Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Kenesar Kasımov 1837–1847 qiyamı — Kenesar Kasımovun rəhbərliyi altında müasir Qazaxıstan ərazisindəki qazax xalqının Rusiya imperiyasına qarşı ən uzun və ən böyük üsyanıdır.
| Kenesar Kasımovun qiyamı | |
|---|---|
 | |
Fon
XVIII əsrin ortalarında Qazax Xanlığı, cunqarlar tərəfindən çoxsaylı basqınlara məruz qaldı. Qazax xanlığının torpaqlarının şərqdə Altaydan qərbdə Ural çayına, şimalda İşim çayından cənubda müasir Daşkəndə qədər uzandığını nəzərə alaraq, qazax xalqı Cunqar basqınlarını dəf etməkdə çətinlik çəkdi. Coğrafi yeri, təbii şəraiti ilə əlaqəli olaraq qazaxlar əsasən xanlığın geniş ərazisi boyunca maldarlıqla məşğul idilər. Qazaxların özləri sülhsevər bir xalq olduqları, heç vaxt qonşu ölkələrə və ərazilərə basqın etmədikləri, qonşularının torpaqlarına heç bir iddiaları olmadığı səbəbindən əpələnmiş qazaxların tez bir araya gələrək müharibə aparması çətin idi. Qazaxlar 1731-ci ildə Anrakay döyüşündə ortaq səylərlə cunqarlara qarşı vuruşdular və məğlub oldular. 18-ci əsrin ortalarında Abilay xan Rusiya İmperiyası ilə Qing İmperiyası arasındakı tarazlığı qoruya bildi, heç bir dövlətin vətəndaşlığını qəbul etmədi. Eləcə də Abilay xanın hakimiyyəti dövründə Qing İmperiyası çox aqressiv cunqarlardan şimal ərazilərinə basqın etməkdən qorxaraq, Cunqar dövlətinə qarşı müharibə başlatdı, onu tamamilə məğlub etdi. Onlar Abilay xandan karvanlarına hücum etməmələrini və Qazaxıstan ərazilərindən keçmələrinə icazə verməsini istədilər.
Səbəblər
Kenesarın (1802–1847) siyasi baxışları XIX əsrin birinci rübündə, Rusiya İmperiyasının Qazaxıstan çöllərinə getdikcə daha dərindən nüfuz etdiyi dövrdə formalaşmışdır. Qazax zadəganlarının fəal nümayəndələri üsyançıların başında dayanırdılar. Məhz bu dövrdə üsyan zamanı Kenesarı siyasi liderə qədər yüksəltdilər.
1822-ci ildə İmperator I Aleksandr M. Speranski tərəfindən hazırlanan və Qazax üzlərində xanın hakimiyyətini ləğv edən "Sibir Qırğızları haqqında Xartiya" nın tətbiqi barədə fərman verdi. Bölgə əmrlərinin səlahiyyətləri ticarət karvanlarından yasak (vəzifə) toplama hüquqlarını da köçürdü. Çox vaxt, Kiçik Yuzdakı volosların əmrləri qazax qruplarının köçəri yollarını pozurdu ki, bu da onların narazılığına səbəb olurdu.
Rusiyaya qarşı mübarizədə Kenesar əvvəlcə Kokand xanı tərəfindən öldürülən atası Kasımın siyasi xəttinin davamçısı kimi çıxış etdi. Kasımın (1840) öldürülməsindən sonra Kokand xalqı ilə ittifaq Kenesar üçün qeyri-mümkün oldu. Buxara xanı, Qırğızlar və başqalarının timsalında başqa müttəfiqlər axtarırdı. Kenesarın Rusiya İmperiyasına qarşı hərəkətlərinin əsası hakimiyyəti qorumaq, çölün dərinliklərinə doğru irəliləməsini dayandırmaq, tikilmiş rus qalalarını dağıtmaq istəyi idi. Bundan əvvəl, atasının işini davam etdirən Kenesar, Qazax xanlığı ilə Rusiya arasında yaranan problemləri diplomatik yollarla həll etməyə çalışırdı. Kenesarın Rus səlahiyyətlilərinə yazdığı bir neçə məktub günümüzə qədər gəldi — İmperator I Nikolay, Orenburq general-qubernatorları V. A. Perovski və V. A. Obruçev, Sibir general-qubernatoru P. Q. Orçakov. un rəhbərlik etdiyi Rus qoşunlarının hərbi və sayca üstünlüyünü dərk edən Kenesar hərbi əməliyyatlara diqqətlə hazırlaşdı. Hərbi dəstələr daim döyüş hazırlığı keçirdilər, qaçaq rus və xarici silah ustaları üsyana cəlb edilirdi.
