Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Sofulu — Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikası) Qarakilsə (Sisyan) rayonu ərazisində kənd.
| Sofulu | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| Mərkəzin hündürlüyü | 1.900 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəsmi dili | |
Tarixi
Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indiki Qarakilsə (Sisyan-Sisakan) rayonunda kənd.
Alışar, Pisak (danışıqda Pisək və ya Püsək şəklinə təhrif olunmuşdur) və Qıvraq kəndlərinin 1940-cı illərdə birləşdirilməsi əsasında yaradılıb. Pisak kəndi Alban knyazının yaylaq məskəni anlamındadır, qədim yerləşmə sahəsi olduğuna dair çoxlu işarələr (daş abidələr, xarabalıqlar) vardır. Alışar və Qıvraq toponimlərinə Naxçıvanda və Anadoluda rast gəlinir.
Pisak – Sak nəslindən hakim adıdır (Favst Buzand, III kitab, 20-ci fəsil). Türkcə pi – “başçı”, “knyaz”, “şahzadə” (166, II, 97) və sak, çar sözlərindəndir. Sisyan rayonunun adında qalan Sisakan toponimi “Si” və “Sakan” hissələrindən ibarətdir və “Si sakları” mənasını verir. “Sakan” komponenti Sak etnoniminə və - an şəkilçisinə ayrılır.
Rusiyanın aqressiv antitürk siyasəti yeritdiyi zamanda Alışar, Pisak (Püsək) və Qıvraq toponimləri yerinə Sofulu toponimini seçməsi düşündürücü haldır (?!). Sofulu toponiminin bu kəndlərlə əlaqəsi olmasa da bu toponim türk tayfasının adı (329, s.ll) əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir. Sofulu sözünün yunan, ərəb mənşəli olması, “sufi” sözü ilə bağlılığına dair fikirlər tamamilə yanlışdır.
Sofulular Kəngərli tayfasının tərkibində həm Naxçıvan bğlgəsində, həm də Albaniyanın qərbində məskunlaşmışdılar. Mənbələrdə Kəngərlilərin adı V əsrdən çəkilir. Səfəvilər dövründə ustaclı tayfasının tərkibində ölkənin siyasi həyatında rol oynadıqları barədə məlumatlar vardır.
Türklərin etnogenezində iştirak etmiş kəngərlilərin bir qolu olan sofulularla bağlı toponimə Cənubi Qafqazda, Anadoluda, Trakyada rast gəlinir. Qafanda Sofulu-Ğığı, Ağdamda, Cəbrayılda, Tovuzda, Gürcüstanda (Qaraçöpdə), Çuxursəddə, Adanada, Yunanıstanda Sofulu adlı yaşayış məntəqələri vardır. Şabran rayonunda isə sofulular yaşayırlar.
Kəndin ətrafında (şimal-qərbində) üst-üstə üç qat məzarların və məzar daşlarının, qoç heykəllərinin tapılması buna sübutdur. Bu məzar daşları və qoç heykəlləri 1950-1960-cı illərdə Ermənistanın hakimiyyət orqanları tərəfindən yük maşınaları ilə daşınıb yoxa çıxarılmış, izləri itirilmişdir.
Sofulu kəndi Sisyan-Sisakan (Qarakilsə) şəhərindən 20 km cənub-qərbdə, Dastagert (Dəstəyurd) kəndi ilə Murxuz kəndi arasında Əyriçayın sol sahilində, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonu ilə sərhəddə yerləşir.
Orta əsrlərdə Sofulu kəndinə gedən tək yol Şıxlar kəndinin üst tərəfindən keçməklə Daşqaladan Hərəmlərə, oradan Güney yolu ilə kəndə aparan yol olub.
Pisak kəndinin şimal-şərqində Bəylik ərazisində Bəybalı kəndi, Alışarla Murxuz arasında Əyriçayın sağ sahilində (indiki teleqüllənin yerində) Almalı kəndi mövcud olmuşdur. Pisak kəndinə sonradan Cəbrayıldan və qonşu Hortuyüz kəndindən (bu kənd 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən dağıdılmışdır) gələnlər yerləşmişlər. Çar Rusiyası dövründə Pisak, Alışar və Qıvraq kəndlərinin yüzbaşısı Səməd bəy (Həsənov) olubdur (Qaçaq Nəbi dəstəsi ilə rus qoşunlarının təqibindən uzaqlaşmaq məqsədilə İrana keçdikdə həyat yoldaşı Həcər xanım uzun müddət Səməd bəyin evində gizlədilib).
Qıvraq kəndi Dəstəyurddan 1,5 km şimal-qərbdə Əyriçayın sağ sahilində yerləşirdi.
Alışar kəndi Dəstəyurddan 2 km şimal-qərbdə Əyriçayın sol sahilində Pisakla Qıvraq arasında yerləşirdi.
Pisak kəndi Əyriçayın sol sahilində Alışardan 2 km şimal-qərbində yerləşirdi.
1897-1914-cü illər arasında hər üç kənddə əhalinin təbii artımı ilə yanaşı Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində buraya böyük axın baş vermişdir. 1918-ci ildə 15 mart tarixində bu kəndlər də erməni quldurlarının hücumu nəticəsində dağıdılmışdır. Sakinlər Naxçıvana qacmış, çox sərt keçən qış dövründə Dəmirli dağı aşarkən onlarla adam - qoca, uşaq, qadın qar uçqununa düşmüş, şaxta vurmuş, həlak olmuşlar. Ermənilər bütün evləri dağıdıb, yandırmışlar. Sovetləşmədən sonra yalnız bir neçə ailə dədə-baba yurduna qayıda bilmişdir. 1931-ci ildə güclü zəlzələ nəticəsində hər üç kəndin bir çox evləri uçmuş, ölən və yaralananlar olmuşdur. Sonrakı illərdə Alışar və Qıvraq kəndləri Pisak kəndinin yaxınlığına köçürülmüş və Sofulu kəndi yaradılmışdır.
