardinca amerikan sosioloqu Karl Simmerman ailedeki struktur deyisikliklerin sosial tarixi inkisafa serait yaratdigini qebul edir XX esrin ikinci yarisinda 60 80 ci iller Qerb sosiologiyasinda aile deyisiklikleri ile elaqeli elmi tediqiatlar sosiologiyanin tarixin ve antropologiyanin birlesmesi fonunda inkisaf edirdi ve fenlerarasi tedqiqat obyektine cevrilirdi Bu problemi muxtelif aspektlerden regional xususiyyetler prizmasindan F Aryes usaqliq konsepsiyasi uzerinden aile munasibetlerinin transformasiyasi P Laslett E Sorter L Stoun aile strukturunun transformasiyasi ve ailenin olculeri J Dubi orta esr cemiyyetinde nikahin tedqiqi inkisaf etdirirdi Bundan elave Qerb sosial humanitar elminde tarixi demoqrafiyaya dair genis elmi edebiyyat ve senaye cemiyyetinden evvel qadinlarin veziyyetinin tedqiqi ile elaqeli feminist yazilar movcuddur 5 12 Qerb cemiyyetinde bu problematikanin inkisaf zirvesi 1975 ci ilden ABS da nesre baslayan History of family Aile tarixi jurnali oldu Muasir dovrde Qerb sosiologiyasinda aile deyisiklikleri problemine maraq azalmamisdir Ingilis sosioloqu P Tompson hadiselerin iqtisadi sosial ve siyasi inkisafi prosesinde aile strukturunun dinamikasinin ehemiyyet kesb etdiyi qenaetine gelmisdir MenbePublikacii po voprosam sociologii semi na sajte Instituta sociologii RAN