Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bioetika — biologiya və tibb elminin, səhiyyə praktikasının ən yeni nailiyyətlərinin yaratdığı müxtəlif əxlaqi problemlərin dərki, müzakirəsi və həlli ilə bağlı fənlərarası tədqiqatlar, açıq müzakirələr və siyasi qərarlar sahəsi.
"Bioetika" terminini ilk dəfə 1970-ci ildə Amerika biokimyaçısı V.R.Potter (1911–2001) işlətmişdir. O, Bioetikanı yaxın perspektivdə insanın ləyaqətli həyat keyfiyyəti ilə təmin olunması naminə onun bioloji növ kimi sağ qalması vəzifəsinin həlli üçün bioloji elmlərini etika ilə birləşdirən elmi tədqiqatlar sahəsi olaraq müəyyənləşdirmişdir. Təxminən həmin vaxtda amerikalı həkim A.Hellegers (1926–79) Bioetikanın başqa şərhini vermişdir. O, Bioetikanı yüksək texnoloji təbabətin doğurduğu əxlaqi konfliktlərin dərki və həllinin yeni üsulu kimi təqdim etmişdir. Məhz A.Hellegers ona akademik status vermiş, onun bioloji və tibb elmlərində, siyasətdə və KİV-də qəbul edilməsinə kömək etmişdir. A.Hellegersin Bioetika anlamı zaman keçdikcə üstünlük qazandı. 1960-cı illərin sonu — 1970-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da Bioetika problemləri ilə məşğul olan ilk mərkəzlər yaradıldı. Bioetika mövcudluğunun ilk onilliyində əsasən ABŞ-da inkişaf etdi, sonra tədricən Qərbi Avropa və dünyanın digər regionlarında kök saldı. 1992 ildə bioetiklərin hər iki ildən bir ümumdünya konqresini keçirən Beynəlxalq Assosiasiyası təşkil olundu. Bioetikanın çoxlu dövri nəşri var. Onlardan ən nüfuzluları: "Bioethics" (1987, Lankaster; 1992 ildən Bioetiklərin Beynəlxalq Assosiasiyasının orqanı), "The Hastings Center Report" (1971, Garrison; N.Y.), "Journal of Medical Ethics" (1975, L.). Lakin Bioetika bütövlükdə ciddi və ümumi qəbul olunmuş konseptual aparatı olan elmi fənn kimi deyil, bir qayda olaraq, sadə və birmənalı həlli olmayan etik və hüquqi problemlərin daim genişlənən və mürəkkəbləşən sahəsi kimi mövcuddur. Bioetikanın ən mühüm məqamlara görə bir-birindən prinsipcə fərqlənən çoxlu variasiyası mövcuddur. Bioetika öz başlanğıcını ən azı Hippokratdan götürən ənənəvi tibbi etikanın davamı sayıla bilər, lakin mühüm fərqlər vardır. Ənənəvi tibbi etika korporativ xarakter daşıyırdı və bundan çıxış edirdi ki, həkim və pasiyentin qarşılıqlı münasibətlərində həkim mənəvi cavabdehlik daşıyan agentdir. Bioetika üçün isə, əksinə, mənəvi əhəmiyyətli və həyat üçün vacib qərarlar qəbuletmədə həm həkim, həm də pasiyent iştirak edir, deməli, məsuliyyət yükü hər iki tərəf arasında bölüşdürülür. Bir çox hallarda pasiyent (sınanan) ilə həkimin (yaxud tədqiqatçının) qarşılıqlı münasibətlərinə üçüncü tərəf qismində etika komissiyası (komitə) da qoşulur.
Bioetikanın əsas problemləri
1) Həyatı effektiv saxlayan texnologiyaların meydana gəlməsi (məs., ağ ciyərin süni ventilyasiya aparatı) problem aşkar etdi: pasiyentin həyatını nə qədər uzatmaq lazımdır, xüsusən də əgər onun şüuru həmişəlik itibsə (bax Evtanaziya). Bu hal həkimlərlə xəstələr, yaxud onların qohumları arasında tez-tez münaqişə doğurur. Pasiyentin nümayəndələri məs., həkimlərin fikrincə faydasız həyatı saxlayan müalicənin davam etdirilməsini, yaxud əksinə pasiyentlər (onların nümayəndələri) canverənin ləyaqətinin alçaldılması kimi hesab etdikləri tibbi manipulyasiyanın dayandırılmasını tələb edə bilərlər. Belə hallar ölüm anının təyin edilməsi meyarlarına yenidən baxılmağı zəruri etdi. Süni saxlanıla bilən tənəffüsün və ya qan dövranının dayanması kimi ənənəvi ölüm meyarları ilə yanaşı indi beyin ölümü meyarının tətbiqinə başlanmışdır.