Min illər boyu türk yurdu olmuş Qərbi Azərbaycanda Rusiya tərəfindən 1921-ci ildə yaradılmış indiki Ermənistan dövləti ərazisində azərbaycan türklərinə qarşı məqsədyönlü və ardıcıl təzyiqlər, qətliamlar, deportasiyalar (1948-52) aparılmış və nəticədə türk əhalisinin sayı sürətlə azalmış, yaşayış yerləri xarabalığa çevrilmiş ya da erməniləşdirilmişdir. Zaman keçdikcə Sofulu və onunla qonşu bir neçə Azərbaycan kəndləri də ermənilərin əhatəsində qalmışdır. Buna baxmayaraq sofulular digər türk kəndləri kimi öz adət-ənənələri, dədə-baba qaydalarını qoruyub saxlamışlar. Bayramlar, toy mərasimləri, yas mərasimləri türk adətiylə keçirilirdi. Xüsusilə axır çərşənbə böyük sevinc və təntənə ilə qeyd olunurdu. Toy və bayram şənlikləri açıq havada qara zurnanın sədaları altında bütün kənd camaatı tərəfindən (kişi-qadın birlikdə) keçirilirdi.
Zəngəzura ermənilər köçürülənə qədər Sofulu kəndinin yaylaqları, otlaq yerləri, zəngin təbii bitki ehtiyatları əsrlər boyu həm də Qarabağ elatlarının, xüsusilə Cəbrayıl, Beyləqan, Füzuli rayonlarından olan ailələrin yaylaq yerləri idi. 1970-ci illərdən başlayaraq Sisyan rayonun erməni rəhbərliyi bu köçə qadağa qoymuşdu.
1987-ci ildən başlayaraq ermənilərin türk əhalisinə qarşı təzyiqləri daha da artdı. Rayon mərkəzinə gedənlər təhqir olunur, döyülürdülər. Xüsusilə ermənilərin özləri tərəfindən təşkil olunmuş "Sumqayıt hədisələri"ndən sonra (1988) ermənilərin daha da azğınlaşması, günbəgün artan təzqyiqlərin, hədə-qorxuların təsiri ilə ilk dövrdə qadınların, qocaların, uşaqların, daha sonra bütün sakinlərin kənddən çıxarılmasına başlandı. Əhalinin bir hissəsi Naxçıvana, əksıriyyəti isə Bakı və Azərbaycanın digər bölgələrinə köç etdilər. Dövlət orqanlarına ümidini itirməyən kənd sakinləri ev əşyalarını "bəlkə qayıtdıq" ümidi ilə qoyub getdilər. Kəndi sonuncu tərk edənlərin dediklərinə görə 26 noyabr 1988-ci ildə səhər silahlı erməni quldurları kəndə basqın etmiş, atəş açaçraq sahibsiz it və pişikləri öldürmüş, evləri qarət etmişlər.
Didərgin sofulular əsasən Bakı, Sumqayıt və Minğəçevir şəhərlərində, Saray, Hövsan, Masazır qəsəbələrində və s. yerlərdə məskunlaşmışlar.
Sofulu kəndi və onun ətraf ərazilərində yer adları
Kotan yalı, Xırda düz, Yumru til, Böyük til, Eyvan daşı, Arxaşan, Ulu Güney, Plovlu təpə, Hərəmlər, Daşqala, Bəylik, Xıdır samanlıqlı, Qaratorpaq dərəsi, Sapdərə, Məşədi Qoca çəmənliyi, Cayca yurd, Mollu yurdu, Qaşqaçeşmə, Əbdilli yurdu, Xıdır yurdu, Qəcil qayası, Bayraməliyə toy olan, Ərinməz, Xələfli yurdu, Çiçəkli yaylağı, Qazmayurd, Uz qəbri (Uzoba kəndinin məzarlığı), Aralıq, Qoca qoruğu, Hacı Mollalı yurdu, Yeddi bulaq, Kopaz, Yemişənli dərə, Səhnə qaçan, Ləpəxeyrənli, Taxyurd, Qarabağlı düşən, Nalbənd, Obrux (qədim dövrə aid məzarlar yerləşirdi), Lalalıyurd, Havuslu yurdu, Yarməmməd yurdu, Cacıxlı yurd, Göy çuxur, Yal yurd, Qalax yurd, Qız-gəlin çuxuru, Keşiş arxı boyunca: Həvva qarı ölən, Boğaz yurd (qədim insan məskənləri olan mağaralar yerləşirdi), Çəyirtgəlik, Dəmirli dərə, Qanqallı yurd, Motal qaya, At ahılı.
Bulaqlar
Turşsu, Sapdərə və Bəylik bulağı, Gilənar dərə bulağı, Xırda düz bulağı, Qurdlu bulaq, Cayca yurd bulağı, Albagələn bulağı, Qoşa bulaq, Tarovlu bulağı, Əbdilli yurdu bulağı, Telli bulağı, Xıdır yurdu bulağı, Turşsu, Nəcəfalı bulağı, Zınqırovlu bulaq.
Sitayiş yerləri, pirlər
Qırxlar, Hərəmlər, Təkcəpir, Mollaqayıb piri, Hacı Mollalı və Hacı Seyid piri, Armud piri, Hacı Sofunun məzarı, Xeyri piri, Seyid Əhməd piri.