Qazaxıstan-Rusiya ziddiyyətlərini həll etmək üçün dinc vasitələrdən istifadə edən Kenesar, Qazaxıstan ərazisinin çoxunu əhatə edən hərbi əməliyyatlara başladı. Üsyana, Orta Yuz qəbilələrindən əlavə olaraq, Kiçik Yuzun — Şəki, Tama, Tabin, Alşın, Şomekey, Jappas və s., Şimalın — Şapiraştı, Uysunlar, Dulats qəbilələri də qatıldı. Agibay, İman, Basıqara, Angal, Iman Dulatuli, Zanaydar, Zeke, Saurik, Suranşi, Bayseyt, Zolaman Tilenşyuli, Bugibay, Buxarbay və başqaları Kenesar tərəfindən fədakarlıqla vuruşdular.
1837-ci ildə dəstə Petropavlovskdan Daşkəndə gedən bir karvanı ələ keçirmək üçün Aleksey Ritovun rəhbərlik etdiyi 55 kazakdan ibarət bir karvanın müşayiəti ilə uğurla bir əməliyyat keçirməyi bacardığı zaman çöldə Kenesarla qarşılaşdı. Ritovun komandanlığı altında kiçik bir kazak dəstəsi üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alındı, lakin qazaxların hücumunu dəf edə bildi. Qanlı döyüşdə kazaklar 50 üsyançını öldürdü, 9 tüfəng, 5 qılınc ələ keçirdi, 27 nəfəri öldürdü. Rus hesabatlarına görə 350 üsyançı öldürüldü. Yeni basqın qorxusu rusları sərhəd xəttlərini hazır vəziyyətə gətirməyə məcbur etdi. Qazaxıstandakı vəziyyətin stabilizasiyası P. D. Qorçakovu Orenburq general-qubernatoru V. A. Perovski ilə hərəkətlərini əlaqələndirmək istəyərək müvafiq tədbirlər görməyə məcbur etdi. Buna ehtiyac var idi, çünki onu təqib edən Sibir dəstələrindən Kenesar Kasymov Orenburq departamentinin kazakları ərazisinə getmişdi.
Kenesar, 1838-ci ilin yazında Akmola istehkamını mühasirəyə alaraq aktiv hərbi əməliyyatlara başladı. Sonra üsyançılar Toray bölgəsinə köçdülər və orada İsatay Taymanovun məğlub ordusunun üzvləri onlara qoşuldu.
Kenesarın hərəkətləri Rusiyanın Orta Asiya dövlətləri ilə ticarəti üçün ciddi bir təhlükə yaratdı. Bununla əlaqədar olaraq kazak dəstələri tərəfindən ticarət karvanlarını qorumaq üçün tədbirlər görülmüşdü. 1838-ci ilin yayında P. P. Qorçakovun əmri ilə 50 nəfərlik əmrlərdən kazakların partiyaları göndərildi. Kenesarın ən çox ehtimal olunan görünüşü olan yerlərdə, Kokçetav, Üç-Bulak, Akmola arasında əmrlər, piketlər və patrullar gücləndirildi. Buna baxmayaraq, karvanlar davamlı hücuma məruz qaldı və vəhşicəsinə talan edildi. 1838-ci ilin iyun ayında bir hərbi çavuş Karbışev dəstəsi və Polkovnik Şçerbaçov dəstəsi Kenesarın tərəfdarlarını təqib etmək və köçmüş kəndliləri yaşadıqları yerlərinə qaytarmaq üçün Akmoladan göndərildi, baxmayaraq ki, sonuncusu Aktauya dönməyə məcbur oldu.
Rus qoşunlarına qarşı mübarizə ilə eyni vaxtda Kenesar Kokand xanlığına qarşı vuruşdu. 1841-ci ilin avqustunda Kokand mühasirəyə alındı və Sozak, Jana-Kurgan, Ak-Mechet, Zhulek Kokand qalalarını aldılar. Kokandlılar üzərində qazanılan qələbələr, Kenesarın ordusunun genişlənməsinə kömək etdi.
