Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
"Qızıl geyimli adam" (qaz. Алтын Адам) — 1969-cu ildə olan arxeoloji tapıntının şərti adı. 50 kilometrliyində, İssık çayının sahilində olan kurqanların birində tapılıb. Kurqanın hündürlüyü 6 metr, diametri 60 metrdir.
Tarixi
Almatının 43 km şərqində yerləşən Esik ərazisində 800 hektarlıq bir sahədə 27 böyük və 55 kiçik kurqan mövcuddur. 1963-cü ildə daşdığı üçün bir çox kurqan dağılaraq torpağa qarışır. 1970-ci ildə bu bölgədə yerləşən bir təpəlikdə tikinti üçün buldozerlər gətirilir və qazma işləri gedərkən işçilər yonulmuş qayaya rast gəlirlər. Bununla bağlı Almatı muzey rəhbəri Bekin Nur Muhamməd və Kamal Akşiyev bir heyətlə əraziyə gələrək ilkin bilgilər əldə edirlər. Beləliklə, ilk tədqiqatlar Orta Asiya tarixinin yenidən yazılacağını şərtləndirir. İttifaqa bu barədə məlumatı ilk olaraq "Komsomolskaya pravda" qəzeti verir. Sonralar 1978-ci ildə professor K. Akşiyev Esik tapıntısı barədə Moskvada rus dilində "Qazaxıstan saqalarının sənəti" adlı kitab çap etdirir.
Esik kurqanı İssıq məzarlığının güneyində yerləşir. Burada 1970-ci ildə dörd kurqanda qazıntı işlərinə başlanılır. Lakin kurqanların üçü soyğunçular tərəfindən qarət edildiyindən məzarlardan heç nə tapılmır. Fəqət sonuncu kurqan arxeoloqlara bütün bunların təəssüfünü unutdurur, çünki Altun tigin onların zəhmətini boşa çıxarmır. İlk tədqiqatçılardan Nur Muhamməd məzarı aşkar etməsini bu cür xatırlayır: "İnşaat əsnasında 6 metr yüksəklikdə, 60 metr genişlikdə iki quyu qazılırdı…Taxtanın üzərində kilim, kilimin üstündə qumaş vardı, onun üzərinə qoymuşdular, başı qərbə, ayağı şərqə dönükdü. İşləri dayandırdılar və tarixçi olduğum üçün mənə xəbər verdilər. Məzara çatdığımda torpağı əllərimlə qazmağa başladım. Öncə taxta parçalarını çıxardım, lakin taxtalar günəşi görüncə əlimdən düşdülər və toza çevrildilər. Bir az daha qazdıqda gözlərim parıltıdan qamaşdı və uzun müddət məzara baxa bilmədim. Yanımdakılar da baxa bilmədi. Gözlərimi ovuşdurduqdan sonra Altın geyimi gördüm…Taxta bir tabut içərisində Altun tigin dəfn olunmuşdu. Yanında, üzərində yazılar olan çanaq vardı. Əlində də bir üzük vardı. Üzüyü götürüb barmağına taxdım. Cəsədi altın geyim ilə birgə qaldırdıqda, altındakı ağac taxtalar və cəsəd toza çevrildi, sanki günəşi gördükcə yanırdı. Böyük bir həyəcan içərisindəydik…Dürüst hərəkət etdik. Ruslar gəldilər və sümük parçalarını apardılar…"
Beləliklə, 6 metr hündürlükdə yerləşən kurqanın içərisində daxili ölçüləri 290sm x 150sm, xarici ölçüləri 330sm x 190sm, hündürlüyü isə 150sm olan məzar aşkar edilir. Məzarın içi Tanrı dağlarında yerləşən küknar ağaclarının kötüklərindən hazırlanmışdı. Qalıqlardan anlaşıldığına görə cənazə mərasimi tamamlandıqdan sonra cəsəd yerləşdirilərək üstü qısa kötüklərlə qapadılmış və üzərinə çınqıllı torpaq yığılmışdı. Məzarın qərb divarının dibində ağacdan düzəldilmiş 10 ədəd kiçik masa yerləşirdi. Cəsəd otağın içərisindəki həsirin üzərinə yerləşdirilmişdi. Skeletin uzunluğu 165 sm-ə çatırdı.
