Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dəli Alı (tam adı: Dəli Alı Məhərrəm oğlu, 1857, Annenfeld – 1917) — Azərbaycanın xalq qəhrəmanı.
| Dəli Alı | |
|---|---|
| Alı Məhərrəm oğlu Alıyev | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Şəmkir |
| Vəfat tarixi | |
| Milliyyəti | Azərbaycanlı |
Həyatı
Dəli Alı Məhərrəm oğlu 1857-ci ildə Şəmkirin Keçili kəndində anadan olub. Həyatının gənc çağlarından çobanlıq etməyə başlayıb. Alı və qardaşı Aslan Qovlarasarı kəndində çobanlıq edirdi. Çar məmuru Alının atası Məhərrəm kişini vergi ödəmədiyinə görə qətlə yetirir və bu səbəbdən Alı məmurdan atasının qisasını alır. Ondan sonra Alıgilin Keçilidə yaşamı çətinləşir və onlar Goranboyun Qarasuçu kəndinə köçürlər. Goranboyda yaşadıqları zaman Gəncənin Bağmanlar qəsəbəsindən olan İbrahim adlı bir nəfərin sürülərini otarırdılar. Yay qabağı Göyçənin Canəhmədli yaylağına heyvanları aparardılar. Göyçəyə gedəndə erməni pristavı onların qarşısını kəsir və atışma başlayır. Nəticədə Alı pristavı öldürür. Gülləsi bitəndən sonra həbs edilir və Kəvər qalasına salınır. Dostu İsanın köməkliyi ilə qaladan qaça bilir. Bu zamandan etibarən Dəli Alının qaçaqlıq həyatı başlayır və ermənilərə münasibətidə elə o vaxtlardan dəyişir.1898-ci ildə artıq 3 il idiki ermənilər Daşnaktsütyun partiyasını təsis etmişdilər. Səlim Rəfiq Rəfioğlu Nağı bəy Şeyxzamanlının dediklərinə əsasən Azərbaycan Yurd bilgisinin 1933-cü il 23-cü sayında qeyd edirdi ki, Dəli Alı yüksək boylu, enlikürək, kəskin baxışlı və çox yaraşıqlı bir gənc idi.
Dəli Alı Gəncəbasarda ən məşhur qaçaq olub, bəylər, varlı tacirlər, hörmət sahibi insanlar onunla əlaqədə idilər. Dəli Alı Çar Rusiyasının əsgərlərinin öldürülməsindən, Çar Rusiyasının məğlub olmasından sevinirdi. Alı rus müharibəsiylə çox maraqlandığından, gündəlik qəzetləri təqib və tərcümə etdirirdi.
Fəaliyyəti
Dəli Alının əsas fəaliyyəti 1905–1906-cı illəri təşkil edir. 1905-ci ildə ermənilərin fəallaşması, müsəlmanlara qarşı, türklərə qarşı haqqsızlıqları Qafqaziyyə Qartalı Dəli Alını hərəkətə keçməyə vadar etmişdi. Dəli Alı kəndlərdən yığılmış 2 minə yaxın gənclə Gəncə şəhərinə daxil olur, şəhərin öndə gedənləri ilə görüşür və nəticə qərar qəbul olunur ki, qaranlq düşən kimi erməni tərəfinə dağlıq səmtindən hücüm ediləcək, hər tərəf atəşə tutulacaq. Minə yaxın şəhər gənci də onlarla birləşərək axşam saat 7-də hücuma başlayırlAR. Dəli Alı və onun dəstəsi bu zaman Gəncədə müsəlmanlara kömək edə biləcək yeganə qüvvə idi. Dəli Alının hərəkətindən rusun məhsul idarəçi şəxsləri və erməni əhalisi qorxuya düşür və onlar müsəlmanlarla danışıqlara başlayırlar. General qubernator 10 müsəlman, 10 erməni olmaq şərti ilə sülh barışığı yaradır. Dəli Alı bir gün şəhərdə qaldıqdan sonra xalqın alqışları ilə şəhəri tərk edir. Bu əməl müsəlmanların, türklərin, Gəncə və gəncəbasarlıların yaddaşına yazılır, Dəli Alının qəhrəmanlığı ilə qürur duyurlar. Gəncədə tanınmış, Çar Rusiyasında məşhur zərgər olan Zərgər Ağamirzə ona düzəltdiyi, üstündə "Alımərdi-mərdana, budur girdi meydana" sözləri yazılmış qızıl xəncər bağışlayır.