Mədəniyyəti
Kənddə bir sıra mədəni maarif və sosial obyektlər var idi: kitabxana, klub, kənd sovetinin (icra) binası, tibb məntəqəsi, yeməkxana, mağaza, teleradio ötürücüsü. Kənd klubunda tez-tez kinofilmlər nümayiş etdirilir, Bakıdan, Naxçıvandan və İrəvandan gələn bədii kollektivlər teatr, konsert, sirk tamaşalar nümayiş etdirirdilər. Həmçının kənd ziyalıları bəzi əsərləri səhnələşdirir, konsert və tamaşalar təşkil edirdilər.
Kənddə ilk klub və kitabxana 1945-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Onun ilk müdiri Mikayıl Nəriman oğlu Hüseynov olmuşdur.
1944-cü ildə Sofuluda ilk tibb məntəqəsi açılmış, qonşu Ərəfsə kəndindən Əlif həkim məntəqənin ilk müdiri olmuşdur. 1960-cı ildən kənd zorla boşaldılanadək (1988-ci ilin dekabrınadək) Sirac Əhmədov kənd tibb məntəqəsinin müdiri olmuşdur.
Çar Rusiyası dövründə Pisak, Alışar və Qıvraq kəndlərində məscid və mollaxanalar fəaliyyət göstərmişdir. Məscidin nəzdindəki mollaxananın sonuncu müəllimi Hacı Ismayıl idi. Onun oğlu Mola Lətif 1937-ci il repressiyasının qurbanı olmuşdur. Sonra məscidlər bağlanmış və anbar kimi istifadə olunmuşdur. Pisak məscidinin daşdan yonulmuş dirəyi 1980-ci illərə kimi qalmaqda idi. Yaşlı adamlar bayram günləri qorxa-qorxa həmin daş sütunun üstündə gecələr şam yandırardılar. Mola Qayıbın (Qeyibin), Hacı Mollalının və Hacı Seyidin məzarları qorunub saxlanmışdı.
1920-ci illərdə Pisaklı Səməd bəyin oğlu Kərim öz vəsaiti hesabına ibtidai məktəb açmış, Alışar və Pisakın uşaqlarına pulsuz təhsil vermişdir. 1931-ci ildə bu məktəb 4 sinifli ibtidai, 1939-cu ildə 7 illik, 1952-ci ildə 8 illik, 1970-cı ildən orta məktəb olmuşdur. 1982-ci ildə istifadəyə verilən yeni üç korpuslu, iki mərtəbəli məktəb ən müasir tədris laboratoriyaları, cihaz və avadanlıqlarla təchiz olunmuş, hərbi və idman hazırlığı üzrə bütün şərait yaradılmışdı. Məktəbdə 380 şagird təhsil alırdı. 7 illik məktəbin ilk direktoru Ağüdi kəndindən Səlim Əliyev olub. Sofulu orta məktəbinə 28 il (1960-1988-ci illərdə) Dadaş Məhəmməd oğlu Quliyev rəhbərlik etmişdir.
Erməni millətçilərinin təzyiqləri və antitürk siyasəti nəticəsində Sofulu kənd orta məktəbini bitirənlərin əksəriyyəti Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yaşamağı üstün tuturdular. Ali təhsil almaq və Azərbaycanın başqa bölgələrində iş tapmaq Ermənistanın yerli hakimiyyət orqanlarının yaratdığı ayrı-seçkilik və təzyiqlərdən qurtuluşun tək yolu idi.
Coğrafiyası və iqlimi
Sofulu kəndi 46 dərəcə şərq uzunluğu, 39 dərəcə şimal enliyində Zəngəzur qəzasında, indiki Qarakilsə (Sisyan) rayon mərkəzindən 24 km cənub-qərbdə Dastagert (Dəstəyurd) kəndi ilə Murxuz kəndi arasında Əyriçayın sol sahilindən yerləşir.
Sofulu kəndi dəniz səviyyəsindən 1940 metr yüksəklikdə yerləşirdi.
Kəndin 15 km şimal-qərbində (Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonu ilə sərhəddə) Dəmirli dağ (Qırxlar zirvəsi) 3368,2 m yüksəlir.
Orta əsrlərdə Sofulu kəndinin ətrafı sıx meşələrlə əhatə olunubmuş. Təbii proseslər, meşə yanğınları və insan müdaxilələri nəticəsində meşələr məhv olunub. Gilənarlı dərə, Alma ağacı adlandırılan yerlərdən sonralar tapılmış, kömürləşmiş nəhəng ağaclar bunu təsdiq edir.
Kənd hər tərəfdən Zəngəzur dağ silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Dağlar, təpələr, alp çəmənlikləri, güneyli-guzeyli yamaclar, xüsusilə yazın gəlişi ilə əlvan rəngə bürünər, əsrarəngiz gözəlliyə qərq olardı. Çeşidli gül-çiçəyin, min bir dərdə dərman ot və dərman bitkilərinin hər cür növünə rast gəlmək mümkün idi: kəklikotu, zirə, yarpız, qantəpər, gülxətmi, qırxbuğum, quzuqulağı, əmənköməci, əvəlik, gicirtkən, qıppığan, ələyiz, caşır, baldırğanlar (su, daş, maral və s.), turşəng, yemilik, quş quyruğu, qazayağı, topalaq, cacıq, cüncülüm, xaşxaş, kəngər, qanqal, xincilovuz, ciriş, çobanyastığı, adaçayı, itburnu, qoyungozü, yemişan, atgötür, danaqıran, boymadərən, dəvədabanı, dağ kişnişi, göbələk, sümürtkən, batbat və s.