Altun tiginin geyimi başından corabına qədər, o cümlədən kəməri və qılıncı da saf qızıldan idi. Cəsədin corabı ilə diz sümüyü arasında üçbucaq və dördbucaq şəkilli 4800 parça qızıl vardı. Bu, dünyada firon Tutanhamonun qəbrindən tapılan qızılların sayından sonra ikincidir. Döyüşçünün köynəyi əsasən qızıl ox uclarından və qızıldan tökülmüş şir başından ibarətdir. Qızıldan düzəldilmiş boyunbağı üst-üstə dörd dəfə dolanıbdır. Barmağında iki qızıl üzük vardır ki, bunların birinin üzərində börklü bir kişi motivi işlənibdir. Bu üzüklər alimlərdə cəsədin xaqan və ya tigin olma ehtimalını yaradır. Tiginin üst geyimi qırmızıya boyanmış dəridən ibarətdir, üzərində yıtıcı heyvan rəsmləri və dördbucaqlı formalı qızıllar yer almaqdadır. Dəridən hazırlanan şalvarının eni 20–25 sm-dir. Uzunluğu bir metrə yaxın olan kəməri dördbucaq formalı 16 parça qızıldan ibarətdir, üzərində 3 böyük yatmış formada təsvir edilmiş keyik və kiçik keyik rəsmləri yerləşir. Ayaqqabısı keçədən düzəldilmiş və üzəri üçbucaq formalı qızıllardan ibarətdir.
Tiginin başına taxdığı 60–65 sm hündürlüyündəki börk onun milli mənsubiyyətini əks etdirir. Belə ki, bu börk bir sıra türk xalqlarına məxsus olan bir geyimdir və üzərindəki əşyalar da totem (onqon) xarakterlidir. Börkdəki əşyaların təsvirləri bunlardır: dağ qoyunu (arxar), iribuynuzlu dağ keçisi, qanadlı at, quş qanadı (4 ədəd), aslan (4 ədəd), aslan dağda, şir başı (6 ədəd), at (2 ədəd), dağ keçisi (5 ədəd), quş heykəlləri (5 ədəd), diadema (tacşəkilli başlıq), kiçik quş qanadı (2 ədəd), uzun quş qanadı (4 ədəd), yarpaq (5 ədəd), kiçik yarpaq (7 ədəd), ox (4 ədəd), dağ zirvəsi (4 ədəd), ağac (5ədəd) və s.
Cəsədin sağ tərəfində qırmızı taxtadan bir qın içində qızıl qəbzəli dəmir qılınc mövcuddur. Bədəni ilə sol əli arasında taxta və dəri qını olan bir xəncər yerləşir. Sol dirsəyinin yanında ucu qızıldan olan bir ox, daha yuxarıda bir qamçı, içərisində tunc bir güzgü ilə qırmızı boya olan ipək çanta vardır. Bunlarla yanaşı məzardan tabaqlar, vazalar, güzgü və daraq qabları, gümüş qaşıqlar çıxır. Eyni zamanda məzardan içərisində yemək olan müxtəlif qablar aşkar edilir.
Fəqət gümüş qablardan biri 4800 ədəd qızıl parçasını kölgədə qoyacaq qədər önəmli idi. Çünki onun üzərində qədim türk yazısından ibarət işarələr vardı. Tapılan yazını Moskva və Leninqrad(indiki Sankt-Peterburq) universitetlərinə yollayırlar, fəqət orada oxuya bilmədiklərindən geri qaytarılır.
Sirli yazını oxuyan isə bütün ittifaqda tanınan Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının bilginlərindən professor Qayneddin Əlioğlu Musabəy olur. Alim açıqlamasında Esik yazısının Orxon yazılarından 1000 il əvvəl olmasını və hər işarənin bir hərfi deyil, hecanı bildirməsini söyləyir. Geyimin türk xalqlarına məxsusluğunu isə mərhum professor, mifoloq Mirəli Seyidov türk inanc və mifləri çərçivəsində araşdıraraq sübut edir.
