Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yapon kölgə teatrı - Yaponların müasir teatr leksikonunda kage-sibay adlandırılan teatr.
Haqqında
Yaponların müasir teatr leksikonunda kage-sibay adlanırılır. Kage kölgə, sibay teatr deməkdir. Yaponiyanın bu teatrı az tədqiq olunduğundan dünya xalqları arasında No və Kabuki teatrları kimi tanınmır. Rus dilli ədəbiyyatda bu mövzuda yeganə məqalə 1936-cı ildə yazılmış, sonradan isə kitabın ayrıca bir fəsli kimi dərc etdirilmişdir. Lakin uzun müddət Yaponiyada kölgə teatrı adı altında tamam ayrı təzahürlər anlaşılmışdır.
Məsələn:
 | Yaponiyada “kage-e” (kölgəli şəkillər), “yubi-ningyö” (barmaq kuklaları) qismində tamaşalar kölgə teatrı sanılmışdır. Bütövlükdə, kölgə teatrı barədə olan təsəvvürlər Yaponiyanın özündə belə konkret deyil. Burada Kavabiraki çay bayramları zamanı gecə qaranlığında oynanılan tamaşalara da “kage-sibay” adı verilmişdi. Bu tamaşalar qayıqlarda ifa olunurdu. Məxsusi bu tamaşalardan ötrü qayığın içində kiçik bir evcik hazırlanırdı və buna “yakate-bune” deyilirdi. Evcik-səhnədə heç kim görünmürdü, iştirakçıların yalnız səsi eşidilirdi. Ona görə bu teatrı “kage-sibay”, yəni “qeybdən səs” adlandırırdılar: sözün başqa mənası “kölgə teatrı” kimi anlaşılır. Yaponlar buna həmçinin “görünməz teatr” da deyirlər. |  |
Tarixi
Yapon kölgə teatrının nə vaxt yarandığını söyləmək çətindir. Bu haqda ilkin məlumatlar XVII əsrə təsadüf edir. Yaponların Kiyusoran ensiklopediyasında kage-ningyö, yəni “kölgə kuklalar” barəsindəki qeydlər bu tarixin təqribən 1661-1680-cı illərdən başlandığını bildirir. Kölgə teatrının ən erkən forması haqqında 1850-ci ildə dərc edilmiş Bukonempyo adlı xronoloji məlumatlar kitabında danışılır. Bu formanı Yaponiyada kage-no tavamure adlandırırdılar.
Kage-no tavamure (kölgələrlə əyləncə)
Kage-no tavamure “kölgələrlə əyləncə” deməkdir. Bu teatrın fiqurları hərəkətsizdir, daha doğrusu, kölgələr daim statik vəziyyətdədir.
| | Kage-no tavamure kölgə oyununda fiqurlar qara kağızdan kəsilirdi və bambuk ağacından ox formasında düzəldilmiş çubuğun ucuna geydirilirdi. İki fiqur çarpaz şəkildə bir çubuğa oturdulurdu. Fiqurlardan biri əfsanəvi personaj sitedoci’ni, o birisi şeytanın kölgəsini təmsil edirdi. Beləliklə, bu teatrda iki fiqurun köməyilə insanın şeytana dönməsi rəvayəti danışılırdı. Bunun üçün kuklaçı əlindəki çubuğu sadəcə olaraq çevirməliydi. Sonralar bu fiqurları hərəkətə gətirməkdən ötrü kuklaçılar yeni vasitələr axtarıb tapırlar. Müsbət nəticə əldə etmək məqsədilə kuklaçı ikinci bambuk çubuğunu da işə salırdı. Çubuqlardan birinin uzunluğu 18.5 sm., eni (qalınlığı) 0.4 sm. olub gövdəyə, o birinin uzunluğu isə 22.5 sm., qalınlığı isə 1.5 sm. olub papiros kağızı ilə üç tərəfdən kuklaların əlinə bərkidilirdi. Adətən kuklaçı sol əlilə kuklanın gövdəsinə bərkidilmiş tərpənməz çubuğu tuturdu, sağ əlindəki çubuqla isə kuklanın əlini işlədirdi. Tamaşa boyunca kuklaçı həm də öz personajının əfsanəsini uydurur və onun adından danışırdı. | |
Yubi-ningyö (Barmaq kukla)
