Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə , təsdiqlənə bilməyən ifadələrə, mülahizə və şərhlərə yer verildiyi düşünülür. Xahiş olunur, mətni nəzərdən keçirin və yeni mənbələr əlavə edərək məqaləni zənginləşdirin. Əlavə məlumat üçün səhifənin yaza bilərsiniz. Lütfən, müzakirələr davam etdiyi müddətdə şablonu məqalədən çıxarmayın. |
Dərmanşünaslıq
Dərmanşünaslıq dərmanlardan bəhs edən elmdir.O əczaçılıq və farmakologiya kimi iki böyük elm sahəsini özündə birləşdirir.
Reseptura
Dərmanşünaslıq elminin mühüm sahələrindən və vacib tərkib hissələrindən biri də reseptura fənnidir. Hələ ən qədim zamanlardan müalicə üçün təyin olunmuş dərmanın adını, miqdarını, tətbiq üsulunu və və qaydalarını və digər məlumatları göstərmək zərurəti yaranmışdır ki, bunu da həmin dövrlərdə müəyyən yazı işarələri vasitəsilə göstərməyə çalışmışlar. Tədricən bu sahə inkişaf etmiş və, beləliklə də, hazırda reseptura adlandırdığımız mühüm bir dərmanşünaslıq fənninin təməli qoyulmuşdur. Dərmanşünaslığın dərman maddələrinə reseptlərin yazılması və dərmanların hazırlanılması qaydalarından bəhs edən sahəsi reseptura adlanır.
Dərmanşünaslığın tarixi
Tarixi məlumatlardan məlum olur ki, reseptura həqiqətən də ən qədim elmlərdəndir. Belə ki, bizim eramızdan hələ 2000–3000 il əvvəl artıq qədim misirlilərin, primitiv şəkildə olsa da, öz resepturası mövcud imiş. O zamanlar reseptləri xüsusi işarələrlə yazırmışlar.Bu işarələr yalnız həkimə və əczaçıya məlum imiş. Belə işarələrdən bəzilərinin maraqlı mənası olmaqla, bunlar dərmanşünaslıqda qəbul olunmuşdur. Məsələn, su, duz, turşu ,mis, spirt, gümüş, sabun, qızıl xüsusi işarələrlə, eləcə də başqa maddələr və dərman vasitələri digər müəyyən işarələrlə göstərilərmiş. Zaman keçdikcə, xalqların öz əlifbaları yaranıb inkişaf etdikcə, dərmanşünaslıq sahəsi inkişaf tapdıqca reseptura da, tədricən, təkmilləşdirilirdi və bir elm kimi özünə yer tapırdı. Bu sahədə ərəblərin xidmətləri daha çox olmuşdur, onlardan isə reseptura elmini qədim yunanlar və qədim romalılar qəbul etmişlər. Məsələn, Hippokratın dövründə qədim yunanların reseptura barədə xeyli məlumatları var imiş. Qədim Şərq ölkələrində də reseptura elmi kifayət qədər inkişaf etmişdir. Məlumdur ki, ilk rəsmi aptek də məhz ərəblər tərəfindən 754-cü ildə Bağdad şəhərində açılmışdır. İranda fars həkimi Əbu Mənzur Müvəffəka müxtəlif dərman maddələrinin yazılması qaydalarını göstərən " Liber funda-mentorum pharmakologiae" adlı sanballı dərmanşünaslıq kitabı tərtib etmişdir. Qədim yunanlar öz resepturalarını " Pharmakotagraphologia", qədim romalılar isə " Ars formulas" adlandırırdılar. Orta əsrlərdən başlayaraq reseptura elmi sürətdə inkişaf edir, bu sahədə uzun dövrlər ərzində toplanmış məlumatlar ümumiləşdirilirdi və sistemləşdirilirdi,resept-lərin müəyyən qaydada tərtib edilməsi üsulları işlənib hazırlanırdı. Reseptlərin xüsusi prinsip üzrə və səliqəli, dəqiq şəkildə yazılması qaydası ilk dəfə XV əsrdə Almaniyada tətbiq edilmişdir. O zamanlar reseptləri "J. D."ju-vante Deo (latın sözlərindən " juvare"kömək etmək və " Deus"allah mənasında) və yaxud " C.D."" Cum Deo" (latınca "cum"ilə, birlikdə deməkdir) hərfi işarələrlə yazmağa başlayırmışlar. Daha sonra zaman keçdikcə həmin hərflər # işarəsi ilə əvəz olundu və indiyə qədər də həmin işarə resepturada qalmaqdadır.Lakin hazır-a işarəsinin mənası dəyişməklə, bir resept blankında yazılmış iki resepti bir-birindən ayırmaq məqsədi daşıyır. Zaman-zaman dərmanşünaslıq inkişaf etdikcə onunla bərabər reseptura da sürətlə inkişaf edərək müasir səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Əvvəlki mövzularımızda qeyd olunduğu kimi,orta əsrlərdə (XXII əsrlər) Azərbaycanda da dərmanşünaslıq və əczaçılıq yaxşı inkişaf etməklə, burada da reseptura sahəsi kifayət qədər formalaşmışdır, əczaçıxanalarda fəaliyyət göstərən mütəxəssislər " nüsxəbəndlər" (nüsxəresept, məktub) reseptlər üzrə dərmanları buraxmaq və həkimin reseptləri üzrə dərmanların hazırlanması ilə də məşqul olurdular. Müasir reseptura qarşısında duran vəzifələrə müvafiq olaraq və bir sıra xüsusiyyətlərinə görə iki hissəyə bölünür: 1) həkimlik resepturası-Ars formulas medicas praescribendi; 2) əczaçılıq resepturası-Ars formulas praeparandi. Həkimlik resepturası, başlıca olaraq, dərmanların resept şəklində yazılması qaydalarını öyrədir.Əczaçılıq resepturası isə dərmanların texnologiyasından və onların hazırlanması üsullarından bəhs edir. Tibb və baytar mütəxəssisləri həkimlik resepturası ilə yanaşı əczaçılıq resepturası barədə də lazımi təsəvvürə malik olmalı və bəzi dərman formalarının hazırlanma üsullarını və qaydalarını bilməlidirlər.