Burada maraqlı cəhətlərdən biri yazıların niyə adi bir gümüş qabın içərisinə yazılmasıdır. Çünki məzardakı əşyalara nəzər yetirdikdə yazının daha qiymətli və dəyərli bir əşyanın üzərinə yazılması düşünülə bilərdi. Bunun yeganə izahı digər türk xalqları kimi saqaların da Gök Tanrı inancında olmalarıdır. Belə ki, türk xalqlarında qab və ya bardaq göyün simvolu hesab edilirdi və magik təsir bağışladığına inanılırdı. Məhz buna görədir ki, ümumi rəy kimi qəbul edilən 25 əsr yaşı olan məktubun üzərində türk saqaların uzaq keçmişindən xəbər verən 26 hərfdən ibarət iki sətrlik yazıda deyilir: " Tigin 23 yaşında öldü. Esik xalqının başı sağ olsun". Məhz buna görədir ki, Oljas Süleymenov bədii dillə gümüş qabın Altun tigini həm bu dünyada, həm də axirətdə qoruduğunu bildirir.
Sovetlər dönəmindən bu yana tarixçilər tapıntının miladdan öncə VI–V yüzilliyə aid olduğunu müdafiə etməyə çalışırlar. Fəqət bunun əksinə olduğunu isbatlamağa çalışanlar da (məs; Kazım Mirşan) vardır. Çünki ilk tədqiqatçılardan bu yana tiginin yalnız geyimi üzərində tədqiqat aparılıbdır. Digər tərəfdən qazıntı zamanı məzardan tiginin skeleti əldə edilsə də, üzərində heç bir karbon təhlili edilmədiyindən həqiqi nəticəyə gəlindiyi bir qədər şübhəlidir. Tədqiqatçıların tapıntının yaşını miladdan 5 əsr əvvələ aid etmələrinin bir səbəbi də onun belindəki kiçik qılıncın yunan qılıncına bənzəməsidir. Çünki bu cür qılıncların istehsalının miladdan 500 il əvvələ aid edilir və bu yanlış məntiqlə Esik tapıntısını da bu dövrə məxsusluğu iddia edilir. Təbii ki, türk tarixinə kölgə salmaq istəyənlər üçün Orta Asiyada vaxtilə mövcud olmuş türk mədəniyyətinin yunan mədəniyyətini üstələməsi mümkünsüzdür. Halbuki, bu cür saf qızıldan hazırlanmış geyim başqa ərazilərdə tapılmamış və bu yalnız nə vaxtsa mövcud olmuş qədim türk incəsənətinin, mədəniyyətinin bir hissəsidir.
Alimlər tərəfindən qəbul olunmuş digər bir ortaq nəticə skeletin saqa türklərinə məxsusluğudur. Onların fikrincə, saqalar bu əraziyə Çin imperatorluğunun təzyiqi nəticəsində Altay dağlarını keçərək gəliblər. Altun tiginin Hun türklərinə aid olması barədə də fərziyyələr mövcuddur. Professor Firudin Ağasıoğlu Cəlilov "Saqa qamər boyları" kitabında tigini Altın geyimli saqa kimi qeyd edir. Hər halda yazıdan da anlaşıldığı kimi, Altun tigin türk boylarından birinə məxsusdur.
1993-cü ildə Qazaxıstanın şimal şərqində Altay dağlarında ikinci altın geyimli cəsəd tapılır. Üçüncü altun tigin məzarı isə yenə də Qazaxıstanda Atıray ərazisində aşkara çıxarılır. Esiklə yanaşı Türküstanın Talgar, Böyük və Kiçik Almatı, Kaskelen, Kurtı, İli, Karakemer, Çilik, Çarın, Kegen, Karkara, Karatal, Ağsu, Lepsı ərazilərində zəngin məzarlara rast gəlinir.
