Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Say — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas nitq hissəsi.
"Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır.
Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s.
Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.
Sayın quruluşca növləri
Saylar quruluşca üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar.
Sadə saylar bir kökdən ibarət olur. Məsələn: bir, üç, yeddi, on, əlli, səksən, doxsan, milyon və s. Saylara aid heç bir qrammatik yoxdur.
Düzəltmə saylar kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. İsim və sifətdən fərqli olaraq, düzəltmə saylar başqa nitq hissələrindən yox, yalnız sayların özündən düzəlir. Düzəltmə saylar sadə saylara -ıncı4 şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Bu şəkilçi yalnız saya aid şəkilçidir: qırxıncı, səkkizinci, onuncu. -la² və -ca² şəkilçilərinin köməyi ilə düzələn onlarla, yüzlərlə, onlarca, minlərcə tipli saylar da quruluşca düzəltmədir. "Çoxlu" sayı da quruluşca düzəltmədir.
Mürəkkəb saylar da, əsasən, saylardan yaranır. Məsələn: üç-dörd, beş-altı, on-on beş, on iki, otuz üç, yüz iyirmi beşinci, bir çox, bir az, bir qədər, beşdə üç, ikidə bir və s. İki-üç, üç-dörd tipli mürəkkəb qeyri-müəyyən miqdar sayları defislə, qalanları isə ayrı yazılır. Bitişik yazılan mürəkkəb say yoxdur.
Defislə yazılan mürəkkəb saylar əsl mürəkkəb saylar, ayrı yazılan saylar isə tərkibi saylar sayılır.
Sayın mənaca növləri
Sayın mənaca 2 növü vardır.
Müəyyən miqdar sayları:
Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını və kəmiyyətini bildirir və "neçə?", "nə qədər?" suallarına cavab verir. Məsələn: beş, on, yüz, otuz üç, yüz on və s. Azərbaycan dilində quruluşca sadə olan müəyyən miqdar saylarının cəmi 23-dür: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, milyon. Bu sözlərdən üçü alınma sözdür, qalanları isə Azərbaycan-türk sözləridir. Sıra sayları və mürəkkəb müəyyən miqdar sayları bu 23 sayın əsasında yaranır.
Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər yalnız təkdə işlənir. Məsələn, "on beş şagird", "beş kitab" və s. Bu isimləri cəmdə işlətmək (beş kitablar şəklində) qrammatik cəhətdən səhvdir.
Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir. Həmin sözlər aşağıdakılardır:
- Nəfər — insan bildirən isimlərlə işlənir: iki nəfər şagird, on nəfər tələbə və s.
- Baş — əsasən, heyvan bildirən isimlərlə işlənir: on baş öküz, yüz baş qoyun, iki baş keçi və s, lakin danışıq dilində "baş" sözü bəzi hallarda insanlara da şamil edilə bilir.
- Ədəd, dənə — cansız əşya bildirən isimlərlə işlənir beş dənə nar, iki ədəd qələm və s.
- Cüt, dəst — qoşalıq bildirmək üçün isimlərin əvvəlində işlənir: bir cüt ayaqqabı, iki dəst paltar (kostyum) və s.
- Göz, tikə, parça, dəstə, top və s. numerativ sözlər də müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında işlənir: üç göz otaq, bir tikə ət, bir parça çörək, iki dəstə gül, bir top çit və s.
Qeyri-müəyyən miqdar sayları
Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və "nə qədər?" sualına cavab verir. Məsələn beş-altı (kitab), üç-dörd (uşaq) və s.
Azərbaycan dilində ən çox işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları aşağıdakılardır az, çox, xeyli, bir qədər, bir çox, bir az, bir sıra, az-çox, çoxlu, onlarla, yüzlərlə, minlərlə, bir-iki, on-on beş və s.
"Az" və "çox" sayları ən, lap, daha ədatları ilə də işlənə bilər: ən az, lap çox, daha çox və s. "Az" sayından sonra gələn isim təkdə işlənır: az adam. "Bir çox", "bir sıra" saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə işlənir: bir çox alimlər, bir sıra şəhərlər və s.
Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərlə və s. saylarından sonra gələn isimlər isə həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir: çox uşaq, çox adamlar, onlarla şagird, yüzlərlə tələbə və s. Başqa qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər isə təkdə işlənir: xeyli adam, bir qədər odun və s.
Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da nəfər, baş, ədəd, dənə, dəst, kimi numerativ sözlər işlədilir: üç-dörd nəfər uşaq, bir-iki dənə alma, beş-altı dəstə gül və s.
Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli saylara təqribi və ya təxmini miqdar sayları da deyilir.
Kəsr sayları
Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və kəsr sayları "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və kəsr sayları-da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca həmişə mürəkkəb (tərkibi) olur.
