Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xotonlar—Monqolustanda yaşayan türk etnik qrupu.
Tarixi
Bu gün Monqolustanda, Qərbi Çindən köçürülmüş Qırğız soyundan gələn xotonlar yaşayırlar. Dili Türkcə olub gün keçdikcə Monqollaşan bir qrupdur. 2009-cu ildə aparılan əhali sayımına görə xotonların sayı 10 000-dən artıqdır. Əlbəttə, bu etnosu Şərqi Türkistandakı Xotan ilə Xotanlı uyğurlarla qarışdırmamaq lazım gəlir. "Uyğur" rəsmi etnonimi şəkillənmədən öncə Şərqi Türkistandakı uyğurların böyük qismi (Sinzyan-Uygur muxtar bölgəsinin əsas əhalisi) özlərini "Xotanlıyıq" deyərək bir etnik qruba aidiyətlərini bildirmiş olmalarıdır.
İlk başda "xoton" etnik adın anlamını bildirmək lazım gəlir. Bu etnonimin bənzərləri bugünkü qırğızların Çəkir Sayak və Sayak boylarının içində "Koton" şəklində özünü göstərir. "Xoton" Monqol dillərində bu anlamlara gəlir: 1. Qırğ. birqazan (pelikan); 2. "Fənər" anlamına gəlir (Monqol-Oros Tol 1957:343). Etnik adın paralelində bugünkü türkmənlərin içində "Gotan" şəklində olduğu bilinir. Bu termin Türkməncədə də yuxarıda söylənən anlama gəlir (Ataniyazov 1988: 30). Bu etnik ad yer adına (toponiminə) bağlı olaraq ortaya çıxmış ola bilir. Xoton toponimi şəhər və bölgənin adı olaraq Qərbi Çindəki Tarım su hövzəsinin yuxarı axarına yaxın bir yerdə vardır. Bu bölgədə qırğızlar hələ yaşayırlar. Xoton toponimi "Manas" dastanının bütün variantlarında bəhs edilir (Manas ensiklopediyası Т. I:324). XIII əsr Mərkəzi Asiyada özlərini göstərməyə başlayan monqollar Şərqi Türkistan müsəlmanlarına "xoton" deyirlər. Əlbəttə, Monqol dilli xalqlarda (Oyrot-Monqollarda) "xoton" qandaş yəni qan bağıyla əmələ gəlmiş, köçəri olan birim anlamına gəlir. "Aha" (Qırğızca – ağa, aka, Azərbaycan dilində — qağa, böyük qardaş) idarə etdiyi bu birimə sayı ikidən çox olan ailələr ev heyvanlarıyla qatılırdı. Xotondakı evlərin sayı heyvan otlaqlarının xüsusuna görə çoxalıb, bəzən də azalırdı.
"Xoton" adının anlamını Cunqar (Oyrot) xanlığının tarixi üzərində mütəxəssis olan İ. Y. Zlatkin beləcə açıqlayır: Xoton, qan bağı olan bir münasibənin üzərinə quruludur və bərabərcə keçimini yürüdən ailələrin qrupudur. Xotonda 4, 10, 50 və ya bundan çox ailələr qrupu olurdu. Bir neçə Xoton aymak və ya otağı təşkil edib, bu da ümumi mülkiyəti, sahibliyi bildirirdi. Otağlar və ya aymaklar qrupu ulusu, uluslar isə Cunqar (Oyrot) xanlığını təşkil edirdi (Çernışev 1990:59).