Hazırda Esikdən tapılmış altun tiginin geyimi və digər tapıntılar Almatı muzeyində qorunmaqla yanaşı, şəhərin Cumhuriyyət meydanında da bağımsızlıq abidəsi olaraq Altun tiginin heykəli ucalmaqdadır.
İstinadlar
- Андроновская культура // БРЭ. Т.1. М.,2005.
- К. Акишев Курган Иссык. — М., 1978 г.; Ведомственный архив РГП "Ғылым ордасы". — Фонд 11, Опись 1Л, Дело 71, листы 52,58; Там же. — дело 73, листы 41, 46, 59
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qizil geyimli adam qaz Altyn Adam 1969 cu ilde olan arxeoloji tapintinin serti adi 50 kilometrliyinde Issik cayinin sahilinde olan kurqanlarin birinde tapilib Kurqanin hundurluyu 6 metr diametri 60 metrdir Sak tayfalarindan olan carin deri uzerinde qizildan olan geyimiTarixiAlmatinin 43 km serqinde yerlesen Esik erazisinde 800 hektarliq bir sahede 27 boyuk ve 55 kicik kurqan movcuddur 1963 cu ilde dasdigi ucun bir cox kurqan dagilaraq torpaga qarisir 1970 ci ilde bu bolgede yerlesen bir tepelikde tikinti ucun buldozerler getirilir ve qazma isleri gederken isciler yonulmus qayaya rast gelirler Bununla bagli Almati muzey rehberi Bekin Nur Muhammed ve Kamal Aksiyev bir heyetle eraziye gelerek ilkin bilgiler elde edirler Belelikle ilk tedqiqatlar Orta Asiya tarixinin yeniden yazilacagini sertlendirir Ittifaqa bu barede melumati ilk olaraq Komsomolskaya pravda qezeti verir Sonralar 1978 ci ilde professor K Aksiyev Esik tapintisi barede Moskvada rus dilinde Qazaxistan saqalarinin seneti adli kitab cap etdirir Esik kurqani Issiq mezarliginin guneyinde yerlesir Burada 1970 ci ilde dord kurqanda qazinti islerine baslanilir Lakin kurqanlarin ucu soyguncular terefinden qaret edildiyinden mezarlardan hec ne tapilmir Feqet sonuncu kurqan arxeoloqlara butun bunlarin teessufunu unutdurur cunki Altun tigin onlarin zehmetini bosa cixarmir Ilk tedqiqatcilardan Nur Muhammed mezari askar etmesini bu cur xatirlayir Insaat esnasinda 6 metr yukseklikde 60 metr genislikde iki quyu qazilirdi Taxtanin uzerinde kilim kilimin ustunde qumas vardi onun uzerine qoymusdular basi qerbe ayagi serqe donukdu Isleri dayandirdilar ve tarixci oldugum ucun mene xeber verdiler Mezara catdigimda torpagi ellerimle qazmaga basladim Once taxta parcalarini cixardim lakin taxtalar gunesi gorunce elimden dusduler ve toza cevrildiler Bir az daha qazdiqda gozlerim pariltidan qamasdi ve uzun muddet mezara baxa bilmedim Yanimdakilar da baxa bilmedi Gozlerimi ovusdurduqdan sonra Altin geyimi gordum Taxta bir tabut icerisinde Altun tigin defn olunmusdu Yaninda uzerinde yazilar olan canaq vardi Elinde de bir uzuk vardi Uzuyu goturub barmagina taxdim Cesedi altin geyim ile birge qaldirdiqda altindaki agac taxtalar ve cesed toza cevrildi sanki gunesi gordukce yanirdi Boyuk bir heyecan icerisindeydik Durust hereket etdik Ruslar geldiler ve sumuk parcalarini apardilar Belelikle 6 metr hundurlukde yerlesen kurqanin icerisinde daxili olculeri 290sm x 150sm xarici olculeri 330sm x 190sm hundurluyu ise 150sm olan mezar askar edilir Mezarin ici Tanri daglarinda yerlesen kuknar agaclarinin kotuklerinden