1843–1844-cü ilin qışında Sibir kazakları, qərargahının Kara-Kenqır və Sarı-Kenqır çaylarının qovuşduğu yerdə yerləşməsi məlum olduqdan sonra Kenesara qarşı böyük bir müharibə apardı. 27 fevral 1844-cü ildə Esaul Ribinin rəhbərliyindəki bir rus dəstəsi Kenesarın qərargahına hücum etdi və qazax yaşayış yerlərini dağıtdı. Kenesar Kunimzan'ın arvadı və şəxsi əşyaları ələ keçirildi, lakin xan özü yaşayış yerində deyildi. Qayıdarkən dəstə qazaxlarla mühasirəyə alındı, lakin itkisiz keçdi.
Kenesar, böyük rus dəstələri ilə döyüşə girmiş, çöllərdə manevr edərək rusların qüvvələrini tükəndirmişdir. 1843-cü ilin iyul ayında, Lebedevin rəhbərliyindəki 200 nəfərlik bir rus dəstəsi, İrgiz çayında Kenesarı tutdu, ancaq Qazax xanı döyüşü tərk etdi. 1843-cü ilin avqust ayında polkovnik Bizianovun ümumi komandanlığı altında 5000 nəfərlik dəstə, ağa-sultanlarla birlikdə Saxarnaya qalasından Kenesara qarşı yürüş etdi. Qərbi Sibir Baş Hökumətində qurulan digər dəstələr Omsk, Petropavlovsk və Karkaralinskdən yola çıxdılar. Rus dəstələri Naurizbay dəstəsini məğlub etməyi bacardı, lakin Kenesarı tapa bilmədi. 1844-cü ildə Kenesara qarşı General Zemçuznikovun rəhbərliyi ilə ekspedisiya fəaliyyət göstərdi. Orenburq qubernatorluğu tərəfindən Rus hökumətinə sadiq qazaxlardan ibarət bir dəstə, Sibir general-qubernatoru tərəfindən 2 dəstə quruldu: biri Esaul Lebedev komandirliyində 250 nəfərlik iki dəstədən ibarət idi, digəri isə 150 kazakdan ibarət yüzbaşı Falilevin komandanlığı altında idi. Ancaq rus dəstələri vaxtında əlaqə qura bilmədi və Lebedev dəstəsi Orsk'a qayıtmaq məcburiyyətində qaldı. Kenesar Qazaxların Axmet Djanturun dəstəsini məğlub etməyi bacardı. Dəstənin qalıqları General Zemçujnikovun dəstəsi ilə birləşdi. 22 avqust 1844-cü ildə Rus qoşunları Muqodzar dağlarına çatdı, lakin Kenesar mühasirəni tərk etdi. Heç bir şey əldə etmədən, rus bölmələri Sibir xəttinə qayıtdı.
Hərbi ekspedisiyaların faydasızlığı, Rus səlahiyyətlilərini şəhərlər quraraq Sibir və Orenburq xəttlərini birləşdirərək əraziləri birləşdirmə taktikasına keçməyə məcbur etdi. Bu məqsədlər üçün tikilmişdir: Novopetrovskoe (indiki Fort-Şevçenko — 1846), Ural (indiki İrgiz — 1846), Orenburq (indiki Turqay — 1846), Raimskoe (1847) və Kapalskoe (1847) istehkamları. Rus istehkamlarının irəliləməsi Kenesarı cənuba doğru köç etməyə məcbur etdi. Burada, Kenesar Kokand xanlığına qarşı mübarizəni davam etdirdiyi Böyük Yuzun torpaqlarına köç edərək Turqay və İrgiz bölgələrini tərk etmək qərarına gəldi.
Kenesarın siyasəti
1841-ci ilin sentyabrında Torqay çayı yaxınlığında keçirilən bir qurultayda üç qazax yuzununn nümayəndələri birləşmiş Qazax Xanlığının dirçəlişini elan edərək Kenesarı xan seçdilər. Qurultayın bütün qaydalarına görə, Kenesar ağ bir keçəyə əkilmiş və böyüdülmüşdür. 1842–1843-cü illərdə Buxara əmiri Nəsrullah-xan da Kenesarı qazaxların xanı kimi tanıdı.
Üsyançıların Rusiya sərhədlərindən çəkildiyi dövrdə çöllərdə vəziyyət bir qədər sabitləşdi. Xanlığın iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün Kenesar ticarət karvanlarına yaxşı vergi gətirən maneələri və basqınları qəti qadağan etdi.