İndi isə Monqolustandakı Ubsu-Nur və Ulan-Qom bölgələrində yaşayan xotonlar kimdir, sorusuna cavab aramamız lazım gəlir. Dolonlar Monqol Xalq Respublikasının şimal-qərbindəki Ubsunur bölgəsinin (Ubsu-Nur gölünün cənub ətrafı) Trailan somonunda (Monqolca – zəngin torpaq), Ulan-Qom bölgəsinin Naran-Bulak somon bölgəsinin mərkəzində yaşayırlar. Daha açıqlanmamış bilgilərə görə Mancur Çin əsgərləri tərəfindən Şərqi Türkistanın xanlıqları ilə olan savaşda əsir alınmışdır. XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində xotonları indi yaşadığı Xarxira (Qırğızca Karkıra)ya Cunqar xanı Qaldan-Boşoktu xan yerləşdirmiş deyilir. Qonşu yaşadığı Kalmak-Monqolların Derbət, Xotoqoyt v.s. etnik qruplarından antropoloji tipi baxımından fərqlilik göstərir. Dini inancları baxımından İslamın Sünni məzhəbinə aidiyət göstərməkdədirlər. Öz dillərini unutmuş deyə bilirik, tutunduğu dinlərində də Buddizmin, Şamanlığın və başqa dinlərin ünsürləri görünür. Amma özlərinin etnik köklərini və dinlərini unutmadıqları bəllidir. Üç yüzil öncəsində Xarxira çayına yaxın yerlərə sulama sistemləri qurulub, əkinçilik mədəniyyəti yüksək səviyəyə yüksəlmişdir. Bu üzdən bölgəyə Trialan (zəngin torpaq) deyilməkdədir. Xotonlar günümüzdə də əkinçilik və bağçılıqla həyatlarına davam etməkdədirlər. Ulan-Qomun Xarxirə (Karkıra) çayına yaxın yerlərdə yaşayan, içində bir neçə Türk etnik qrupları (çoxluqla Qırğız etnik qrupları) olan xotonlar bir neçə əsr öncə Xoton dağlarında yaşadıqlarına dair bilgilər var (Abramzon 1990: 67–68). Ünlü elm adamı və Türkoloq S. E. Malov da öz araşdırmalarında xotonların etnos olaraq qırğızlara yaxın olduğuna işarə etməkdədir.
Sayları
| 1956 | % | 1963 | % | 1969 | % | 1979 | % | 1989 | % | 2000 | % | 2007 | % | 2009 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2 603 | 0,31 | 2 874 | 0,28 | 4 056 | 0,34 | 4 380 | 0,28 | 6 076 | 0,31 | 9 014 | 0,38 | 6 904 | 0,27 | 10 249 | 0,38 |
Ədəbiyyat
- Атаниязов С. Словарь туркменских этнонимов. Ашхабад, 1988.
- "Manas". Ensiklopedisi. Bişkek, 1995, Т. I.
- Чернышев А.И. Общественное и государственное развитие ойратов в XVIII в. — М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1990. 138 с.
- С. М. Абрамзон. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. — Л.: Наука, 1971.
İstinadlar
- "Монгол улсын ястангуудын тоо, байршилд гарч буй өөрчлөлтyyдийн асуудалд" М.Баянтөр, Г. Нямдаваа, З.Баярмаа pp.57–70 2009-03-27 at the Wayback Machine
- . 2011-07-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-07.
- Юрий Кручкин. Монголия. Географическая энциклопедия. Улан-Батор 2009.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xotonlar Monqolustanda yasayan turk etnik qrupu TarixiBu gun Monqolustanda Qerbi Cinden kocurulmus Qirgiz soyundan gelen xotonlar yasayirlar Dili Turkce olub gun kecdikce Monqollasan bir qrupdur 2009 cu ilde aparilan ehali sayimina gore xotonlarin sayi 10 000 den artiqdir Elbette bu etnosu Serqi Turkistandaki Xotan ile Xotanli uygurlarla qarisdirmamaq lazim gelir Uygur resmi etnonimi sekillenmeden once Serqi Turkistandaki uygurlarin boyuk qismi Sinzyan Uygur muxtar bolgesinin esas ehalisi ozlerini Xotanliyiq deyerek bir etnik qruba aidiyetlerini bildirmis olmalaridir Ilk basda xoton etnik adin anlamini bildirmek lazim gelir Bu etnonimin benzerleri bugunku qirgizlarin Cekir Sayak ve Sayak boylarinin icinde Koton seklinde ozunu gosterir Xoton Monqol dillerinde bu anlamlara gelir 1 Qirg birqazan pelikan 2 Fener anlamina gelir Monqol Oros Tol 1957 343 Etnik adin paralelinde bugunku turkmenlerin icinde Gotan seklinde oldugu bilinir Bu termin Turkmencede de yuxarida soylenen anlama gelir Ataniyazov 1988 30 Bu etnik ad yer adina