Kəsr sayları
Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və -da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca həmişə mürəkkəb (tərkibi) olur.
Sıra sayları
Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir və "neçənci?" sualına cavab verir. Sıra sayları müəyyən miqdar saylarına -ıncı4 şəkilçisini artırmaqla düzəlir: altmışıncı, səksəninci, doqquzuncu, dördüncü.
Kökü saitlə bitən saylara qoşulduqda bu şəkilçinin ilk saiti düşür: altıncı, ikinci və s. Əvvəl, axır, filan, son sözləri də -ıncı4 şəkilçisi ilə işləndikdə sıra sayı məzmununu bildirir: əvvəlinci (sıra), axırıncı (dərs), sonuncu (zəng), filanıncı (il) və s.
Sıra sayları bəzən "hansı?" sualına da cavab verir. Məsələn, birinci (hansı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) cərgə və s.
Sıra saylarından sonra gələn isimlər bəzən cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 30-cu illər, birinci sıralar və s.
Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isimsiz işlənə bilir, yəni isimləşir. Məsələn: Onuncular irəlidədirlər. Birincilərə mükafat verdilər. və s.
Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.
Sıra sayları üç cür yazılır:
- Sözlə: birinci, altıncı, on beşinci və s.
- Ərəb rəqəmləri və -ıncı4 şəkilçisinin ixtisar forması olan –cı4 şəkilçisi ilə: 6-cı, 1-ci, 4-cü, 35-ci və s. Sıra saylarını ərəb rəqəmləri ilə yazıb, onlardan sonra nöqtə və ya yarımmötərizə (nöqtəsiz) işarəsi qoymaqla da göstərmək olar. Bu halda -cı4 şəkilçisindən istifadə edilmir. Məsələn: 1), 1. və s.
- Roma rəqəmləri ilə: XX əsr, IX sinif, VI fəsil və s. Roma rəqəmlərindən sonra heç bir şəkilçi işlədilmir və defis ışarəsi də qoyulmur. Roma rəqəmləri 7 işarə ilə göstərilir: I (1), V (5), X (10), XX (20), L (50), C (100), D (500), M (1000). Bunların müxtəlif şəkildə birləşməsi ilə qalan rəqəmlər də yazılır: XL (60-cı), LX (60-cı) və s.
Sayın isim kimi işlənə bilməsi
Say da sifət kimi ismi əvəz edə bilir. İsmi əvəz edən say isimsiz işlənir, yəni özü isimləşir. İsimləşmiş say ismə məxsus hal, cəm və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir, ismin sualına cavab olur və cümlədə mübtəda, tamamlıq və bəzən də xəbər vəzifəsində işlənir: Məsələn: Beşincilər (kim?) yarışda qalib gəldirlər. Beşlərimdən (nədən?) xoşum gəlir. Beş (nə?) üçdən (nədən?) çoxdur. Gələn onunculardır (kimdir?).
Bəzi sayların yazılışı və deyilişi
Azərbaycan dilində bəzi sayların yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu cür saylar, əsasən aşağıdakılardır: dörd — [dört], səkkiz — [səkgiz], doqquz — [dokquz], altmış — [atmış], əlli altı — [əllaltı], səksən – [səysən] s. Dörd sayı -üncü şəkilçisini qəbul etdikdə isə kökdəki sonuncu samit sait səsdən əvvəl gəldiyi üçün cingiltili tələffüz olunur: [dordüncü].
Sayın təhlil qaydası
Say aşağıdakı qaydada təhlil olunur:
- Ümumi qrammatik mənası, sualı
- Hansı isimlə bağlı olması
- Quruluşca növü
- Mənaca növü
- Cümlədə rolu
Məsələn: Birinci sinif şagirdi dərslərindən beş qiymət alır.