2) Transplantologiyanın yayılması və nailiyyətləri (bax Transplantasiya) ölümün təsdiq olunması probleminin digər tərəfini aşkar etdi. Orqanların köçürülməsi onların beyin ölümü təsdiq edilmiş donordan götürülməsini nəzərdə tutur; eyni zamanda ölümdən sonra nə qədər az vaxt keçərsə, transplantasiyanın müvəffəqiyyətlə keçmə ehtimalı da yüksək olur. Cəmiyyətdə qorxu yaranmağa başladı, ona görə ki, pasiyentin həyatının uzadılması donorun ölümünün tezləşdirilməsi hesabına təmin edilə bilərdi (yaxud ölümün tez-tələsik təsdiq edilməsi). Bu qorxuya cavab olaraq, qəbul edilmiş normaya görə, beyinin ölümü orqanların hazırlanması və köçürülməsi ilə məşğul olanlardan asılı olmayaraq, həkimlər briqadası tərəfindən mütləq təsdiq edilməlidir.
3) İnsanın süni reproduksiya olunması texnologiyasının inkişafı (1970-ci illərin ortalarından) daha bir mənəvi dilemma mənbəyi oldu. Belə texnologiyalarda çox vaxt insan embrionları ilə manipulyasiyalar aparılır və bu zaman embrionlar məhv olmağa məhkumdurlar.
4) Tədqiqat və terapevtik məqsədlə gövdə hüceyrələrindən, xüsusən də əsas embrional gövdə hüceyrələrindən istifadəetmə şiddətli mübahisələrin mövzusuna çevrilib. Bir tərəfdən, tədqiqatçıların nöqteyi-nəzərincə, embriondan götürülən belə hüceyrələrin tətbiqi, xüsusən rahat və perspektivlidir, digər tərəfdən, onların alınması üçün həyat qabiliyyətli insan embrionlarını tələf etmək lazım gəlir.
5) Bir çox bioetik problemlər gen mühəndisliyinin inkişafı (yalnız vaxt keçdikcə genlərdə çox zərərli təsirləri meydana çıxara bilən qüsurların olmasını müəyyənləşdirən gen diaqnostikası; orqanizmin genetik şərtlənmiş patologiyasının sağalmasına yönəlmiş genoterapiya; gen mühəndisliyi metodlarının tibbi məqsədlər üçün deyil, insanın "yaxşılaşdırılması" üçün tətbiq imkanları) ilə bağlıdır (məs., liberal yevgenika — bax Yevgenika). Geni modifikasiya edilmiş orqanizmlərin — virusların, bakteriyaların, bitkilərin və heyvanların yaradılması və ətraf mühitdə yayılması ilə əlaqədar mümkün olan risklər də müzakirə olunur. 1997 ildə ilk klonlaşdırılmış heyvanın — Dolli qoyunlarının meydana gəlməsi kəskin mübahisələrə, sonra siyasi və hüquqi sənədlərin qəbul edilməsinə səbəb oldu; bununla bağlı klonlaşdırma texnologiyasının insana mümkün tətbiqi tənzimləmə obyektinə çevrilir.