1907-ci ildə Dəli Alı Kərbəla ziyarətində olmuş, oradan qayıtdıqdan sonra Şimali Qafqaza göndərilən xristian osetin alayı tərəfindən mühasirə edilmiş, iki düşmən arasında cərəyan edən şiddətli çarpışma bu dəfə də Alının müvəffəqiyyəti ilə nəticələnmişdir. Dəli Alının günü-gündən Çar əsgərləri üzərində qazandığı qələbələr onun nüfuzunu xalq arasında böyüdürdü.
Çar rejimi Dəli Alıya qarşı tam mübarizə apara bilmirdi, bu səbəbdən Rus hökuməti onu bağışlamaq qərarı verir. Silah daşımaq qəti yasaq olmasına baxmayaraq ona silahla dolaşmağa icazə verilmişdir. Bundan sonra, 50–60-dan artıq rus məmuru öldürən Alı çarlığın 300 illiyi münasibətiylə keçirilən mərasimdə iştirak üçün qonaq qismində dəvət edilmiş və Petroqradda Qolitsın tərəfindən çara təqdim edilmişdir.
Dəli Alı Romanovların 300 illiyində iştirak edib və çar Nikolayla görüşüb. Səlim Rəfioğlunun Dəli Alı ilə bağlı məqaləsində qeyd edilir ki, Petroqradda Qolitsın tərəfindən çara təqdim edilməsi, onunla görüşməsi öz təsdiqini tapır. O dövrün Gəncədə yaşamış və sonradan Türkiyədə köçmüş siyasi mühacirlər bu hadisədən xəbərdar idilər və məqalələrində, xatirə yazılarında bu görüşü qeyd edirlər. Səlim Rəfiq Rəfioğlunun atası Məşədi Əli Rəfiyev, babası Hacı Məhəmmədhüseyin Rəfiyev, əmisi Musa Rəfiyev, Türkiyədə onlarla birlikdə siyasi mühacir həyatı yaşayan Azərbaycan Cümhuriyyəti liderləri Nağı bəy Şeyxzamanlı, Xəlil bəy Xasməmmədov və s. kimi o dövrün şahidləri bu hadisədən xəbərdar idilər və ona görə də eşitdikləri əsasında Səlim Rəfiq Rəfioğlu öz məqaləsində bu möhtəşəm hadisəni qeyd edib.
Dəli Alı 1917-ci ildə öz nökəri tərəfindən öldürülüb. Qəsdin səbəbləri tam aydın olmasa da, görünür qatil kiminsə sifarişini yerinə yetirib. Kərbəlayi Alı Məhəmməd oğlunun məzarı müqəddəs məkan sayılan "İmamzadə" məqbərəsi ətrafındakı qəbristanlıqdadır.
Həmçinin bax
- Mucadile. Birinci Hisse. Istiqlalin Beshiyi (2006)
İstinadlar
- . 2017-12-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-18.
Xarici keçidlər
- "Dəli Alı" sənədli bədii film…
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Deli Ali tam adi Deli Ali Meherrem oglu 1857 Annenfeld 1917 Azerbaycanin xalq qehremani Deli AliAli Meherrem oglu AliyevFayl Deli Ali jpgDogum tarixi 1857Dogum yeri SemkirVefat tarixi 1917Milliyyeti AzerbaycanliHeyatiDeli Ali Meherrem oglu 1857 ci ilde Semkirin Kecili kendinde anadan olub Heyatinin genc caglarindan cobanliq etmeye baslayib Ali ve qardasi Aslan Qovlarasari kendinde cobanliq edirdi Car memuru Alinin atasi Meherrem kisini vergi odemediyine gore qetle yetirir ve bu sebebden Ali memurdan atasinin qisasini alir Ondan sonra Aligilin Kecilide yasami cetinlesir ve onlar Goranboyun Qarasucu kendine kocurler Goranboyda yasadiqlari zaman Gencenin Bagmanlar qesebesinden olan Ibrahim adli bir neferin surulerini otarirdilar Yay qabagi Goycenin Canehmedli yaylagina heyvanlari aparardilar Goyceye gedende ermeni pristavi onlarin qarsisini kesir ve atisma baslayir Neticede Ali pristavi oldurur Gullesi bitenden sonra hebs edilir ve Kever qalasina salinir Dostu Isanin komekliyi ile qaladan qaca bilir Bu zamandan etibaren Deli Alinin qacaqliq heyati baslayir ve ermenilere munasibetide ele o vaxtlardan deyisir 1898 ci ilde artiq 3 il idiki ermeniler Dasnaktsutyun partiyasini tesis etmisdiler Selim Refiq Refioglu Nagi bey Seyxzamanlinin dediklerine esasen Azerbaycan Yurd bilgisinin 1933 cu il 23 cu sayinda qeyd edirdi ki Deli Ali yuksek boylu enlikurek keskin baxisli ve cox yarasiqli bir genc