Birinci — əşyanın sırasını bildirir, neçənci? sualına cavab olur. Sinif isimi ilə bağlıdır, quruluşca düzəltmədir. Sıra sayıdır, cümlədə təyindir. Beş — əşyanın miqdarını bildirir, neçə? sualına cavab olur. Qiymət ismi ilə bağlıdır, quruluşca sadədir. Müəyyən miqdar sayıdır, cümlədə təyindir.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Say deqiqlesdirme Say Canli ve cansiz varliqlarin sirasini ve ya miqdarini bildiren esas nitq hissesi Nece ne qeder necenci suallarindan birine cavab verir Meselen iki usaq bes kitab birinci sinif ve s Sira saylari esyanin sirasini bildiren necenci bezen de hansi sualina cavab olan saylardir Sira saylari samitle biten mueyyen miqdar saylarinin sonuna inci saitle bitenlerin sonuna nci sekilcisi artirmaqla duzelir Mes bes inci alti nci ve s Evvel axir son filan tipli sozler de inci sekilci qebul ederek sira mezmunu ifade ede bilir Mes axir inci adam evvel inci sekil ve s Sira saylari qurulusca sade olmur ya duzeltme birinci ikinci ve s ya da murekkeb on birinci otuz ikinci ve s olur Sayin qurulusca novleriSaylar qurulusca uc nove bolunur sade duzeltme ve murekkeb saylar Sade saylar bir kokden ibaret olur Meselen bir uc yeddi on elli seksen doxsan milyon ve s Saylara aid hec bir qrammatik yoxdur Duzeltme saylar kok ve leksik sekilciden ibaret olur Isim ve sifetden ferqli olaraq duzeltme saylar basqa nitq hisselerinden yox yalniz saylarin ozunden duzelir Duzeltme saylar sade saylara inci4 sekilcisini artirmaqla duzelir Bu sekilci yalniz saya aid sekilcidir qirxinci sekkizinci onuncu la ve ca sekilcilerinin komeyi ile duzelen onlarla yuzlerle onlarca minlerce tipli saylar da qurulusca duzeltmedir Coxlu sayi da qurulusca duzeltmedir Murekkeb saylar da esasen saylardan yaranir Meselen uc dord bes alti on on bes on iki otuz uc yuz iyirmi besinci bir cox bir az bir qeder besde uc ikide bir ve s Iki uc uc dord tipli murekkeb qeyri mueyyen miqdar saylari defisle qalanlari ise ayri yazilir Bitisik yazilan murekkeb say yoxdur Defisle yazilan murekkeb saylar esl murekkeb saylar ayri yazilan saylar ise terkibi saylar sayilir Sayin menaca novleriSayin menaca 2 novu vardir Mueyyen miqdar saylari Mueyyen miqdar saylari esyanin konkret miqdarini ve kemiyyetini bildirir ve nece ne qeder suallarina cavab verir Meselen bes on yuz otuz uc yuz on ve s Azerbaycan dilinde qurulusca sade olan mueyyen miqdar saylarinin cemi 23 dur bir iki uc dord bes alti yeddi sekkiz doqquz on iyirmi otuz qirx elli altmis yetmis seksen doxsan milyon Bu sozlerden ucu alinma sozdur qalanlari ise Azerbaycan turk sozleridir Sira saylari ve murekkeb mueyyen miqdar saylari bu 23 sayin esasinda yaranir Mueyyen miqdar saylarindan sonra gelen isimler yalniz tekde islenir Meselen on bes sagird bes kitab ve s Bu isimleri cemde isletmek bes kitablar seklinde qrammatik cehetden sehvdir Mueyyen miqdar saylari ile isimler arasinda cox vaxt numerativ sozler islenir Hemin sozler asagidakilardir Nefer insan bildiren isimlerle islenir iki nefer sagird on nefer telebe ve s Bas esasen heyvan bildiren isimlerle islenir on bas okuz yuz bas qoyun iki bas keci ve s lakin danisiq dilinde bas sozu bezi hallarda insanlara da samil edile bilir Eded dene cansiz esya bildiren isimlerle islenir bes dene nar iki eded qelem ve s Cut dest qosaliq bildirmek ucun isimlerin evvelinde islenir bir cut ayaqqabi iki dest paltar kostyum ve s Goz tike parca deste top ve s numerativ sozler de mueyyen miqdar saylari ile isimler arasinda islenir uc goz otaq bir tike et bir parca corek iki deste gul bir top cit ve s Qeyri mueyyen miqdar saylari Qeyri mueyyen miqdar saylari esyanin deqiq olmayan miqdarini bildirir ve ne qeder sualina cavab verir Meselen bes alti kitab uc dord usaq ve s Azerbaycan dilinde en cox islenen qeyri mueyyen miqdar saylari asagidakilardir az cox xeyli bir qeder bir cox bir az bir sira az cox coxlu onlarla yuzlerle minlerle bir iki on on bes ve s Az ve cox saylari en lap daha edatlari ile de islene biler en az lap cox daha cox ve s Az sayindan sonra gelen isim tekde islenir az adam Bir cox bir sira saylarindan sonra gelen isimler ise cemde islenir bir