Əhalisi
Sofulu kəndini təşkil edən Pisak, Alışar və Qıvraq kəndlərində əhali sayında müxtəlif dövrlərdə artım və azalmalar olmuşdur. 1905-ci ildə 970 nəfər Azərbaycan Türkü yaşamışdır. 1959-cu ildə burada 1816 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır (85, s.190). 1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar qırğınlarla qovulmuşdur. İndi ermənilər yaşayır. 1988-ci ildə faciəli olaylar zamanı azərbaycanlılar kənddən bütünlüklə qovulub.
| 1886 | 1897 | 1914 | 1918 | 1922 | 1931 | |
| Pisak kəndi | 132 | 154 | 310 | --- | 150 | 197 |
| Alışar kəndi | 138 | 148 | 214 | --- | 105 | 135 |
| Qıvraq kəndi | 240 | --- | --- | --- | 77 | 111 |
1931-ci ildə güclü zəlzələ nəticəsində hər üç kəndin bir çox evləri uçmuş, ölən və yaralananlar olmuşdur.
Sonrakı illərdə Alışar və Qıvraq kəndləri Pisak kəndinin yaxınlığına köçürülmüş və Sofulu kəndi yaradılmışdır.
Kənd sakinlərinin çoxu mənsub olduqları tayfaların adı ilə adlandırılırdılar. Alışar kəndində Qurbanalı, İman, Nurməmməd, Qarar Eyub, Eyvaz, Süleyman soyuna, Pisak kəndində Hüseynalı, Nəcəfalı, Hüseyn, Şeybala, Qurban soyuna, Qıvraq kəndində Bəkir, Bahadur, Musa soyuna aiddirlər. Həmçinin Füzuli rayonunun Saracıqlı kəndindən Əhmədalı soyundan olan sakinlər Pisak kəndinə yerləşmişdilər.
1959-cu il siyahıya alınmasına görə Sofulu kəndində 1816 nəfər qeydiyyatda olmuşdur (85, s.190).
İkinci dünya savaşında (1939-1945) 92 nəfər Sofulu kənd sakini cəbhəyə getmiş, onlardan yalnız 45 nəfər sağ və ya əlil qayıtmışdır.
1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar qırğınlarla qovulmuşdur. Hazırda ermənilər yaşayır.
Şəhidləri
Qarabağ müharibəsində erməni işğalçılarına qarşı döyüşlərdə Sofululardan iki nəfər - Ağalarov Afət Ağalar oğlu və Talıbov Rza Mürvət oğlu həlak olmuş, Vidadi Xanmurad oğlu Vəliyev itkin düşmüşdür.
1988-ci ildə Ermənistanda baş verən zəlzələdən zərəçəkənlərə yardıma gedən heyətin tərkibində Yusifov Eyyub Şükür oğlu həlak olmuşdur.
Sərhədyanı və Qarabağ bölgəsində torpaqlarımızın qorunması uğrunda aparılan döyüşlərdə aşağıda göstərilən Sofulu kənd sakinləri iştirak etmişlər:
- Barat Mürsəl oğlu Əhmədov — 1990-93-cu illər (bütün bölgələrdə)
- Xanlar İman oğlu İmanov — 1992-93-cü illər (Fizuli bölgəsi)
- Elşad Kamil oğlu Hüseynov — 1991-1993-cü illər (bütün bölgələrdə)
- Xanlar Yaşar oğlu Misirxanov — 1989-1991-ci illər (bütün bölgələrdə)
- Təxəyyül Rəhim oğlu Əhmədov — 1992-93-cü illər (Fizuli bölgəsi)
- Zəfər Sirac oğlu Əhmədov – 1994-cü il (Fizuli bölgəsi)
- Möhtəsim Qureyş oğlu Əhmədov - 1993-cü il (Ağdam bölgəsi)
- Vüqar Hümbət oğlu Nəcəfalıyev — 1992-93-cü illər (Tərtər, Goranboy bölgələri)
- Məhəmməd Dadaş oğlu Quliyev — 1990-1993-cü illər (bütün bölgələrdə)
- Xəqani Əşrəf oğlu Mustafayev — 1992-1994-cü illər (bütün bölgələrdə)
İqtisadiyyatı
Sofulu kəndinin əahlisi əsasən heyvandarlıqla keçinmişlər.
1933-cü ildə yaradılmış Sofulu kolxozunun ilk sədri Əli Hüseynov olmuşdur. Onun bacarıqlı idarəçiliyi sayəsində ağır müharibə şəraitində kənd sakinləri aclıq çəkməmiş, hətta cəbhəyə yardım da etmişlər. Yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə görə Əli Hüseynov Moskvaya dəvət almış, orden və medallarla təltif olunmuşdur.
1957-ci ildə kolxoz sovxozla əvəzlənmiş, ilk sədr Mamed Mastayev, sonra isə uzun illər Əli Həsənov bu vəzifədə işləmişdir. Sofulu sovxozu böyük təsərrüfata malik idi. Heyvandarlıqla yanaşı əkinçilik, tütünçülük, arıçılıq, bağçılıq, bostançılıq, xalçaçılıq mühüm təsərrüfat sahələri hesab olunurdu.
1960-cı ildən başlayaraq kənddə yeni, yaraşıqlı yaşayış evləri tikilmiş, kəndə su çəkilmiş, böyük bağ sahələri salınmış, sakinlərin ağır əməyi hesabına yaşayış və maddi şəraiti yaxşılaşmışdır. 1988-ci ildə 128 yaşayış evi və 152 şəxsi təsərrüfat olmuşdur.
1988-ci ildə kəndi tərk edərkən Sofulu kənd sakinlərinin şəxsi mülkiyyətindən başqa ümumi təsərrüfata aid olanlar:
- Mal-qara üçün bina (tövlə) -10 ədəd
- İri buynuzlu mal-qara – 600 baş
- Xırda buynuzlu heyvanlar – 4800 baş
- Meyvə bağları – 80 h.