Yapon kölgə teatrının ən maraqlı və icra texnikası baxımından mürəkkəb forması yubi-ningyö hesab edilir. Belə söyləyirlər ki, bu kölgə teatrının yaradıcısı Honsyu əyalətindən olan Yösida Harunoske adlı bir kuklaçıdır. Yubi barmaq, ningyö isə kukla deməkdir. Bu teatrın tamaşaları öz orijinallığı və çətin başa gələn icra texnikası ilə seçilir. Bir neçə personajın iştirakı, dekorlar, səhnə, daha doğrusu, ekran-pərdə effektləri və ədəbi mətnin mövcudluğu göstərir ki, yubi-ningyö yapon teatr mədəniyyətinin təkrarsız hadisəsidir. Bütün kölgə teatrlarında olduğu kimi burada da səhnəni ekran-pərdə əvəzləyir. Ekran bir qayda olaraq xüsusi qalın tutqun kağızdan hazırlanır. Bu cür kağız növünə Yaponiyada mino-kami deyirlər. Ekran 135 sm. uzunluğu, 84 sm. hündürlüyü və 2.3 mm. qalınlığı olan, üzdən qara, arxadan qırmızı rənglənmiş taxta çərçivənin içində iplərlə tarıma çəkilir. Tamaşa vaxtı ekran ətrafına qara parça salınır. Bu, sanki ekranın haşiyəsi olur və döşəməyə qədər gedib çatır: məqsədi çömələrək tamaşa göstərən kuklaçını gizlətməkdir. Ekranın arxasında əvvəllər çıraq, sonralar isə elektrik lampası yerləşdirilirdi. Pərdənin daxili tərəfindən 87 sm. uzunluğu, 2 sm. qalınlığı olan nazik taxta haşiyələr çərçivəyə bərkidilirdi. Onların üzərində dekorlar, dialoqlarda fəal iştirak etməyən fiqurlar məskunlaşdırılırdı. Çox vaxt dekorlar karton və ya qalın bambuk kağızlarından düzəldilirdi. Əvvəllər bu dekorları ekran arxasındakı xətkeş formalı haşiyələrə yapışdırardılar; sonradan onları kiçik mıxlarla bərkitməyə başladılar. Dekorları tez-tez təbii materiallardan hazırlayırdılar və buna görə də onlar rəngli olurdu. Bu xüsusda digər səhnə (ekran) effektlərini də qeyd etmək lazımdır. Əgər pyesdə yağış və ya qar yağdığı göstərilirdisə, bu zaman kuklaçı ekranın yuxarısından bir “zivə” çəkirdi və bu ipdən şaquli istiqamətdə aşağı saçaqsaçaq saplar buraxılırdı. Qar yağdığını bildirmək istəyəndə isə kuklaçı bu saplara xırda pambıq kürəcikləri asırdı. Seyrçilərə kölgənin ruh olduğunu xatırlatmaq üçünsə kuklaçı çubuq çəkib tüstünü ağzna doldururdu və ekrana tərəf üfürürdü: bununla da sirli bir ovqat yaratdığını düşünürdü. Yubi-ningyö tamaşaları zamanı xüsusi magik atmosferin meydana gəlməsini şərtləndirən vasitələrdən biri də təbildir. Təbil ən emosional məqamların müjdəçisidir. Yeksənəq aram zərbələr tamaşanın başlanğıcına işarədir. Tez-tez təkrarlanan möhkəm zərbələr isə tufanı və ya atəş açıldığını bildirir. Bu məqamda kölgə teatrı kaqura adı ilə tanınan məbədgah tamaşalarını xatırladır. Sakit, növbə ilə bir-birini əvəzləyən zərbələr isə dənizin səsini eyhamlaşdırır. Bu teatrın kuklaları təkcə kağızdan düzəldilmir, onlara parçadan kostyum, ipək iplərdən hörülmüş parik də geydirilir. Kuklaları hazırlamaqdan ötrü sıxlığı çox olan boz və qara rəngli kağızdan faydalanırlar. Gövdə, ayaqlar və əllər boz, kəllə isə mütləq şəkildə qara rəngə boyanır. Baş, gövdə və ayaqlar ayrı-ayrı hissələrdən ibarət olur. Ayaqlar sonradan gövdəyə bərkidilir. Baş və əllər də yalnız tamaşa müddətinə gövdəyə birləşdirilir. Samuray kuklaların ayaqları dizdən bir qədər aşağı hakama adlanan şalvar-tumanda gizlədilir. Onların ayaqları bu qayədə ikiyə bölünür və bir-birinə karton düyməciklə, sapla birləşdirilir. Qadınların ayağı uzun kimono içində görünmədiyindən onların hərəkəti də ekranda çox inandırıcı alınır. Kişi personajların dabanlarına 15 sm. uzunluğunda taxta çubuqcuq da taxılırdı, onların sonuna isə iki balaca oymaq formasında kisəcik tikilirdi. Bu çubuqcuq və kisəciyin köməyilə kuklaçı oynatdığı kuklanın-fiqurun-kölgənin ekran yerişini