6) Son 30–40 ildə Bioetikanın insan, yaxud heyvanın iştirakı ilə aparılan biotibbi tədqiqatların etik və hüquqi tənzimləmə bölməsi ən çox inkişaf edib. Belə tədqiqatların aparılmasına cəlb olunmuş tərəflərin maraqları (plüralist cəmiyyətlərdə isə həm də dəyərlər) heç də həmişə və hər şeydə üst-üstə düşmür. Bu uyğunsuzluq adətən tərəflərin pis istəkləri ilə deyil, tədqiqatçı və yoxlanan arasında obyektiv mövcud olan maraqların toqquşması nəticəsində baş verir: birinci üçün yeni elmi biliklərin alınması, ikinci üçün isə sağlamlığın yaxşılaşdırılması, yaxud qorunması vacibdir. Sınaqdan keçirilənlərin müdafiəsi üçün tədqiqat layihəsinin etik ekspertizası mexanizmi işlənib hazırlanmışdır. Biotibbi tədqiqatın aparılması üçün verilmiş hər bir sifariş belə ekspertizadan mütləq qaydada keçməlidir. Onu statusu tədqiqatın aparılacağı idarənin müdiriyyətindən, tədqiqatçıların özündən və tədqiqat layihəsini maliyyələşdirənlərdən asılı olmayan ekspertizaya zəmanət verən etik komitə aparır. Bu mexanizmi aparıcı biotibbi jurnalların əksəriyyəti etik ekspertizadan keçməmiş tədqiqatlar haqqında məqalələri qəbul etməməsi siyasəti tamamlayır. Sınaqdan keçənlərin sağlamlıq, hüquq və ləyaqətini müdafiə edən digər mexanizm onların məlumatlandırıldıqdan sonra razılıq verməsidir. İstənilən tədqiqat sınaqdan keçəndən yalnız səlahiyyətli, könüllü, dərk edilmiş və açıq-aydın ifadə edilmiş razılıq alındıqdan sonra yerinə yetirilə bilər. Məlumatlandırılmış razılıq norması yalnız tədqiqatlar məqsədi ilə deyil, həm də terapevtik məqsədlərlə də yerinə yetirilən istənilən tibbi müdaxilə zamanı tətbiq olunur. Bu normadan bütün kənaraçıxmalar (pasiyentin, yaxud sınaqdan keçənin özünün deyil, onun qeyri-səlahiyyətli nümayəndəsinin razılığı; fövqəladə şəraitdə razılıq olmadan müdaxilə və s.) həm də etik və hüquqi cəhətdən nizamlanır.
7) 21 əsrdə cəmiyyətin sağlamlığı Bioetikanın əsas istiqamətlərindən birinə çevrilir. Bu mövzu səhiyyə ehtiyatlarının milli və beynəlxalq səviyyədə ədalətlə paylanması, dərman preparatları və elementar tibbi yardımın ilk növbədə inkişaf edən ölkələrdə əlçatanlığının təmin olunması kimi problemləri əhatə edir.
Bioetikanın nəzəri konsepsiyaları
Amerika filosofu T.Biçampın (d.1939) və ilahiyyatçısı C. Çildresin (d.1940) təklif etdikləri sxem geniş yayılmışdır. Bu sxem dörd prinsip və həmin prinsiplərlə əsaslandırılan bir sıra qaydalardan ibarətdir. Qaydalar öz növbəsində konkret şəraitdə qərar və hərəkətlərin mənəvi əsaslandırılmasına xidmət edir. Bunlara xüsusilə məlumatlandırılmış razılıq konsepsiyasına əsaslanan pasiyentin muxtariyyətinə hörmət prinsipi; tibbi müdaxilə zamanı pasiyentə vurulan zərərin minimuma endirilməsini tələb edən, Hippokratdan başlayan "zərər verməmə" prinsipi; pasiyentin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün həkimi pozitiv addımlar atmaq borcunu vurğulayan "fayda ver" prinsipi; səhiyyə sistemində həm həmişə məhdud ehtiyatların ədalətli paylanmasını, həm də pasiyentlərə ədalətli və bərabər münasibətin vacibliyini göstərən ədalət prinsipi daxildir. Beynəlxalq təşkilatlar və bioetik problemlərin hüquqi tənzimlənməsi. YUNESKO-da Bioetika üzrə beynəlxalq və dövlətlərarası iki komitə fəaliyyət göstərir. Bu mövzu ilə Avropa Şurasında Bioetika üzrə rəhbər Komitə məşğul olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı çərçivələrində də Bioetika üzrə işçi qrup mövcuddur. Bioetika sahəsində etik və hüquqi tənzimləmə Beynəlxalq