- Kənd təsərrüfatı texnikası – 12 ədəd
- Minik maşını – 4 ədəd
- Taxıl anbarı – 2ədəd
- Arıçılıq binası – 1 ədəd
- Yanacaq anbarı – 2 ədəd
- Dəmirçi sexi – 1 ədəd
- Dülgər atelyesi – 1 ədəd
- Su nasos stansiyası -1 ədəd
- Elektrik paylama şəbəkəsi – 2 ədəd
- Yük a/m tərəzisi – 1 ədəd
- Dəyirman – 1 ədəd
- İdarə binası – 1 ədəd
- Orta məktəb binası – 2 ədəd
- Mədəniyyət klubu binası – 1 ədəd
- Poçt binası – 1 ədəd
- Uşaq baxçası – 1 ədəd
- Mağaza binası – 2ədəd
- Yeməkxana binası – 1 ədəd
İstinadlar
- Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքները (erm.).
- ASE, I və III cildlər. .
- Qeybullayev, Q.Ə. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı -1994. İSBN 5-552-01387-5.
- ASE, VIII cild.
- ASE, V cild.
- Qeybullayev, Q. Ə. Qarabağ. Bakı, 1990.
- Qeybullayev, Q. Ə,. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı,1993.
- Гейбуллаев, Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991.
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Sofulu (#bare_url_missing_title). 2022-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-02.
- https://goo.gl/maps/vPfTeQnEgyQSy9pG9 (#bare_url_missing_title).
- . 2011-05-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-23.
- . 2011-09-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-23.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Sofulu Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Sofulu Qerbi Azerbaycanin indiki Ermenistan Respublikasi Qarakilse Sisyan rayonu erazisinde kend Sofulu39 22 31 sm e 45 59 46 s u Olke ErmenistanTarixi ve cografiyasiSahesi 28 81 km Merkezin hundurluyu 1 900 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 92 nef 2011 Resmi dili ermeni diliSofuluTarixiYelizavetpol quberniyasinin Zengezur qezasinda indiki Qarakilse Sisyan Sisakan rayonunda kend Alisar Pisak danisiqda Pisek ve ya Pusek sekline tehrif olunmusdur ve Qivraq kendlerinin 1940 ci illerde birlesdirilmesi esasinda yaradilib Pisak kendi Alban knyazinin yaylaq meskeni anlamindadir qedim yerlesme sahesi olduguna dair coxlu isareler das abideler xarabaliqlar vardir Alisar ve Qivraq toponimlerine Naxcivanda ve Anadoluda rast gelinir Pisak Sak neslinden hakim adidir Favst Buzand III kitab 20 ci fesil Turkce pi basci knyaz sahzade 166 II 97 ve sak car sozlerindendir Sisyan rayonunun adinda qalan Sisakan toponimi Si ve Sakan hisselerinden ibaretdir ve Si saklari menasini verir Sakan komponenti Sak etnonimine ve an sekilcisine ayrilir Rusiyanin aqressiv antiturk siyaseti yeritdiyi zamanda Alisar Pisak Pusek ve Qivraq toponimleri yerine Sofulu toponimini secmesi dusundurucu haldir Sofulu toponiminin bu kendlerle elaqesi olmasa da bu toponim turk tayfasinin adi 329 s ll esasinda emele gelmisdir Etnotoponimdir Qurulusca sade toponimdir Sofulu sozunun yunan ereb menseli olmasi sufi sozu ile bagliligina dair fikirler tamamile yanlisdir Sofulular Kengerli tayfasinin terkibinde hem Naxcivan bglgesinde hem de Albaniyanin qerbinde meskunlasmisdilar Menbelerde Kengerlilerin adi V esrden cekilir Sefeviler dovrunde ustacli tayfasinin terkibinde olkenin siyasi heyatinda rol oynadiqlari barede melumatlar vardir Turklerin etnogenezinde istirak etmis kengerlilerin bir qolu olan sofulularla bagli toponime Cenubi Qafqazda Anadoluda Trakyada rast gelinir Qafanda Sofulu Gigi Agdamda Cebrayilda Tovuzda Gurcustanda Qaracopde Cuxursedde Adanada Yunanistanda Sofulu adli yasayis menteqeleri vardir Sabran rayonunda ise sofulular yasayirlar Kendin etrafinda simal qerbinde ust uste uc qat mezarlarin ve mezar daslarinin qoc heykellerinin tapilmasi buna subutdur Bu mezar daslari ve qoc heykelleri 1950 1960 ci illerde Ermenistanin hakimiyyet orqanlari terefinden yuk masinalari ile dasinib yoxa cixarilmis izleri itirilmisdir Sofulu kendi Sisyan Sisakan Qarakilse seherinden 20 km cenub qerbde Dastagert Desteyurd kendi ile Murxuz kendi arasinda Eyricayin sol sahilinde Naxcivan Muxtar Respublikasinin Culfa rayonu ile serhedde yerlesir Orta esrlerde Sofulu kendine geden tek yol Sixlar kendinin ust terefinden kecmekle Dasqaladan Heremlere oradan Guney yolu ile kende aparan yol olub Pisak kendinin simal serqinde Beylik erazisinde Beybali kendi Alisarla Murxuz arasinda Eyricayin sag sahilinde indiki telequllenin yerinde Almali kendi movcud olmusdur Pisak kendine sonradan Cebrayildan ve qonsu Hortuyuz kendinden bu kend 1918 ci ilde