Xan Kenesarın hakimiyyəti dövründə qazaxların adət hüququ normalarına uyğun işlərə baxan biylər məhkəməsi bərpa edildi. Vergi siyasətində müsəlman hüquq normaları da bərpa edildi: maldarlıq sahələri üçün zyaket qorunub saxlanıldı (məcburi illik vergi İslamın beş sütunundan biridir), əkinçilik sahələri üçün üşür (oturaqlardan alınan vergi) bərpa edildi.
Nəticə etibarilə Rusiyada Asiya ilə əlaqələrdən məsul olan bəzi məmurlar, xüsusən Orenburq general-qubernatoru Perovski, Bukevskaya Ordasından nümunə götürərək danışıqlara və yarı-muxtar bir təhsil təşkil etməyə meyl göstərməyə başladılar. 1843-cü ildə I Nikolayın bu layihələrə cavabı — "eyni krallıqda iki monarx olmaz" və silahlı qarşıdurmalar davam etdi. Kenesara qarşı mübarizədə kazaklar və nizami qoşunlarla yanaşı, hökumətə sadiq sultanlar da iştirak etdi.
Passiflik və bəzən Orenburq rəhbərliyinin Kenesar ilə flört etməsi "Sibirlilərin" bütün səylərini boşa çıxardı. Xan hakimiyyəti dövründə, Kenesar rəqiblərinə qarşı repressiyalar həyata keçirərək, qəddar metodlara sadiq qaldı.
Xan Kenesarinin sərt daxili siyasəti müəyyən yerlərdə hiddət doğurdu. 1844-cü ildə, Jappas qəbiləsindən bir neçə aula zyaket toplamaq üçün Esaulların dəstəsi ilə gələn Sultan Naurizbay (Kenesarın qardaşı) ilə silahlı qarşıdurmaya girdi. Kenesar, yalnız zülmün xanın hakimiyyətini qalıcı edə biləcəyinə inanan babası Ablayın siyasətini davam etdirdi. Gücünü bəzən terrorla həmsərhəd olan sərt intizamla qorudu. İşğal olunmuş torpaqlarda Kenesar sülalə rejimi qurdu.
1846-cı ilin sonunda çar qoşunları və Rusiyaya sadiq qazax sultanlarının hərbi birləşmələri tərəfindən Kiçik və Orta Juzların ərazisindən sıxışdırılaraq İli çayının ağzında çatması çətin olan yarımadanı işğal etdi. Qazaxıstanın Rusiyadan müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Kenesarın mövqeyi, 1846-cı ildə Orta Juz qazaxları tərəfindən Rusiya vətəndaşlığını qəbul edən Yirmiçeydə çox zəiflədi.
Qiyamın məğlubiyyəti
1846-cı ildə, Kenesar Xan, Rusların təzyiqi altında Orta Juzun ərazisini tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bu dövrdə Kenesar əsas zərbəni Kokand xanlığına qarşı yönəltdi. Üst Yüzün şimal bölgələrindəki qazaxlar arasında da bir qiyam başladı. Rusiya hökuməti general Vişnevskini Kenesara qarşı göndərdi. Qazax ağa-sultanları ilə birlikdə Vişnevski Balxaş göllərində Kenesarı qabaqladı. Mühasirəyə tab gətirə bilməyən Qazax xanı, Böyük Yüzün mərkəzi bölgələrinə köç etdi. Lakin Qırğızıstan manapaları Kokand zülmündən qurtulmaq üçün Rusiya vətəndaşlığını qəbul etməyə çalışdılar. Böyük Yüzün sultanları Rusiyaya sədaqət and içdilər.
1847-ci ildə Kenesar qırğızların torpaqlarını işğal etdi. Bu işğal son dərəcə qəddar idi, bundan sonra qırğızlar müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Maitobe — Keklik-Sengir qəsəbəsində Ormonun rəhbərlik etdiyi qırğız manapları ilə döyüş baş verdi. Lakin döyüş zamanı sultanlar Rüstəm və Sipatay Kenesara xəyanət etdi və ordunun əhəmiyyətli bir hissəsini özləri ilə aldı. Döyüş bir neçə gün davam etdi. Beş yüz əsgərlə ayrıldıqda belə, Kenesar təslim olmadı. Qaçmaq təklifində, Qazax xanı qaçsa, gələcək nəsillər üçün pis bir nümunə olacağını cavab verdi. Kenesar tutuldu və təxminən üç ay əsir tutuldu, sonra edam edildi. Edamdan əvvəl namaz oxumaq üçün icazə istədi. Çox sayda qazax məhbusu son qazax xanının edamını izləyə bilmək üçün edam yerinə aparıldı və işgəncədən sonra başını kəsdilər. General-Qubernatorun başçısı knyaz Qorçakovu Qırğız manapı Kaliquly Alibekov çatdırdı.