göstərirdi. Beləliklə, kölgə kuklaçının sol əlinin baş və şəhadət barmaqlarının köməyilə yeriməyə başlayırdı. Gövdəni kuklaçı sağ əlində tuturdu. Baş barmaq kəlləni, şəhadət barmağı kölgənin sol əlini, çeçələ barmaq isə kukla-kölgənin sağ əlini idarə edirdi. Faktiki surətdə kukla sağ və sol əl barmaqlarının 3+2 prinsipilə idarə olunurdu: cəmi beş barmaq vasitəsilə kukla hərəkətə gətirilirdi. Mahir kuklaçının əlində kölgə son dərəcə fəal, mütəhərrik olur və olduqca canlı ğörünür. Qadın və ya ikinci plan personajları ilə davranarkən kuklaçı yalnız sağ əlini işlədir. Elə vaxtlar olur ki, kuklaçı sağ əlilə kuklanın davranışını tənzimləyir, sol əliləsə gəmi təsvirini görüntüyə gətirir. Bu o deməkdir ki, qəhrəman gəmidə səyahətə çıxıb. Bir qayda olaraq kölgə-kuklalar ekrana yan böyürlərdən gətirilir. Personajın işi bitdikdə kuklaçı kölgənin başını barmağından çıxarıb kənara tullayır, qolları sərbəst buraxır və öz barmaqlarını seyrçiyə göstərir. Bu sonluq tamaşaçılar üçün həmişə əsl həzz mənbəyi sayılır. Kuklaçı heç vaxt seyrçilərə görünmür və pərdə arxasında gizlənir. Heç bir şübhə yoxdur ki, Yösida Harunoske yubi-ningyö kölgə teatrını Bunraku və Kabuki teatrlarının təsirilə yaratmışdır. Yaponiyanın böyük kukla ustası Kondo Kinnoske hələ 18 yaşında olarkən 1885-ci ildə Harunoskenin göstərdiyi yubi-ningyö tamaşalarına baxmışdır.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Aydın Tahirzadə. Şərq teatrı tarixi
- Японский театр теней
- Японские театры
İstinadlar
- Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi. Bakı: ADMİU, 2016, s. 165
- Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi. Bakı: ADMİU, 2016, s. 164-165
- Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi, s. 165-166
- Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi, s. 166-169
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yapon kolge teatri Yaponlarin muasir teatr leksikonunda kage sibay adlandirilan teatr HaqqindaYaponlarin muasir teatr leksikonunda kage sibay adlanirilir Kage kolge sibay teatr demekdir Yaponiyanin bu teatri az tedqiq olundugundan dunya xalqlari arasinda No ve Kabuki teatrlari kimi taninmir Rus dilli edebiyyatda bu movzuda yegane meqale 1936 ci ilde yazilmis sonradan ise kitabin ayrica bir fesli kimi derc etdirilmisdir Lakin uzun muddet Yaponiyada kolge teatri adi altinda tamam ayri tezahurler anlasilmisdir Meselen Yaponiyada kage e kolgeli sekiller yubi ningyo barmaq kuklalari qisminde tamasalar kolge teatri sanilmisdir Butovlukde kolge teatri barede olan tesevvurler Yaponiyanin ozunde bele konkret deyil Burada Kavabiraki cay bayramlari zamani gece qaranliginda oynanilan tamasalara da kage sibay adi verilmisdi Bu tamasalar qayiqlarda ifa olunurdu Mexsusi bu tamasalardan otru qayigin icinde kicik bir evcik hazirlanirdi ve buna yakate bune deyilirdi Evcik sehnede hec kim gorunmurdu istirakcilarin yalniz sesi esidilirdi Ona gore bu teatri kage sibay yeni qeybden ses adlandirirdilar sozun basqa menasi kolge teatri kimi anlasilir Yaponlar buna hemcinin gorunmez teatr da deyirler TarixiYapon kolge teatrinin ne vaxt yarandigini soylemek cetindir Bu haqda ilkin melumatlar XVII esre tesaduf edir Yaponlarin Kiyusoran ensiklopediyasinda kage ningyo yeni kolge kuklalar baresindeki qeydler bu tarixin teqriben 1661 1680 ci