Andronikin quldur destesi terefinden dagidilmisdir gelenler yerlesmisler Car Rusiyasi dovrunde Pisak Alisar ve Qivraq kendlerinin yuzbasisi Semed bey Hesenov olubdur Qacaq Nebi destesi ile rus qosunlarinin teqibinden uzaqlasmaq meqsedile Irana kecdikde heyat yoldasi Hecer xanim uzun muddet Semed beyin evinde gizledilib Qivraq kendi Desteyurddan 1 5 km simal qerbde Eyricayin sag sahilinde yerlesirdi Alisar kendi Desteyurddan 2 km simal qerbde Eyricayin sol sahilinde Pisakla Qivraq arasinda yerlesirdi Pisak kendi Eyricayin sol sahilinde Alisardan 2 km simal qerbinde yerlesirdi 1897 1914 cu iller arasinda her uc kendde ehalinin tebii artimi ile yanasi Birinci dunya muharibesi erefesinde buraya boyuk axin bas vermisdir 1918 ci ilde 15 mart tarixinde bu kendler de ermeni quldurlarinin hucumu neticesinde dagidilmisdir Sakinler Naxcivana qacmis cox sert kecen qis dovrunde Demirli dagi asarken onlarla adam qoca usaq qadin qar ucqununa dusmus saxta vurmus helak olmuslar Ermeniler butun evleri dagidib yandirmislar Sovetlesmeden sonra yalniz bir nece aile dede baba yurduna qayida bilmisdir 1931 ci ilde guclu zelzele neticesinde her uc kendin bir cox evleri ucmus olen ve yaralananlar olmusdur Sonraki illerde Alisar ve Qivraq kendleri Pisak kendinin yaxinligina kocurulmus ve Sofulu kendi yaradilmisdir Min iller boyu turk yurdu olmus Qerbi Azerbaycanda Rusiya terefinden 1921 ci ilde yaradilmis indiki Ermenistan dovleti erazisinde azerbaycan turklerine qarsi meqsedyonlu ve ardicil tezyiqler qetliamlar deportasiyalar 1948 52 aparilmis ve neticede turk ehalisinin sayi suretle azalmis yasayis yerleri xarabaliga cevrilmis ya da ermenilesdirilmisdir Zaman kecdikce Sofulu ve onunla qonsu bir nece Azerbaycan kendleri de ermenilerin ehatesinde qalmisdir Buna baxmayaraq sofulular diger turk kendleri kimi oz adet eneneleri dede baba qaydalarini qoruyub saxlamislar Bayramlar toy merasimleri yas merasimleri turk adetiyle kecirilirdi Xususile axir cersenbe boyuk sevinc ve tentene ile qeyd olunurdu Toy ve bayram senlikleri aciq havada qara zurnanin sedalari altinda butun kend camaati terefinden kisi qadin birlikde kecirilirdi Zengezura ermeniler kocurulene qeder Sofulu kendinin yaylaqlari otlaq yerleri zengin tebii bitki ehtiyatlari esrler boyu hem de Qarabag elatlarinin xususile Cebrayil Beyleqan Fuzuli rayonlarindan olan ailelerin yaylaq yerleri idi 1970 ci illerden baslayaraq Sisyan rayonun ermeni rehberliyi bu koce qadaga qoymusdu 1987 ci ilden baslayaraq ermenilerin turk ehalisine qarsi tezyiqleri daha da artdi Rayon merkezine gedenler tehqir olunur doyulurduler Xususile ermenilerin ozleri terefinden teskil olunmus Sumqayit hediseleri nden sonra 1988 ermenilerin daha da azginlasmasi gunbegun artan tezqyiqlerin hede qorxularin tesiri ile ilk dovrde qadinlarin qocalarin usaqlarin daha sonra butun sakinlerin kendden cixarilmasina baslandi Ehalinin bir hissesi Naxcivana eksiriyyeti ise Baki ve Azerbaycanin diger bolgelerine koc etdiler Dovlet orqanlarina umidini itirmeyen kend sakinleri ev esyalarini belke qayitdiq umidi ile qoyub getdiler Kendi sonuncu terk edenlerin dediklerine gore 26 noyabr 1988 ci ilde seher silahli ermeni quldurlari kende basqin etmis ates acacraq sahibsiz it ve pisikleri oldurmus evleri qaret etmisler Didergin sofulular esasen Baki Sumqayit ve Mingecevir seherlerinde Saray Hovsan Masazir qesebelerinde ve s yerlerde meskunlasmislar Sofulu kendi ve onun etraf erazilerinde yer adlariKotan yali Xirda duz Yumru til Boyuk til Eyvan dasi Arxasan Ulu Guney Plovlu tepe Heremler Dasqala Beylik Xidir samanliqli Qaratorpaq deresi Sapdere Mesedi Qoca cemenliyi Cayca yurd Mollu yurdu Qasqacesme Ebdilli yurdu Xidir yurdu Qecil qayasi Bayrameliye toy olan Erinmez Xelefli yurdu Cicekli yaylagi Qazmayurd Uz qebri Uzoba kendinin mezarligi Araliq Qoca qorugu Haci Mollali yurdu Yeddi bulaq Kopaz Yemisenli dere Sehne qacan Lepexeyrenli Taxyurd Qarabagli dusen Nalbend Obrux qedim dovre aid mezarlar yerlesirdi Lalaliyurd Havuslu yurdu Yarmemmed yurdu Cacixli yurd Goy cuxur Yal yurd Qalax yurd Qiz gelin cuxuru Kesis arxi boyunca Hevva qari olen Bogaz yurd qedim insan meskenleri olan magaralar yerlesirdi Ceyirtgelik Demirli dere Qanqalli yurd Motal qaya At ahili BulaqlarTurssu Sapdere ve Beylik bulagi Gilenar dere bulagi Xirda duz bulagi Qurdlu bulaq Cayca yurd bulagi Albagelen bulagi Qosa bulaq Tarovlu