Kenesarın ölümü və qiyamın məğlubiyyəti Rusiyaya Qazaxıstan ərazilərini tamamilə tabe etməyə və Orta Asiyaya doğru irəliləmənin yeni mərhələsinə başlamağa imkan verdi.
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kenesar Kasimov 1837 1847 qiyami Kenesar Kasimovun rehberliyi altinda muasir Qazaxistan erazisindeki qazax xalqinin Rusiya imperiyasina qarsi en uzun ve en boyuk usyanidir Kenesar Kasimovun qiyamiFonXVIII esrin ortalarinda Qazax Xanligi cunqarlar terefinden coxsayli basqinlara meruz qaldi Qazax xanliginin torpaqlarinin serqde Altaydan qerbde Ural cayina simalda Isim cayindan cenubda muasir Daskende qeder uzandigini nezere alaraq qazax xalqi Cunqar basqinlarini def etmekde cetinlik cekdi Cografi yeri tebii seraiti ile elaqeli olaraq qazaxlar esasen xanligin genis erazisi boyunca maldarliqla mesgul idiler Qazaxlarin ozleri sulhsever bir xalq olduqlari hec vaxt qonsu olkelere ve erazilere basqin etmedikleri qonsularinin torpaqlarina hec bir iddialari olmadigi sebebinden epelenmis qazaxlarin tez bir araya gelerek muharibe aparmasi cetin idi Qazaxlar 1731 ci ilde Anrakay doyusunde ortaq seylerle cunqarlara qarsi vurusdular ve meglub oldular 18 ci esrin ortalarinda Abilay xan Rusiya Imperiyasi ile Qing Imperiyasi arasindaki tarazligi qoruya bildi hec bir dovletin vetendasligini qebul etmedi Elece de Abilay xanin hakimiyyeti dovrunde Qing Imperiyasi cox aqressiv cunqarlardan simal erazilerine basqin etmekden qorxaraq Cunqar dovletine qarsi muharibe baslatdi onu tamamile meglub etdi Onlar Abilay xandan karvanlarina hucum etmemelerini ve Qazaxistan erazilerinden kecmelerine icaze vermesini istediler SebeblerKenesarin 1802 1847 siyasi baxislari XIX esrin birinci rubunde Rusiya Imperiyasinin Qazaxistan collerine getdikce daha derinden nufuz etdiyi dovrde formalasmisdir Qazax zadeganlarinin feal numayendeleri usyancilarin basinda dayanirdilar Mehz bu dovrde usyan zamani Kenesari siyasi lidere qeder yukseltdiler 1822 ci ilde Imperator I Aleksandr M Speranski terefinden hazirlanan ve Qazax uzlerinde xanin hakimiyyetini legv eden Sibir Qirgizlari haqqinda Xartiya nin tetbiqi barede ferman verdi Bolge emrlerinin selahiyyetleri ticaret karvanlarindan yasak vezife toplama huquqlarini da kocurdu Cox vaxt Kicik Yuzdaki voloslarin emrleri qazax qruplarinin koceri yollarini pozurdu ki bu da onlarin naraziligina sebeb olurdu Rusiyaya qarsi mubarizede Kenesar evvelce Kokand xani terefinden oldurulen atasi Kasimin siyasi xettinin davamcisi kimi cixis etdi Kasimin 1840 oldurulmesinden sonra Kokand xalqi ile ittifaq Kenesar ucun qeyri mumkun oldu Buxara xani Qirgizlar ve basqalarinin timsalinda basqa muttefiqler axtarirdi Kenesarin Rusiya Imperiyasina qarsi hereketlerinin esasi hakimiyyeti qorumaq colun derinliklerine dogru irelilemesini dayandirmaq tikilmis rus qalalarini dagitmaq isteyi idi Bundan evvel atasinin isini davam etdiren Kenesar Qazax xanligi ile Rusiya arasinda yaranan problemleri diplomatik yollarla hell etmeye calisirdi Kenesarin Rus selahiyyetlilerine yazdigi bir nece mektub gunumuze qeder geldi Imperator I Nikolay Orenburq general qubernatorlari V A Perovski ve V A Obrucev Sibir general qubernatoru