illerden baslandigini bildirir Kolge teatrinin en erken formasi haqqinda 1850 ci ilde derc edilmis Bukonempyo adli xronoloji melumatlar kitabinda danisilir Bu formani Yaponiyada kage no tavamure adlandirirdilar Kage no tavamure kolgelerle eylence Kage no tavamure kolgelerle eylence demekdir Bu teatrin fiqurlari hereketsizdir daha dogrusu kolgeler daim statik veziyyetdedir Kage no tavamure kolge oyununda fiqurlar qara kagizdan kesilirdi ve bambuk agacindan ox formasinda duzeldilmis cubugun ucuna geydirilirdi Iki fiqur carpaz sekilde bir cubuga oturdulurdu Fiqurlardan biri efsanevi personaj sitedoci ni o birisi seytanin kolgesini temsil edirdi Belelikle bu teatrda iki fiqurun komeyile insanin seytana donmesi revayeti danisilirdi Bunun ucun kuklaci elindeki cubugu sadece olaraq cevirmeliydi Sonralar bu fiqurlari herekete getirmekden otru kuklacilar yeni vasiteler axtarib tapirlar Musbet netice elde etmek meqsedile kuklaci ikinci bambuk cubugunu da ise salirdi Cubuqlardan birinin uzunlugu 18 5 sm eni qalinligi 0 4 sm olub govdeye o birinin uzunlugu ise 22 5 sm qalinligi ise 1 5 sm olub papiros kagizi ile uc terefden kuklalarin eline berkidilirdi Adeten kuklaci sol elile kuklanin govdesine berkidilmis terpenmez cubugu tuturdu sag elindeki cubuqla ise kuklanin elini isledirdi Tamasa boyunca kuklaci hem de oz personajinin efsanesini uydurur ve onun adindan danisirdi Yubi ningyo Barmaq kukla Yapon kolge teatrinin en maraqli ve icra texnikasi baximindan murekkeb formasi yubi ningyo hesab edilir Bele soyleyirler ki bu kolge teatrinin yaradicisi Honsyu eyaletinden olan Yosida Harunoske adli bir kuklacidir Yubi barmaq ningyo ise kukla demekdir Bu teatrin tamasalari oz orijinalligi ve cetin basa gelen icra texnikasi ile secilir Bir nece personajin istiraki dekorlar sehne daha dogrusu ekran perde effektleri ve edebi metnin movcudlugu gosterir ki yubi ningyo yapon teatr medeniyyetinin tekrarsiz hadisesidir Butun kolge teatrlarinda oldugu kimi burada da sehneni ekran perde evezleyir Ekran bir qayda olaraq xususi qalin tutqun kagizdan hazirlanir Bu cur kagiz novune Yaponiyada mino kami deyirler Ekran 135 sm uzunlugu 84 sm hundurluyu ve 2 3 mm qalinligi olan uzden qara arxadan qirmizi renglenmis taxta cercivenin icinde iplerle tarima cekilir Tamasa vaxti ekran etrafina qara parca salinir Bu sanki ekranin hasiyesi olur ve dosemeye qeder gedib catir meqsedi comelerek tamasa gosteren kuklacini gizletmekdir Ekranin arxasinda evveller ciraq sonralar ise elektrik lampasi yerlesdirilirdi Perdenin daxili terefinden 87 sm uzunlugu 2 sm qalinligi olan nazik taxta hasiyeler cerciveye berkidilirdi Onlarin uzerinde dekorlar dialoqlarda feal istirak etmeyen fiqurlar meskunlasdirilirdi Cox vaxt dekorlar karton ve ya qalin bambuk kagizlarindan duzeldilirdi Evveller bu dekorlari ekran arxasindaki xetkes formali hasiyelere yapisdirardilar sonradan onlari kicik mixlarla berkitmeye basladilar Dekorlari tez tez tebii materiallardan hazirlayirdilar ve buna gore de onlar rengli olurdu Bu xususda diger sehne ekran effektlerini de qeyd etmek lazimdir Eger pyesde yagis ve ya qar yagdigi gosterilirdise bu zaman kuklaci ekranin yuxarisindan bir zive cekirdi ve bu ipden saquli istiqametde asagi sacaqsacaq saplar buraxilirdi Qar yagdigini bildirmek isteyende ise