toponimine bagli olaraq ortaya cixmis ola bilir Xoton toponimi seher ve bolgenin adi olaraq Qerbi Cindeki Tarim su hovzesinin yuxari axarina yaxin bir yerde vardir Bu bolgede qirgizlar hele yasayirlar Xoton toponimi Manas dastaninin butun variantlarinda behs edilir Manas ensiklopediyasi T I 324 XIII esr Merkezi Asiyada ozlerini gostermeye baslayan monqollar Serqi Turkistan muselmanlarina xoton deyirler Elbette Monqol dilli xalqlarda Oyrot Monqollarda xoton qandas yeni qan bagiyla emele gelmis koceri olan birim anlamina gelir Aha Qirgizca aga aka Azerbaycan dilinde qaga boyuk qardas idare etdiyi bu birime sayi ikiden cox olan aileler ev heyvanlariyla qatilirdi Xotondaki evlerin sayi heyvan otlaqlarinin xususuna gore coxalib bezen de azalirdi Xoton adinin anlamini Cunqar Oyrot xanliginin tarixi uzerinde mutexessis olan I Y Zlatkin belece aciqlayir Xoton qan bagi olan bir munasibenin uzerine quruludur ve beraberce kecimini yuruden ailelerin qrupudur Xotonda 4 10 50 ve ya bundan cox aileler qrupu olurdu Bir nece Xoton aymak ve ya otagi teskil edib bu da umumi mulkiyeti sahibliyi bildirirdi Otaglar ve ya aymaklar qrupu ulusu uluslar ise Cunqar Oyrot xanligini teskil edirdi Cernisev 1990 59 Indi ise Monqolustandaki Ubsu Nur ve Ulan Qom bolgelerinde yasayan xotonlar kimdir sorusuna cavab aramamiz lazim gelir Dolonlar Monqol Xalq Respublikasinin simal qerbindeki Ubsunur bolgesinin Ubsu Nur golunun cenub etrafi Trailan somonunda Monqolca zengin torpaq Ulan Qom bolgesinin Naran Bulak somon bolgesinin merkezinde yasayirlar Daha aciqlanmamis bilgilere gore Mancur Cin esgerleri terefinden Serqi Turkistanin xanliqlari ile olan savasda esir alinmisdir XVII esrin sonu XVIII esrin evvellerinde xotonlari indi yasadigi Xarxira Qirgizca Karkira ya Cunqar xani Qaldan Bosoktu xan yerlesdirmis deyilir Qonsu yasadigi Kalmak Monqollarin Derbet Xotoqoyt v s etnik qruplarindan antropoloji tipi baximindan ferqlilik gosterir Dini inanclari baximindan Islamin Sunni mezhebine aidiyet gostermekdedirler Oz dillerini unutmus deye bilirik tutundugu dinlerinde de Buddizmin Samanligin ve basqa dinlerin unsurleri gorunur Amma ozlerinin etnik koklerini ve dinlerini unutmadiqlari bellidir Uc yuzil oncesinde Xarxira cayina yaxin yerlere sulama sistemleri qurulub ekincilik medeniyyeti yuksek seviyeye yukselmisdir Bu uzden bolgeye Trialan zengin torpaq deyilmekdedir Xotonlar gunumuzde de ekincilik ve bagciliqla heyatlarina davam etmekdedirler Ulan Qomun Xarxire Karkira cayina yaxin yerlerde yasayan icinde bir nece Turk etnik qruplari coxluqla Qirgiz etnik qruplari olan xotonlar bir nece esr once Xoton daglarinda yasadiqlarina dair bilgiler var Abramzon 1990 67 68 Unlu elm adami ve Turkoloq S E Malov da oz arasdirmalarinda xotonlarin etnos olaraq qirgizlara yaxin olduguna isare etmekdedir SaylariMonqolustanda ehalinin nisbetine gore xotonlarin sayi ehalinin statistik melumatina esasen 1956 1963 1969 1979 1989 2000 2007 20092 603 0 31 2 874 0 28 4 056 0 34 4 380 0 28 6 076 0 31 9 014 0 38 6 904 0 27 10 249 0 38EdebiyyatAtaniyazov S Slovar turkmenskih etnonimov Ashhabad 1988 Manas Ensiklopedisi Biskek 1995 T I Chernyshev A I Obshestvennoe i gosudarstvennoe razvitie ojratov v XVIII v M Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1990 138 s S M Abramzon Kirgizy i ih etnogeneticheskie i istoriko kulturnye svyazi L Nauka 1971 Istinadlar Mongol ulsyn yastanguudyn too bajrshild garch buj oorchloltyydijn asuudald M Bayantor G Nyamdavaa Z Bayarmaa pp 57 70 2009 03 27 at the Wayback Machine 2011 07 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 07 Yurij Kruchkin Mongoliya Geograficheskaya enciklopediya Ulan Bator 2009 Hemcinin baxXarici kecidler