bulagi Ebdilli yurdu bulagi Telli bulagi Xidir yurdu bulagi Turssu Necefali bulagi Zinqirovlu bulaq Sitayis yerleri pirlerQirxlar Heremler Tekcepir Mollaqayib piri Haci Mollali ve Haci Seyid piri Armud piri Haci Sofunun mezari Xeyri piri Seyid Ehmed piri MedeniyyetiKendde bir sira medeni maarif ve sosial obyektler var idi kitabxana klub kend sovetinin icra binasi tibb menteqesi yemekxana magaza teleradio oturucusu Kend klubunda tez tez kinofilmler numayis etdirilir Bakidan Naxcivandan ve Irevandan gelen bedii kollektivler teatr konsert sirk tamasalar numayis etdirirdiler Hemcinin kend ziyalilari bezi eserleri sehnelesdirir konsert ve tamasalar teskil edirdiler Kendde ilk klub ve kitabxana 1945 ci ilde fealiyyete baslamisdir Onun ilk mudiri Mikayil Neriman oglu Huseynov olmusdur 1944 cu ilde Sofuluda ilk tibb menteqesi acilmis qonsu Erefse kendinden Elif hekim menteqenin ilk mudiri olmusdur 1960 ci ilden kend zorla bosaldilanadek 1988 ci ilin dekabrinadek Sirac Ehmedov kend tibb menteqesinin mudiri olmusdur Car Rusiyasi dovrunde Pisak Alisar ve Qivraq kendlerinde mescid ve mollaxanalar fealiyyet gostermisdir Mescidin nezdindeki mollaxananin sonuncu muellimi Haci Ismayil idi Onun oglu Mola Letif 1937 ci il repressiyasinin qurbani olmusdur Sonra mescidler baglanmis ve anbar kimi istifade olunmusdur Pisak mescidinin dasdan yonulmus direyi 1980 ci illere kimi qalmaqda idi Yasli adamlar bayram gunleri qorxa qorxa hemin das sutunun ustunde geceler sam yandirardilar Mola Qayibin Qeyibin Haci Mollalinin ve Haci Seyidin mezarlari qorunub saxlanmisdi 1920 ci illerde Pisakli Semed beyin oglu Kerim oz vesaiti hesabina ibtidai mekteb acmis Alisar ve Pisakin usaqlarina pulsuz tehsil vermisdir 1931 ci ilde bu mekteb 4 sinifli ibtidai 1939 cu ilde 7 illik 1952 ci ilde 8 illik 1970 ci ilden orta mekteb olmusdur 1982 ci ilde istifadeye verilen yeni uc korpuslu iki mertebeli mekteb en muasir tedris laboratoriyalari cihaz ve avadanliqlarla techiz olunmus herbi ve idman hazirligi uzre butun serait yaradilmisdi Mektebde 380 sagird tehsil alirdi 7 illik mektebin ilk direktoru Agudi kendinden Selim Eliyev olub Sofulu orta mektebine 28 il 1960 1988 ci illerde Dadas Mehemmed oglu Quliyev rehberlik etmisdir Ermeni milletcilerinin tezyiqleri ve antiturk siyaseti neticesinde Sofulu kend orta mektebini bitirenlerin ekseriyyeti Azerbaycanin muxtelif yerlerinde yasamagi ustun tuturdular Ali tehsil almaq ve Azerbaycanin basqa bolgelerinde is tapmaq Ermenistanin yerli hakimiyyet orqanlarinin yaratdigi ayri seckilik ve tezyiqlerden qurtulusun tek yolu idi Cografiyasi ve iqlimiSofulu kendi 46 derece serq uzunlugu 39 derece simal enliyinde Zengezur qezasinda indiki Qarakilse Sisyan rayon merkezinden 24 km cenub qerbde Dastagert Desteyurd kendi ile Murxuz kendi arasinda Eyricayin sol sahilinden yerlesir Sofulu kendi deniz seviyyesinden 1940 metr yukseklikde yerlesirdi Kendin 15 km simal qerbinde Naxcivan Muxtar Respublikasinin Culfa rayonu ile serhedde Demirli dag Qirxlar zirvesi 3368 2 m yukselir Orta esrlerde Sofulu kendinin etrafi six meselerle ehate olunubmus Tebii prosesler mese yanginlari ve insan mudaxileleri neticesinde meseler mehv olunub Gilenarli dere Alma agaci adlandirilan yerlerden sonralar tapilmis komurlesmis neheng agaclar bunu tesdiq edir Kend her terefden Zengezur dag silsileleri ile ehate olunmusdur Daglar tepeler alp cemenlikleri guneyli guzeyli yamaclar xususile yazin gelisi ile elvan renge buruner esrarengiz gozelliye qerq olardi Cesidli gul ciceyin min bir derde derman ot ve derman bitkilerinin her cur novune rast gelmek mumkun idi keklikotu zire yarpiz qanteper gulxetmi qirxbugum quzuqulagi emenkomeci evelik gicirtken qippigan eleyiz casir baldirganlar su das maral ve s turseng yemilik qus quyrugu qazayagi topalaq caciq cunculum xasxas kenger qanqal xincilovuz ciris cobanyastigi adacayi itburnu qoyungozu yemisan atgotur danaqiran boymaderen devedabani dag kisnisi gobelek sumurtken batbat ve s EhalisiSofulu kendini teskil eden Pisak Alisar ve Qivraq kendlerinde ehali sayinda muxtelif dovrlerde artim ve azalmalar olmusdur 1905 ci ilde 970 nefer Azerbaycan Turku yasamisdir 1959 cu ilde burada 1816 nefer azerbaycanli yasamisdir 85 s 190 1988 ci ilin noyabr ayinda azerbaycanlilar qirginlarla qovulmusdur Indi ermeniler yasayir 1988 ci ilde facieli olaylar zamani azerbaycanlilar kendden