idi Deli Ali Gencebasarda en meshur qacaq olub beyler varli tacirler hormet sahibi insanlar onunla elaqede idiler Deli Ali Car Rusiyasinin esgerlerinin oldurulmesinden Car Rusiyasinin meglub olmasindan sevinirdi Ali rus muharibesiyle cox maraqlandigindan gundelik qezetleri teqib ve tercume etdirirdi FealiyyetiDeli Alinin esas fealiyyeti 1905 1906 ci illeri teskil edir 1905 ci ilde ermenilerin feallasmasi muselmanlara qarsi turklere qarsi haqqsizliqlari Qafqaziyye Qartali Deli Alini herekete kecmeye vadar etmisdi Deli Ali kendlerden yigilmis 2 mine yaxin gencle Gence seherine daxil olur seherin onde gedenleri ile gorusur ve netice qerar qebul olunur ki qaranlq dusen kimi ermeni terefine dagliq semtinden hucum edilecek her teref atese tutulacaq Mine yaxin seher genci de onlarla birleserek axsam saat 7 de hucuma baslayirlAR Deli Ali ve onun destesi bu zaman Gencede muselmanlara komek ede bilecek yegane quvve idi Deli Alinin hereketinden rusun mehsul idareci sexsleri ve ermeni ehalisi qorxuya dusur ve onlar muselmanlarla danisiqlara baslayirlar General qubernator 10 muselman 10 ermeni olmaq serti ile sulh barisigi yaradir Deli Ali bir gun seherde qaldiqdan sonra xalqin alqislari ile seheri terk edir Bu emel muselmanlarin turklerin Gence ve gencebasarlilarin yaddasina yazilir Deli Alinin qehremanligi ile qurur duyurlar Gencede taninmis Car Rusiyasinda meshur zerger olan Zerger Agamirze ona duzeltdiyi ustunde Alimerdi merdana budur girdi meydana sozleri yazilmis qizil xencer bagislayir 1907 ci ilde Deli Ali Kerbela ziyaretinde olmus oradan qayitdiqdan sonra Simali Qafqaza gonderilen xristian osetin alayi terefinden muhasire edilmis iki dusmen arasinda cereyan eden siddetli carpisma bu defe de Alinin muveffeqiyyeti ile neticelenmisdir Deli Alinin gunu gunden Car esgerleri uzerinde qazandigi qelebeler onun nufuzunu xalq arasinda boyudurdu Car rejimi Deli Aliya qarsi tam mubarize apara bilmirdi bu sebebden Rus hokumeti onu bagislamaq qerari verir Silah dasimaq qeti yasaq olmasina baxmayaraq ona silahla dolasmaga icaze verilmisdir Bundan sonra 50 60 dan artiq rus memuru olduren Ali carligin 300 illiyi munasibetiyle kecirilen merasimde istirak ucun qonaq qisminde devet edilmis ve Petroqradda Qolitsin terefinden cara teqdim edilmisdir Deli Ali Romanovlarin 300 illiyinde istirak edib ve car Nikolayla gorusub Selim Refioglunun Deli Ali ile bagli meqalesinde qeyd edilir ki Petroqradda Qolitsin terefinden cara teqdim edilmesi onunla gorusmesi oz tesdiqini tapir O dovrun Gencede yasamis ve sonradan Turkiyede kocmus siyasi muhacirler bu hadiseden xeberdar idiler ve meqalelerinde xatire yazilarinda bu gorusu qeyd edirler Selim Refiq Refioglunun atasi Mesedi Eli Refiyev babasi Haci Mehemmedhuseyin Refiyev emisi Musa Refiyev Turkiyede onlarla birlikde siyasi muhacir heyati yasayan Azerbaycan Cumhuriyyeti liderleri Nagi bey Seyxzamanli Xelil bey Xasmemmedov ve s kimi o dovrun sahidleri bu hadiseden xeberdar idiler ve ona gore de esitdikleri esasinda Selim Refiq Refioglu oz meqalesinde bu mohtesem hadiseni qeyd edib Deli Ali 1917 ci ilde oz nokeri terefinden oldurulub Qesdin sebebleri tam aydin olmasa da gorunur qatil kiminse sifarisini yerine yetirib Kerbelayi Ali Mehemmed oglunun mezari muqeddes mekan sayilan Imamzade meqberesi etrafindaki qebristanliqdadir Hemcinin baxMucadile Birinci Hisse Istiqlalin Beshiyi 2006 Istinadlar 2017 12 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 12 18 Xarici kecidler Deli Ali senedli bedii film