normativ sənədlər əsasında yerinə yetirilir. Onlardan ən mühümləri: İnsan Genomu və İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə (YUNESKO, 1997); Bioetika və İnsan Hüqüqları haqqında Ümumi Bəyannamə (YUNESKO, 2005); İnsanın Klonlaşdırılması haqqında Bəyannamə (BMT, 2005); biologiya və tibbin nailiyyətlərinin tətbiqi ilə əlaqədar insan ləyaqəti və hüququnun müdafiəsi haqqında hüquqi öhdəçilik verən Konvensiya: İnsan Hüquqları və Biotibb haqqında Konvensiya (Avropa Şurası, 1997) və ona insanın klonlaşdırılmasının, transplantologiyanın, biotibbi tədqiqatların qadağalarına aid əlavə protokollar. Ümumdünya Tibb Assosiasiyalarının "İnsanların tədqiqat subyekti kimi iştirakı ilə aparılan tibbi tədqiqatların etik prinsipləri"adlı Helsinki Bəyannaməsi (1964; 2000-ci ilin redaktəsində) yüksək beynəlxalq nüfuza malikdir. Dünyanın bir çox ölkəsində qanunverici, ya da icra hakimiyyəti orqanlarında kifayət qədər nüfuzlu milli etik komitələr, yaxud komissiyalar fəaliyyət göstərir. Onlar Bioetikanın daha kəskin və aktual problemləri üzrə müxtəlif sosial, dini, etnik, həddi-buluğa çatmış və əhalinin digər qruplarının maraqlarının toqquşduğu səbəblərə dair siyasi qərarlar hazırlayırlar. 1999-cu ildə YUNESKO-nun tövsiyəsi ilə AMEA-nın nəzdində Bioetika, Elmi Biliklər və Texnologiyaların Etikası üzrə Milli Komitə yaradılmışdır (sədri akad. C.Ə. Əliyev). Milli Komitənin tərkibinə biologiya, təbabət, ekologiya, fəlsəfə və hüquq sahələrində çalışan aparıcı alimlər, səhiyyə, k.t., ekologiya və təbii ehtiyatlar üzrə mütəxəssislər daxildir. Milli Komitə bioloji, tibbi və peşə bölmələrindən, eləcə də ölkənin ali təhsil ocaqlarında, elmi tədqiqat in-tlarında fəaliyyət göstərən 30 komissiyadan ibarətdir.
Ədəbiyyat
- Rothman D.J.Strangers at the bedside: a history of how law and bioethics transformed medical decision making. N. Y., 1991;
- Biogtika: problemı i perspektivı. M., 1992;
- Encyclopedia of bioethics. N.Y., 1995. Vol. 1–5; Engelhardt H. T.(Jr.) The foundations of bioethics. 2nd ed. N. Y., 1996;
- Biomediüinskaə gtika M., 1997–2002. Vıp. 1–3;
- Biogtika: prinüipı, pravila, problemı. M., 1998;
- Basic ethical principles in European bioethics and biolaw. Barcelona, 2000. Pt. 1–2; Sqreçça G., Tambone V. Biogtika. M., 2001;
- BeauchampT.L., Childress J.F. Principles of biomedical ethics. 5th ed. N.Y., 2001;
- Potter V.R. Biogtika. Most v buduhee. K., 2002;
- Brek İ. Svəhennıy dar jizni. M.,2004.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bioetika biologiya ve tibb elminin sehiyye praktikasinin en yeni nailiyyetlerinin yaratdigi muxtelif exlaqi problemlerin derki muzakiresi ve helli ile bagli fenlerarasi tedqiqatlar aciq muzakireler ve siyasi qerarlar sahesi Hippokrat II Artakserksin hediyyelerinden imtina etdi Bioetika terminini ilk defe 1970 ci ilde Amerika biokimyacisi V R Potter 1911 2001 isletmisdir O Bioetikani yaxin perspektivde insanin leyaqetli heyat keyfiyyeti ile temin olunmasi namine onun bioloji nov kimi sag qalmasi vezifesinin helli ucun bioloji elmlerini etika ile birlesdiren elmi tedqiqatlar sahesi olaraq mueyyenlesdirmisdir Texminen hemin vaxtda amerikali hekim A Hellegers 1926 79 Bioetikanin basqa serhini vermisdir O Bioetikani yuksek texnoloji tebabetin dogurdugu exlaqi konfliktlerin derki ve hellinin yeni usulu kimi teqdim etmisdir Mehz A Hellegers ona akademik status vermis onun bioloji ve tibb elmlerinde siyasetde ve KIV de qebul edilmesine