butunlukle qovulub 1886 1897 1914 1918 1922 1931Pisak kendi 132 154 310 150 197Alisar kendi 138 148 214 105 135Qivraq kendi 240 77 111 1931 ci ilde guclu zelzele neticesinde her uc kendin bir cox evleri ucmus olen ve yaralananlar olmusdur Sonraki illerde Alisar ve Qivraq kendleri Pisak kendinin yaxinligina kocurulmus ve Sofulu kendi yaradilmisdir Kend sakinlerinin coxu mensub olduqlari tayfalarin adi ile adlandirilirdilar Alisar kendinde Qurbanali Iman Nurmemmed Qarar Eyub Eyvaz Suleyman soyuna Pisak kendinde Huseynali Necefali Huseyn Seybala Qurban soyuna Qivraq kendinde Bekir Bahadur Musa soyuna aiddirler Hemcinin Fuzuli rayonunun Saraciqli kendinden Ehmedali soyundan olan sakinler Pisak kendine yerlesmisdiler 1959 cu il siyahiya alinmasina gore Sofulu kendinde 1816 nefer qeydiyyatda olmusdur 85 s 190 Ikinci dunya savasinda 1939 1945 92 nefer Sofulu kend sakini cebheye getmis onlardan yalniz 45 nefer sag ve ya elil qayitmisdir 1988 ci ilin noyabr ayinda azerbaycanlilar qirginlarla qovulmusdur Hazirda ermeniler yasayir Sehidleri Qarabag muharibesinde ermeni isgalcilarina qarsi doyuslerde Sofululardan iki nefer Agalarov Afet Agalar oglu ve Talibov Rza Murvet oglu helak olmus Vidadi Xanmurad oglu Veliyev itkin dusmusdur 1988 ci ilde Ermenistanda bas veren zelzeleden zerecekenlere yardima geden heyetin terkibinde Yusifov Eyyub Sukur oglu helak olmusdur Serhedyani ve Qarabag bolgesinde torpaqlarimizin qorunmasi ugrunda aparilan doyuslerde asagida gosterilen Sofulu kend sakinleri istirak etmisler Barat Mursel oglu Ehmedov 1990 93 cu iller butun bolgelerde Xanlar Iman oglu Imanov 1992 93 cu iller Fizuli bolgesi Elsad Kamil oglu Huseynov 1991 1993 cu iller butun bolgelerde Xanlar Yasar oglu Misirxanov 1989 1991 ci iller butun bolgelerde Texeyyul Rehim oglu Ehmedov 1992 93 cu iller Fizuli bolgesi Zefer Sirac oglu Ehmedov 1994 cu il Fizuli bolgesi Mohtesim Qureys oglu Ehmedov 1993 cu il Agdam bolgesi Vuqar Humbet oglu Necefaliyev 1992 93 cu iller Terter Goranboy bolgeleri Mehemmed Dadas oglu Quliyev 1990 1993 cu iller butun bolgelerde Xeqani Esref oglu Mustafayev 1992 1994 cu iller butun bolgelerde IqtisadiyyatiSofulu kendinin eahlisi esasen heyvandarliqla kecinmisler 1933 cu ilde yaradilmis Sofulu kolxozunun ilk sedri Eli Huseynov olmusdur Onun bacariqli idareciliyi sayesinde agir muharibe seraitinde kend sakinleri acliq cekmemis hetta cebheye yardim da etmisler Yuksek teskilatciliq qabiliyyetine gore Eli Huseynov Moskvaya devet almis orden ve medallarla teltif olunmusdur 1957 ci ilde kolxoz sovxozla evezlenmis ilk sedr Mamed Mastayev sonra ise uzun iller Eli Hesenov bu vezifede islemisdir Sofulu sovxozu boyuk teserrufata malik idi Heyvandarliqla yanasi ekincilik tutunculuk ariciliq bagciliq bostanciliq xalcaciliq muhum teserrufat saheleri hesab olunurdu 1960 ci ilden baslayaraq kendde yeni yarasiqli yasayis evleri tikilmis kende su cekilmis boyuk bag saheleri salinmis sakinlerin agir emeyi hesabina yasayis ve maddi seraiti yaxsilasmisdir 1988 ci ilde 128 yasayis evi ve 152 sexsi teserrufat olmusdur 1988 ci ilde kendi terk ederken Sofulu kend sakinlerinin sexsi mulkiyyetinden basqa umumi teserrufata aid olanlar Mal qara ucun bina tovle 10 eded Iri buynuzlu mal qara 600 bas Xirda buynuzlu heyvanlar 4800 bas Meyve baglari 80 h Kend teserrufati texnikasi 12 eded Minik masini 4 eded Taxil anbari 2eded Ariciliq binasi 1 eded Yanacaq anbari 2 eded Demirci sexi 1 eded Dulger atelyesi 1 eded Su nasos stansiyasi 1 eded Elektrik paylama sebekesi 2 eded Yuk a m terezisi 1 eded Deyirman 1 eded Idare binasi 1 eded Orta mekteb binasi 2 eded Medeniyyet klubu binasi 1 eded Poct binasi 1 eded Usaq baxcasi 1 eded Magaza binasi 2eded Yemekxana binasi 1 ededIstinadlarՀայաստանի 2011 թ մարդահամարի արդյունքները erm ASE I ve III cildler Qeybullayev Q E Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 ISBN 5 552 01387 5 ASE VIII cild ASE V cild Qeybullayev Q E Qarabag Baki 1990 Qeybullayev Q E Qedim turkler ve Ermenistan Baki 1993 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 https tr wikipedia org wiki Sofulu bare url missing title 2022 12 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 06 02 https goo gl maps vPfTeQnEgyQSy9pG9 bare url missing title 2011 05 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 06 23 2011 09 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 06 23