hazirlanmisdi Qaliqlardan anlasildigina gore cenaze merasimi tamamlandiqdan sonra cesed yerlesdirilerek ustu qisa kotuklerle qapadilmis ve uzerine cinqilli torpaq yigilmisdi Mezarin qerb divarinin dibinde agacdan duzeldilmis 10 eded kicik masa yerlesirdi Cesed otagin icerisindeki hesirin uzerine yerlesdirilmisdi Skeletin uzunlugu 165 sm e catirdi Altun tiginin geyimi basindan corabina qeder o cumleden kemeri ve qilinci da saf qizildan idi Cesedin corabi ile diz sumuyu arasinda ucbucaq ve dordbucaq sekilli 4800 parca qizil vardi Bu dunyada firon Tutanhamonun qebrinden tapilan qizillarin sayindan sonra ikincidir Doyuscunun koyneyi esasen qizil ox uclarindan ve qizildan tokulmus sir basindan ibaretdir Qizildan duzeldilmis boyunbagi ust uste dord defe dolanibdir Barmaginda iki qizil uzuk vardir ki bunlarin birinin uzerinde borklu bir kisi motivi islenibdir Bu uzukler alimlerde cesedin xaqan ve ya tigin olma ehtimalini yaradir Tiginin ust geyimi qirmiziya boyanmis deriden ibaretdir uzerinde yitici heyvan resmleri ve dordbucaqli formali qizillar yer almaqdadir Deriden hazirlanan salvarinin eni 20 25 sm dir Uzunlugu bir metre yaxin olan kemeri dordbucaq formali 16 parca qizildan ibaretdir uzerinde 3 boyuk yatmis formada tesvir edilmis keyik ve kicik keyik resmleri yerlesir Ayaqqabisi keceden duzeldilmis ve uzeri ucbucaq formali qizillardan ibaretdir Tiginin basina taxdigi 60 65 sm hundurluyundeki bork onun milli mensubiyyetini eks etdirir Bele ki bu bork bir sira turk xalqlarina mexsus olan bir geyimdir ve uzerindeki esyalar da totem onqon xarakterlidir Borkdeki esyalarin tesvirleri bunlardir dag qoyunu arxar iribuynuzlu dag kecisi qanadli at qus qanadi 4 eded aslan 4 eded aslan dagda sir basi 6 eded at 2 eded dag kecisi 5 eded qus heykelleri 5 eded diadema tacsekilli basliq kicik qus qanadi 2 eded uzun qus qanadi 4 eded yarpaq 5 eded kicik yarpaq 7 eded ox 4 eded dag zirvesi 4 eded agac 5eded ve s Cesedin sag terefinde qirmizi taxtadan bir qin icinde qizil qebzeli demir qilinc movcuddur Bedeni ile sol eli arasinda taxta ve deri qini olan bir xencer yerlesir Sol dirseyinin yaninda ucu qizildan olan bir ox daha yuxarida bir qamci icerisinde tunc bir guzgu ile qirmizi boya olan ipek canta vardir Bunlarla yanasi mezardan tabaqlar vazalar guzgu ve daraq qablari gumus qasiqlar cixir Eyni zamanda mezardan icerisinde yemek olan muxtelif qablar askar edilir Feqet gumus qablardan biri 4800 eded qizil parcasini kolgede qoyacaq qeder onemli idi Cunki onun uzerinde qedim turk yazisindan ibaret isareler vardi Tapilan yazini Moskva ve Leninqrad indiki Sankt Peterburq universitetlerine yollayirlar feqet orada oxuya bilmediklerinden geri qaytarilir Sirli yazini oxuyan ise butun ittifaqda taninan Qazaxistan Elmler Akademiyasinin bilginlerinden professor Qayneddin Elioglu Musabey olur Alim aciqlamasinda Esik yazisinin Orxon yazilarindan 1000 il evvel olmasini ve her isarenin bir herfi deyil hecani bildirmesini soyleyir Geyimin turk xalqlarina mexsuslugunu ise merhum professor mifoloq Mireli Seyidov turk inanc ve mifleri cercivesinde