komek etmisdir A Hellegersin Bioetika anlami zaman kecdikce ustunluk qazandi 1960 ci illerin sonu 1970 ci illerin evvellerinde ABS da Bioetika problemleri ile mesgul olan ilk merkezler yaradildi Bioetika movcudlugunun ilk onilliyinde esasen ABS da inkisaf etdi sonra tedricen Qerbi Avropa ve dunyanin diger regionlarinda kok saldi 1992 ilde bioetiklerin her iki ilden bir umumdunya konqresini keciren Beynelxalq Assosiasiyasi teskil olundu Bioetikanin coxlu dovri nesri var Onlardan en nufuzlulari Bioethics 1987 Lankaster 1992 ilden Bioetiklerin Beynelxalq Assosiasiyasinin orqani The Hastings Center Report 1971 Garrison N Y Journal of Medical Ethics 1975 L Lakin Bioetika butovlukde ciddi ve umumi qebul olunmus konseptual aparati olan elmi fenn kimi deyil bir qayda olaraq sade ve birmenali helli olmayan etik ve huquqi problemlerin daim genislenen ve murekkeblesen sahesi kimi movcuddur Bioetikanin en muhum meqamlara gore bir birinden prinsipce ferqlenen coxlu variasiyasi movcuddur Bioetika oz baslangicini en azi Hippokratdan goturen enenevi tibbi etikanin davami sayila biler lakin muhum ferqler vardir Enenevi tibbi etika korporativ xarakter dasiyirdi ve bundan cixis edirdi ki hekim ve pasiyentin qarsiliqli munasibetlerinde hekim menevi cavabdehlik dasiyan agentdir Bioetika ucun ise eksine menevi ehemiyyetli ve heyat ucun vacib qerarlar qebuletmede hem hekim hem de pasiyent istirak edir demeli mesuliyyet yuku her iki teref arasinda bolusdurulur Bir cox hallarda pasiyent sinanan ile hekimin yaxud tedqiqatcinin qarsiliqli munasibetlerine ucuncu teref qisminde etika komissiyasi komite da qosulur Bioetikanin esas problemleri1 Heyati effektiv saxlayan texnologiyalarin meydana gelmesi mes ag ciyerin suni ventilyasiya aparati problem askar etdi pasiyentin heyatini ne qeder uzatmaq lazimdir xususen de eger onun suuru hemiselik itibse bax Evtanaziya Bu hal hekimlerle xesteler yaxud onlarin qohumlari arasinda tez tez munaqise dogurur Pasiyentin numayendeleri mes hekimlerin fikrince faydasiz heyati saxlayan mualicenin davam etdirilmesini yaxud eksine pasiyentler onlarin numayendeleri canverenin leyaqetinin alcaldilmasi kimi hesab etdikleri tibbi manipulyasiyanin dayandirilmasini teleb ede bilerler Bele hallar olum aninin teyin edilmesi meyarlarina yeniden baxilmagi zeruri etdi Suni saxlanila bilen teneffusun ve ya qan dovraninin dayanmasi kimi enenevi olum meyarlari ile yanasi indi beyin olumu meyarinin tetbiqine baslanmisdir 2 Transplantologiyanin yayilmasi ve nailiyyetleri bax Transplantasiya olumun tesdiq olunmasi probleminin diger terefini askar etdi Orqanlarin kocurulmesi onlarin beyin olumu tesdiq edilmis donordan goturulmesini nezerde tutur eyni zamanda olumden sonra ne qeder az vaxt kecerse transplantasiyanin muveffeqiyyetle kecme ehtimali da yuksek olur Cemiyyetde qorxu yaranmaga basladi ona gore ki pasiyentin heyatinin uzadilmasi donorun olumunun tezlesdirilmesi hesabina temin edile bilerdi yaxud olumun tez telesik tesdiq edilmesi Bu qorxuya cavab olaraq qebul edilmis normaya gore beyinin olumu orqanlarin hazirlanmasi ve kocurulmesi ile mesgul olanlardan asili olmayaraq hekimler briqadasi terefinden mutleq tesdiq edilmelidir 3 Insanin suni reproduksiya olunmasi texnologiyasinin inkisafi 1970 ci illerin ortalarindan daha bir menevi dilemma menbeyi oldu Bele texnologiyalarda cox vaxt insan embrionlari ile manipulyasiyalar aparilir ve bu zaman embrionlar mehv olmaga