kuklaci bu saplara xirda pambiq kurecikleri asirdi Seyrcilere kolgenin ruh oldugunu xatirlatmaq ucunse kuklaci cubuq cekib tustunu agzna doldururdu ve ekrana teref ufururdu bununla da sirli bir ovqat yaratdigini dusunurdu Yubi ningyo tamasalari zamani xususi magik atmosferin meydana gelmesini sertlendiren vasitelerden biri de tebildir Tebil en emosional meqamlarin mujdecisidir Yekseneq aram zerbeler tamasanin baslangicina isaredir Tez tez tekrarlanan mohkem zerbeler ise tufani ve ya ates acildigini bildirir Bu meqamda kolge teatri kaqura adi ile taninan mebedgah tamasalarini xatirladir Sakit novbe ile bir birini evezleyen zerbeler ise denizin sesini eyhamlasdirir Bu teatrin kuklalari tekce kagizdan duzeldilmir onlara parcadan kostyum ipek iplerden horulmus parik de geydirilir Kuklalari hazirlamaqdan otru sixligi cox olan boz ve qara rengli kagizdan faydalanirlar Govde ayaqlar ve eller boz kelle ise mutleq sekilde qara renge boyanir Bas govde ve ayaqlar ayri ayri hisselerden ibaret olur Ayaqlar sonradan govdeye berkidilir Bas ve eller de yalniz tamasa muddetine govdeye birlesdirilir Samuray kuklalarin ayaqlari dizden bir qeder asagi hakama adlanan salvar tumanda gizledilir Onlarin ayaqlari bu qayede ikiye bolunur ve bir birine karton duymecikle sapla birlesdirilir Qadinlarin ayagi uzun kimono icinde gorunmediyinden onlarin hereketi de ekranda cox inandirici alinir Kisi personajlarin dabanlarina 15 sm uzunlugunda taxta cubuqcuq da taxilirdi onlarin sonuna ise iki balaca oymaq formasinda kisecik tikilirdi Bu cubuqcuq ve kiseciyin komeyile kuklaci oynatdigi kuklanin fiqurun kolgenin ekran yerisini gosterirdi Belelikle kolge kuklacinin sol elinin bas ve sehadet barmaqlarinin komeyile yerimeye baslayirdi Govdeni kuklaci sag elinde tuturdu Bas barmaq kelleni sehadet barmagi kolgenin sol elini cecele barmaq ise kukla kolgenin sag elini idare edirdi Faktiki suretde kukla sag ve sol el barmaqlarinin 3 2 prinsipile idare olunurdu cemi bes barmaq vasitesile kukla herekete getirilirdi Mahir kuklacinin elinde kolge son derece feal muteherrik olur ve olduqca canli gorunur Qadin ve ya ikinci plan personajlari ile davranarken kuklaci yalniz sag elini isledir Ele vaxtlar olur ki kuklaci sag elile kuklanin davranisini tenzimleyir sol elilese gemi tesvirini goruntuye getirir Bu o demekdir ki qehreman gemide seyahete cixib Bir qayda olaraq kolge kuklalar ekrana yan boyurlerden getirilir Personajin isi bitdikde kuklaci kolgenin basini barmagindan cixarib kenara tullayir qollari serbest buraxir ve oz barmaqlarini seyrciye gosterir Bu sonluq tamasacilar ucun hemise esl hezz menbeyi sayilir Kuklaci hec vaxt seyrcilere gorunmur ve perde arxasinda gizlenir Hec bir subhe yoxdur ki Yosida Harunoske yubi ningyo kolge teatrini Bunraku ve Kabuki teatrlarinin tesirile yaratmisdir Yaponiyanin boyuk kukla ustasi Kondo Kinnoske hele 18 yasinda olarken 1885 ci ilde Harunoskenin gosterdiyi yubi ningyo tamasalarina baxmisdir Hemcinin baxNo teatri Kabuki teatriXarici kecidlerAydin Tahirzade Serq teatri tarixi Yaponskij teatr tenej Yaponskie teatryIstinadlarAydin Tahirzade Serq Teatri tarixi Baki ADMIU 2016 s 165 Aydin Tahirzade Serq Teatri tarixi Baki ADMIU 2016 s 164 165 Aydin Tahirzade Serq Teatri tarixi s 165 166 Aydin Tahirzade Serq Teatri tarixi s 166 169