arasdiraraq subut edir Burada maraqli cehetlerden biri yazilarin niye adi bir gumus qabin icerisine yazilmasidir Cunki mezardaki esyalara nezer yetirdikde yazinin daha qiymetli ve deyerli bir esyanin uzerine yazilmasi dusunule bilerdi Bunun yegane izahi diger turk xalqlari kimi saqalarin da Gok Tanri inancinda olmalaridir Bele ki turk xalqlarinda qab ve ya bardaq goyun simvolu hesab edilirdi ve magik tesir bagisladigina inanilirdi Mehz buna goredir ki umumi rey kimi qebul edilen 25 esr yasi olan mektubun uzerinde turk saqalarin uzaq kecmisinden xeber veren 26 herfden ibaret iki setrlik yazida deyilir Tigin 23 yasinda oldu Esik xalqinin basi sag olsun Mehz buna goredir ki Oljas Suleymenov bedii dille gumus qabin Altun tigini hem bu dunyada hem de axiretde qorudugunu bildirir Sovetler doneminden bu yana tarixciler tapintinin miladdan once VI V yuzilliye aid oldugunu mudafie etmeye calisirlar Feqet bunun eksine oldugunu isbatlamaga calisanlar da mes Kazim Mirsan vardir Cunki ilk tedqiqatcilardan bu yana tiginin yalniz geyimi uzerinde tedqiqat aparilibdir Diger terefden qazinti zamani mezardan tiginin skeleti elde edilse de uzerinde hec bir karbon tehlili edilmediyinden heqiqi neticeye gelindiyi bir qeder subhelidir Tedqiqatcilarin tapintinin yasini miladdan 5 esr evvele aid etmelerinin bir sebebi de onun belindeki kicik qilincin yunan qilincina benzemesidir Cunki bu cur qilinclarin istehsalinin miladdan 500 il evvele aid edilir ve bu yanlis mentiqle Esik tapintisini da bu dovre mexsuslugu iddia edilir Tebii ki turk tarixine kolge salmaq isteyenler ucun Orta Asiyada vaxtile movcud olmus turk medeniyyetinin yunan medeniyyetini ustelemesi mumkunsuzdur Halbuki bu cur saf qizildan hazirlanmis geyim basqa erazilerde tapilmamis ve bu yalniz ne vaxtsa movcud olmus qedim turk incesenetinin medeniyyetinin bir hissesidir Alimler terefinden qebul olunmus diger bir ortaq netice skeletin saqa turklerine mexsuslugudur Onlarin fikrince saqalar bu eraziye Cin imperatorlugunun tezyiqi neticesinde Altay daglarini kecerek gelibler Altun tiginin Hun turklerine aid olmasi barede de ferziyyeler movcuddur Professor Firudin Agasioglu Celilov Saqa qamer boylari kitabinda tigini Altin geyimli saqa kimi qeyd edir Her halda yazidan da anlasildigi kimi Altun tigin turk boylarindan birine mexsusdur 1993 cu ilde Qazaxistanin simal serqinde Altay daglarinda ikinci altin geyimli cesed tapilir Ucuncu altun tigin mezari ise yene de Qazaxistanda Atiray erazisinde askara cixarilir Esikle yanasi Turkustanin Talgar Boyuk ve Kicik Almati Kaskelen Kurti Ili Karakemer Cilik Carin Kegen Karkara Karatal Agsu Lepsi erazilerinde zengin mezarlara rast gelinir Hazirda Esikden tapilmis altun tiginin geyimi ve diger tapintilar Almati muzeyinde qorunmaqla yanasi seherin Cumhuriyyet meydaninda da bagimsizliq abidesi olaraq Altun tiginin heykeli ucalmaqdadir IstinadlarAndronovskaya kultura BRE T 1 M 2005 K Akishev Kurgan Issyk M 1978 g Vedomstvennyj arhiv RGP Ғylym ordasy Fond 11 Opis 1L Delo 71 listy 52 58 Tam zhe delo 73 listy 41 46 59 43 24 02 sm e 77 23 52 s u