P Q Orcakov un rehberlik etdiyi Rus qosunlarinin herbi ve sayca ustunluyunu derk eden Kenesar herbi emeliyyatlara diqqetle hazirlasdi Herbi desteler daim doyus hazirligi kecirdiler qacaq rus ve xarici silah ustalari usyana celb edilirdi Qazaxistan Rusiya ziddiyyetlerini hell etmek ucun dinc vasitelerden istifade eden Kenesar Qazaxistan erazisinin coxunu ehate eden herbi emeliyyatlara basladi Usyana Orta Yuz qebilelerinden elave olaraq Kicik Yuzun Seki Tama Tabin Alsin Somekey Jappas ve s Simalin Sapirasti Uysunlar Dulats qebileleri de qatildi Agibay Iman Basiqara Angal Iman Dulatuli Zanaydar Zeke Saurik Suransi Bayseyt Zolaman Tilensyuli Bugibay Buxarbay ve basqalari Kenesar terefinden fedakarliqla vurusdular 1837 ci ilde deste Petropavlovskdan Daskende geden bir karvani ele kecirmek ucun Aleksey Ritovun rehberlik etdiyi 55 kazakdan ibaret bir karvanin musayieti ile ugurla bir emeliyyat kecirmeyi bacardigi zaman colde Kenesarla qarsilasdi Ritovun komandanligi altinda kicik bir kazak destesi usyancilar terefinden muhasireye alindi lakin qazaxlarin hucumunu def ede bildi Qanli doyusde kazaklar 50 usyancini oldurdu 9 tufeng 5 qilinc ele kecirdi 27 neferi oldurdu Rus hesabatlarina gore 350 usyanci olduruldu Yeni basqin qorxusu ruslari serhed xettlerini hazir veziyyete getirmeye mecbur etdi Qazaxistandaki veziyyetin stabilizasiyasi P D Qorcakovu Orenburq general qubernatoru V A Perovski ile hereketlerini elaqelendirmek isteyerek muvafiq tedbirler gormeye mecbur etdi Buna ehtiyac var idi cunki onu teqib eden Sibir destelerinden Kenesar Kasymov Orenburq departamentinin kazaklari erazisine getmisdi Kenesar 1838 ci ilin yazinda Akmola istehkamini muhasireye alaraq aktiv herbi emeliyyatlara basladi Sonra usyancilar Toray bolgesine kocduler ve orada Isatay Taymanovun meglub ordusunun uzvleri onlara qosuldu Kenesarin hereketleri Rusiyanin Orta Asiya dovletleri ile ticareti ucun ciddi bir tehluke yaratdi Bununla elaqedar olaraq kazak desteleri terefinden ticaret karvanlarini qorumaq ucun tedbirler gorulmusdu 1838 ci ilin yayinda P P Qorcakovun emri ile 50 neferlik emrlerden kazaklarin partiyalari gonderildi Kenesarin en cox ehtimal olunan gorunusu olan yerlerde Kokcetav Uc Bulak Akmola arasinda emrler piketler ve patrullar guclendirildi Buna baxmayaraq karvanlar davamli hucuma meruz qaldi ve vehsicesine talan edildi 1838 ci ilin iyun ayinda bir herbi cavus Karbisev destesi ve Polkovnik Scerbacov destesi Kenesarin terefdarlarini teqib etmek ve kocmus kendlileri yasadiqlari yerlerine qaytarmaq ucun Akmoladan gonderildi baxmayaraq ki sonuncusu Aktauya donmeye mecbur oldu Rus qosunlarina qarsi mubarize ile eyni vaxtda Kenesar Kokand xanligina qarsi vurusdu 1841 ci ilin avqustunda Kokand muhasireye alindi ve Sozak Jana Kurgan Ak Mechet Zhulek Kokand qalalarini aldilar Kokandlilar uzerinde qazanilan qelebeler Kenesarin ordusunun genislenmesine komek etdi 1843 1844 cu ilin qisinda Sibir kazaklari qerargahinin Kara Kenqir ve Sari Kenqir caylarinin qovusdugu yerde yerlesmesi melum olduqdan sonra Kenesara qarsi boyuk bir muharibe apardi 27 fevral 1844 cu ilde Esaul Ribinin rehberliyindeki bir rus destesi Kenesarin qerargahina