mehkumdurlar 4 Tedqiqat ve terapevtik meqsedle govde huceyrelerinden xususen de esas embrional govde huceyrelerinden istifadeetme siddetli mubahiselerin movzusuna cevrilib Bir terefden tedqiqatcilarin noqteyi nezerince embriondan goturulen bele huceyrelerin tetbiqi xususen rahat ve perspektivlidir diger terefden onlarin alinmasi ucun heyat qabiliyyetli insan embrionlarini telef etmek lazim gelir 5 Bir cox bioetik problemler gen muhendisliyinin inkisafi yalniz vaxt kecdikce genlerde cox zererli tesirleri meydana cixara bilen qusurlarin olmasini mueyyenlesdiren gen diaqnostikasi orqanizmin genetik sertlenmis patologiyasinin sagalmasina yonelmis genoterapiya gen muhendisliyi metodlarinin tibbi meqsedler ucun deyil insanin yaxsilasdirilmasi ucun tetbiq imkanlari ile baglidir mes liberal yevgenika bax Yevgenika Geni modifikasiya edilmis orqanizmlerin viruslarin bakteriyalarin bitkilerin ve heyvanlarin yaradilmasi ve etraf muhitde yayilmasi ile elaqedar mumkun olan riskler de muzakire olunur 1997 ilde ilk klonlasdirilmis heyvanin Dolli qoyunlarinin meydana gelmesi keskin mubahiselere sonra siyasi ve huquqi senedlerin qebul edilmesine sebeb oldu bununla bagli klonlasdirma texnologiyasinin insana mumkun tetbiqi tenzimleme obyektine cevrilir 6 Son 30 40 ilde Bioetikanin insan yaxud heyvanin istiraki ile aparilan biotibbi tedqiqatlarin etik ve huquqi tenzimleme bolmesi en cox inkisaf edib Bele tedqiqatlarin aparilmasina celb olunmus tereflerin maraqlari pluralist cemiyyetlerde ise hem de deyerler hec de hemise ve her seyde ust uste dusmur Bu uygunsuzluq adeten tereflerin pis istekleri ile deyil tedqiqatci ve yoxlanan arasinda obyektiv movcud olan maraqlarin toqqusmasi neticesinde bas verir birinci ucun yeni elmi biliklerin alinmasi ikinci ucun ise saglamligin yaxsilasdirilmasi yaxud qorunmasi vacibdir Sinaqdan kecirilenlerin mudafiesi ucun tedqiqat layihesinin etik ekspertizasi mexanizmi islenib hazirlanmisdir Biotibbi tedqiqatin aparilmasi ucun verilmis her bir sifaris bele ekspertizadan mutleq qaydada kecmelidir Onu statusu tedqiqatin aparilacagi idarenin mudiriyyetinden tedqiqatcilarin ozunden ve tedqiqat layihesini maliyyelesdirenlerden asili olmayan ekspertizaya zemanet veren etik komite aparir Bu mexanizmi aparici biotibbi jurnallarin ekseriyyeti etik ekspertizadan kecmemis tedqiqatlar haqqinda meqaleleri qebul etmemesi siyaseti tamamlayir Sinaqdan kecenlerin saglamliq huquq ve leyaqetini mudafie eden diger mexanizm onlarin melumatlandirildiqdan sonra raziliq vermesidir Istenilen tedqiqat sinaqdan kecenden yalniz selahiyyetli konullu derk edilmis ve aciq aydin ifade edilmis raziliq alindiqdan sonra yerine yetirile biler Melumatlandirilmis raziliq normasi yalniz tedqiqatlar meqsedi ile deyil hem de terapevtik meqsedlerle de yerine yetirilen istenilen tibbi mudaxile zamani tetbiq olunur Bu normadan butun kenaracixmalar pasiyentin yaxud sinaqdan kecenin ozunun deyil onun qeyri selahiyyetli numayendesinin raziligi fovqelade seraitde raziliq olmadan mudaxile ve s hem de etik ve huquqi cehetden nizamlanir 7 21 esrde cemiyyetin saglamligi Bioetikanin esas istiqametlerinden birine cevrilir Bu movzu sehiyye ehtiyatlarinin milli ve beynelxalq seviyyede edaletle paylanmasi derman preparatlari ve elementar tibbi yardimin ilk novbede inkisaf eden olkelerde elcatanliginin temin olunmasi kimi problemleri ehate edir Bioetikanin nezeri konsepsiyalariAmerika filosofu T Bicampin