cox alimler bir sira seherler ve s Cox onlarla yuzlerle minlerle ve s saylarindan sonra gelen isimler ise hem tekde hem de cemde islene bilir cox usaq cox adamlar onlarla sagird yuzlerle telebe ve s Basqa qeyri mueyyen miqdar saylarindan sonra gelen isimler ise tekde islenir xeyli adam bir qeder odun ve s Bir iki uc dord bes alti tipli qeyri mueyyen miqdar saylari ile isimler arasinda da nefer bas eded dene dest kimi numerativ sozler isledilir uc dord nefer usaq bir iki dene alma bes alti deste gul ve s Bir iki uc dord bes alti tipli saylara teqribi ve ya texmini miqdar saylari da deyilir Kesr saylari Kesr saylari ya tamin butovun hissesini ya da tam ve hissesini bildirir ve kesr saylari ne qeder nece hisse suallarina cavab verir Kesr saylari mueyyen miqdar saylari ve kesr saylari da sekilcisinin komeyi ile yaranir Meselen besde uc 3 5 iki tam onda bes 2 5 ve s Kesr saylari qurulusca hemise murekkeb terkibi olur Kesr saylari Kesr saylari ya tamin butovun hissesini ya da tam ve hissesini bildirir ve ne qeder nece hisse suallarina cavab verir Kesr saylari mueyyen miqdar saylari ve da sekilcisinin komeyi ile yaranir Meselen besde uc 3 5 iki tam onda bes 2 5 ve s Kesr saylari qurulusca hemise murekkeb terkibi olur Sira saylari Sira saylari esyanin sirasini bildirir ve necenci sualina cavab verir Sira saylari mueyyen miqdar saylarina inci4 sekilcisini artirmaqla duzelir altmisinci sekseninci doqquzuncu dorduncu Koku saitle biten saylara qosulduqda bu sekilcinin ilk saiti dusur altinci ikinci ve s Evvel axir filan son sozleri de inci4 sekilcisi ile islendikde sira sayi mezmununu bildirir evvelinci sira axirinci ders sonuncu zeng filaninci il ve s Sira saylari bezen hansi sualina da cavab verir Meselen birinci hansi mertebe axirinci hansi cerge ve s Sira saylarindan sonra gelen isimler bezen cem sekilcisi qebul ede bilir Meselen besinci sinifler 30 cu iller birinci siralar ve s Sira saylari basqa saylara nisbeten daha cox isimsiz islene bilir yeni isimlesir Meselen Onuncular irelidedirler Birincilere mukafat verdiler ve s Sira saylari qurulusca sade olmur ya duzeltme birinci ikinci ve s ya da murekkeb on birinci otuz ikinci ve s olur Sira saylari uc cur yazilir Sozle birinci altinci on besinci ve s Ereb reqemleri ve inci4 sekilcisinin ixtisar formasi olan ci4 sekilcisi ile 6 ci 1 ci 4 cu 35 ci ve s Sira saylarini ereb reqemleri ile yazib onlardan sonra noqte ve ya yarimmoterize noqtesiz isaresi qoymaqla da gostermek olar Bu halda ci4 sekilcisinden istifade edilmir Meselen 1 1 ve s Roma reqemleri ile XX esr IX sinif VI fesil ve s Roma reqemlerinden sonra hec bir sekilci isledilmir ve defis isaresi de qoyulmur Roma reqemleri 7 isare ile gosterilir I 1 V 5 X 10 XX 20 L 50 C 100 D 500 M 1000 Bunlarin muxtelif sekilde birlesmesi ile qalan reqemler de yazilir XL 60 ci LX 60 ci ve s Sayin isim kimi islene bilmesiSay da sifet kimi ismi evez ede bilir Ismi evez eden say isimsiz islenir yeni ozu isimlesir Isimlesmis say isme mexsus hal cem ve mensubiyyet sekilcilerini qebul edir ismin sualina cavab olur ve cumlede mubteda tamamliq ve bezen de xeber vezifesinde islenir Meselen Besinciler kim yarisda qalib geldirler Beslerimden neden xosum gelir Bes ne ucden neden coxdur Gelen onunculardir kimdir Bezi saylarin yazilisi ve deyilisiAzerbaycan dilinde bezi saylarin yazilisi ve teleffuzu ferqlenir Bu cur saylar esasen asagidakilardir dord dort sekkiz sekgiz doqquz dokquz altmis atmis elli alti ellalti seksen seysen s Dord sayi uncu sekilcisini qebul etdikde ise kokdeki sonuncu samit sait sesden evvel geldiyi ucun cingiltili teleffuz olunur dorduncu Sayin tehlil qaydasiSay asagidaki qaydada tehlil olunur Umumi qrammatik menasi suali Hansi isimle bagli olmasi Qurulusca novu Menaca novu Cumlede rolu Meselen Birinci sinif sagirdi derslerinden bes qiymet alir Birinci esyanin sirasini bildirir necenci sualina cavab olur Sinif isimi ile baglidir qurulusca duzeltmedir Sira sayidir cumlede teyindir Bes esyanin miqdarini bildirir nece sualina cavab olur Qiymet ismi ile baglidir qurulusca sadedir Mueyyen miqdar sayidir cumlede teyindir Hemcinin baxNitq hissesi