hucum etdi ve qazax yasayis yerlerini dagitdi Kenesar Kunimzan in arvadi ve sexsi esyalari ele kecirildi lakin xan ozu yasayis yerinde deyildi Qayidarken deste qazaxlarla muhasireye alindi lakin itkisiz kecdi Kenesar boyuk rus desteleri ile doyuse girmis collerde manevr ederek ruslarin quvvelerini tukendirmisdir 1843 cu ilin iyul ayinda Lebedevin rehberliyindeki 200 neferlik bir rus destesi Irgiz cayinda Kenesari tutdu ancaq Qazax xani doyusu terk etdi 1843 cu ilin avqust ayinda polkovnik Bizianovun umumi komandanligi altinda 5000 neferlik deste aga sultanlarla birlikde Saxarnaya qalasindan Kenesara qarsi yurus etdi Qerbi Sibir Bas Hokumetinde qurulan diger desteler Omsk Petropavlovsk ve Karkaralinskden yola cixdilar Rus desteleri Naurizbay destesini meglub etmeyi bacardi lakin Kenesari tapa bilmedi 1844 cu ilde Kenesara qarsi General Zemcuznikovun rehberliyi ile ekspedisiya fealiyyet gosterdi Orenburq qubernatorlugu terefinden Rus hokumetine sadiq qazaxlardan ibaret bir deste Sibir general qubernatoru terefinden 2 deste quruldu biri Esaul Lebedev komandirliyinde 250 neferlik iki desteden ibaret idi digeri ise 150 kazakdan ibaret yuzbasi Falilevin komandanligi altinda idi Ancaq rus desteleri vaxtinda elaqe qura bilmedi ve Lebedev destesi Orsk a qayitmaq mecburiyyetinde qaldi Kenesar Qazaxlarin Axmet Djanturun destesini meglub etmeyi bacardi Destenin qaliqlari General Zemcujnikovun destesi ile birlesdi 22 avqust 1844 cu ilde Rus qosunlari Muqodzar daglarina catdi lakin Kenesar muhasireni terk etdi Hec bir sey elde etmeden rus bolmeleri Sibir xettine qayitdi Herbi ekspedisiyalarin faydasizligi Rus selahiyyetlilerini seherler quraraq Sibir ve Orenburq xettlerini birlesdirerek erazileri birlesdirme taktikasina kecmeye mecbur etdi Bu meqsedler ucun tikilmisdir Novopetrovskoe indiki Fort Sevcenko 1846 Ural indiki Irgiz 1846 Orenburq indiki Turqay 1846 Raimskoe 1847 ve Kapalskoe 1847 istehkamlari Rus istehkamlarinin irelilemesi Kenesari cenuba dogru koc etmeye mecbur etdi Burada Kenesar Kokand xanligina qarsi mubarizeni davam etdirdiyi Boyuk Yuzun torpaqlarina koc ederek Turqay ve Irgiz bolgelerini terk etmek qerarina geldi Kenesarin siyaseti1841 ci ilin sentyabrinda Torqay cayi yaxinliginda kecirilen bir qurultayda uc qazax yuzununn numayendeleri birlesmis Qazax Xanliginin dircelisini elan ederek Kenesari xan secdiler Qurultayin butun qaydalarina gore Kenesar ag bir keceye ekilmis ve boyudulmusdur 1842 1843 cu illerde Buxara emiri Nesrullah xan da Kenesari qazaxlarin xani kimi tanidi Usyancilarin Rusiya serhedlerinden cekildiyi dovrde collerde veziyyet bir qeder sabitlesdi Xanligin iqtisadi veziyyetini yaxsilasdirmaq ucun Kenesar ticaret karvanlarina yaxsi vergi getiren maneeleri ve basqinlari qeti qadagan etdi Xan Kenesarin hakimiyyeti dovrunde qazaxlarin adet huququ normalarina uygun islere baxan biyler mehkemesi berpa edildi Vergi siyasetinde muselman huquq normalari da berpa edildi maldarliq saheleri ucun zyaket qorunub saxlanildi mecburi illik vergi Islamin bes sutunundan biridir ekincilik saheleri ucun usur oturaqlardan alinan vergi berpa edildi Netice etibarile Rusiyada Asiya ile elaqelerden mesul