d 1939 ve ilahiyyatcisi C Cildresin d 1940 teklif etdikleri sxem genis yayilmisdir Bu sxem dord prinsip ve hemin prinsiplerle esaslandirilan bir sira qaydalardan ibaretdir Qaydalar oz novbesinde konkret seraitde qerar ve hereketlerin menevi esaslandirilmasina xidmet edir Bunlara xususile melumatlandirilmis raziliq konsepsiyasina esaslanan pasiyentin muxtariyyetine hormet prinsipi tibbi mudaxile zamani pasiyente vurulan zererin minimuma endirilmesini teleb eden Hippokratdan baslayan zerer vermeme prinsipi pasiyentin veziyyetini yaxsilasdirmaq ucun hekimi pozitiv addimlar atmaq borcunu vurgulayan fayda ver prinsipi sehiyye sisteminde hem hemise mehdud ehtiyatlarin edaletli paylanmasini hem de pasiyentlere edaletli ve beraber munasibetin vacibliyini gosteren edalet prinsipi daxildir Beynelxalq teskilatlar ve bioetik problemlerin huquqi tenzimlenmesi YUNESKO da Bioetika uzre beynelxalq ve dovletlerarasi iki komite fealiyyet gosterir Bu movzu ile Avropa Surasinda Bioetika uzre rehber Komite mesgul olur Umumdunya Sehiyye Teskilati cercivelerinde de Bioetika uzre isci qrup movcuddur Bioetika sahesinde etik ve huquqi tenzimleme Beynelxalq normativ senedler esasinda yerine yetirilir Onlardan en muhumleri Insan Genomu ve Insan Huquqlari haqqinda Umumi Beyanname YUNESKO 1997 Bioetika ve Insan Huquqlari haqqinda Umumi Beyanname YUNESKO 2005 Insanin Klonlasdirilmasi haqqinda Beyanname BMT 2005 biologiya ve tibbin nailiyyetlerinin tetbiqi ile elaqedar insan leyaqeti ve huququnun mudafiesi haqqinda huquqi ohdecilik veren Konvensiya Insan Huquqlari ve Biotibb haqqinda Konvensiya Avropa Surasi 1997 ve ona insanin klonlasdirilmasinin transplantologiyanin biotibbi tedqiqatlarin qadagalarina aid elave protokollar Umumdunya Tibb Assosiasiyalarinin Insanlarin tedqiqat subyekti kimi istiraki ile aparilan tibbi tedqiqatlarin etik prinsipleri adli Helsinki Beyannamesi 1964 2000 ci ilin redaktesinde yuksek beynelxalq nufuza malikdir Dunyanin bir cox olkesinde qanunverici ya da icra hakimiyyeti orqanlarinda kifayet qeder nufuzlu milli etik komiteler yaxud komissiyalar fealiyyet gosterir Onlar Bioetikanin daha keskin ve aktual problemleri uzre muxtelif sosial dini etnik heddi buluga catmis ve ehalinin diger qruplarinin maraqlarinin toqqusdugu sebeblere dair siyasi qerarlar hazirlayirlar 1999 cu ilde YUNESKO nun tovsiyesi ile AMEA nin nezdinde Bioetika Elmi Bilikler ve Texnologiyalarin Etikasi uzre Milli Komite yaradilmisdir sedri akad C E Eliyev Milli Komitenin terkibine biologiya tebabet ekologiya felsefe ve huquq sahelerinde calisan aparici alimler sehiyye k t ekologiya ve tebii ehtiyatlar uzre mutexessisler daxildir Milli Komite bioloji tibbi ve pese bolmelerinden elece de olkenin ali tehsil ocaqlarinda elmi tedqiqat in tlarinda fealiyyet gosteren 30 komissiyadan ibaretdir EdebiyyatRothman D J Strangers at the bedside a history of how law and bioethics transformed medical decision making N Y 1991 Biogtika problemi i perspektivi M 1992 Encyclopedia of bioethics N Y 1995 Vol 1 5 Engelhardt H T Jr The foundations of bioethics 2nd ed N Y 1996 Biomediuinskae gtika M 1997 2002 Vip 1 3 Biogtika prinuipi pravila problemi M 1998 Basic ethical principles in European bioethics and biolaw Barcelona 2000 Pt 1 2 Sqrecca G Tambone V Biogtika M 2001 BeauchampT L Childress J F Principles of biomedical ethics 5th ed N Y 2001 Potter V R Biogtika Most v buduhee K 2002 Brek I Svehenniy dar jizni M 2004