olan bezi memurlar xususen Orenburq general qubernatoru Perovski Bukevskaya Ordasindan numune goturerek danisiqlara ve yari muxtar bir tehsil teskil etmeye meyl gostermeye basladilar 1843 cu ilde I Nikolayin bu layihelere cavabi eyni kralliqda iki monarx olmaz ve silahli qarsidurmalar davam etdi Kenesara qarsi mubarizede kazaklar ve nizami qosunlarla yanasi hokumete sadiq sultanlar da istirak etdi Passiflik ve bezen Orenburq rehberliyinin Kenesar ile flort etmesi Sibirlilerin butun seylerini bosa cixardi Xan hakimiyyeti dovrunde Kenesar reqiblerine qarsi repressiyalar heyata kecirerek qeddar metodlara sadiq qaldi Xan Kenesarinin sert daxili siyaseti mueyyen yerlerde hiddet dogurdu 1844 cu ilde Jappas qebilesinden bir nece aula zyaket toplamaq ucun Esaullarin destesi ile gelen Sultan Naurizbay Kenesarin qardasi ile silahli qarsidurmaya girdi Kenesar yalniz zulmun xanin hakimiyyetini qalici ede bileceyine inanan babasi Ablayin siyasetini davam etdirdi Gucunu bezen terrorla hemserhed olan sert intizamla qorudu Isgal olunmus torpaqlarda Kenesar sulale rejimi qurdu 1846 ci ilin sonunda car qosunlari ve Rusiyaya sadiq qazax sultanlarinin herbi birlesmeleri terefinden Kicik ve Orta Juzlarin erazisinden sixisdirilaraq Ili cayinin agzinda catmasi cetin olan yarimadani isgal etdi Qazaxistanin Rusiyadan musteqilliyi ugrunda mubarize aparan Kenesarin movqeyi 1846 ci ilde Orta Juz qazaxlari terefinden Rusiya vetendasligini qebul eden Yirmiceyde cox zeifledi Qiyamin meglubiyyeti1846 ci ilde Kenesar Xan Ruslarin tezyiqi altinda Orta Juzun erazisini terk etmek mecburiyyetinde qaldi Bu dovrde Kenesar esas zerbeni Kokand xanligina qarsi yoneltdi Ust Yuzun simal bolgelerindeki qazaxlar arasinda da bir qiyam basladi Rusiya hokumeti general Visnevskini Kenesara qarsi gonderdi Qazax aga sultanlari ile birlikde Visnevski Balxas gollerinde Kenesari qabaqladi Muhasireye tab getire bilmeyen Qazax xani Boyuk Yuzun merkezi bolgelerine koc etdi Lakin Qirgizistan manapalari Kokand zulmunden qurtulmaq ucun Rusiya vetendasligini qebul etmeye calisdilar Boyuk Yuzun sultanlari Rusiyaya sedaqet and icdiler 1847 ci ilde Kenesar qirgizlarin torpaqlarini isgal etdi Bu isgal son derece qeddar idi bundan sonra qirgizlar muharibeye hazirlasmaga basladi Maitobe Keklik Sengir qesebesinde Ormonun rehberlik etdiyi qirgiz manaplari ile doyus bas verdi Lakin doyus zamani sultanlar Rustem ve Sipatay Kenesara xeyanet etdi ve ordunun ehemiyyetli bir hissesini ozleri ile aldi Doyus bir nece gun davam etdi Bes yuz esgerle ayrildiqda bele Kenesar teslim olmadi Qacmaq teklifinde Qazax xani qacsa gelecek nesiller ucun pis bir numune olacagini cavab verdi Kenesar tutuldu ve texminen uc ay esir tutuldu sonra edam edildi Edamdan evvel namaz oxumaq ucun icaze istedi Cox sayda qazax mehbusu son qazax xaninin edamini izleye bilmek ucun edam yerine aparildi ve isgenceden sonra basini kesdiler General Qubernatorun bascisi knyaz Qorcakovu Qirgiz manapi Kaliquly Alibekov catdirdi Kenesarin olumu ve qiyamin meglubiyyeti Rusiyaya Qazaxistan erazilerini tamamile tabe etmeye ve Orta Asiyaya dogru irelilemenin yeni merhelesine baslamaga imkan verdi IstinadlarXarici kecidler