Resept
Dərmanşünaslığın digər sahələrində olduğu kimi, reseptura da öz fəaliyyətində Dövlət Farmakopeyasının göstərişlərinə əsaslanır və onları rəhbər tutur. " Reseptura" terminin təhlili göstərir ki, onun əsasını təşkil edən " resept" sö-züdür. Bu söz " recipere" – götürmək, qəbul etmək latın felindən götürülməklə, latınca " Receptum" seu " Formula medica" adlanır.Umumiyyətlə isə,reseptin mənası aşağıdakı kimi başa düşülür: " Xəstə heyvan üçün dərmanın hazırlanması və buraxılması haqqında həkimin yazılı surətdə aptekə müraciətinə resept deyilir". Resept hüquqi sənəd sayılır və ona görə də resepti yazan həkim və eləcədə onun əsasında dərman hazırlayan əczaçı bu işdə olduqca məsuliyyətli olmalıdırlar. Çünki hər hansı biri tərəfindən buraxılmış səhv çox acı və ağır hadisə ilə nəticələnə bilər.Bu baxımdan reseptdə iştirak edən dərman maddələrinin tərkibinə, onların do-zalarına ciddi fikir verməlidirlər. Reseptlər tərkibində iştirak edən maddələrin sayına görə sadə və mürəkkəb resepttlərə bölünür. Belə ki, reseptin tərkibində yalnız bir dərman maddəsi iştirak edirsə belə resept " sadə resept " adlanır (receptum simplex, seu formula remediorum simplex). Tərkibində iki və daha çox dərman maddəsi iştirak edərsə belə reseptə mürəkkəb resept deyilir (receptum composita seu formula remediorum composita). Bundan əlavə, reseptləri xarakterizə edərkən " magistral " və " offisinal " resept növləri də ayırd edilir. Magistral resept – reseptum magistrale (latınca " magister " rəhbər, müəllim, ustad deməkdir) apteklərə daxil olduqda, həkimin resept yazılışı üzrə dərman formaları hazırlanır və aptekdən buraxılır. Bəzən bunlara ekstemporal reseptlər də deyilir. Ofisinal reseptlər – reseptum officinale (latınca " officina " – fabrik, zavod, aptek deməkdir) aptekə daxil olduqda xəstəyə yalnız aptekdə hazır şəkildə olan dərman preparatları buraxılır (məsələn, sulfadimezin tableti, prednizalon məlhəmi, gənəgərçək yağı, yod tinkturası, Vişnevski linimenti, Vilkinson məlhəmi və s.). Resept xüsusi qaydalar üzrə latın dilində tərtib edilməlidir. Reseptin tərkibinə daxil edilən dərman maddələrinin adları və dozaları açıq və aydın şəkildə yazılmaqla şübhə doğurmamalıdır. Quruluş baxımından baytarlıqda resepti altı tərkib hissəyə bölürlər ki, hər bir hissənin öz əhəmiyyəti və tərtib olunma qaydaları vardır. Ümumiyyətlə isə, reseptin tərkib hissələri aşağıdakılardır: I hissə İnscriptio başlıq yaxud sərlövhə mənasını bildirir. Bu hissədə resept tərtib edilən müəssisənin, idarənin haqqında olan məlumatlar (ünvanı, adı, tabeçiliyi və s.), resept nəzərdə tutulmuş, yəni təyin edilmişxəstə haqqında məlumatlar (heyvanın növü, yaşı, cinsi, kimə və ya hara məxsus olması və s.) ,reseptin tərtib olunduğu tarix və resepti tərtib edən həkimin soyadı, adı qeyd edilir. II hissə Praepositio seu invocatio adlanır. Reseptin bu hissəsi müraciət, sərəncam mənası daşımaqla, "Rp." recipe yaxud recipite (götür yaxud götürün) işarəsi ilə qeyd edilir. III hissə Designatio materiarum – maddələrin siyahısı və ya maddi hissə. Bu hissə reseptin ən vacib və məsuliyyətli hissəsi olmaqla, burada reseptin tərkibi-nə daxil edilən dərman maddələrinin siyahısı verilir. Burada hər bir maddə yeni sətirdən, böyük hərflə latınca isimin yiyəlik halında yazılır və sonra onun miqdarı göstərilir. Mürəkkəb reseptdə iki və daha çox maddələr dərmanın tərkibində iştirak etdiyindən burada dərman maddələrinin adları xüsusi ardıcıllıqla yazılmalıdır. Bu ardıcıllıq isə hər bir maddənin özünün əhəmiyyətindən irəli gəlir. Belə ki, maddələ -rin siyahısında birinci olaraq əsas, başlıca təsir göstərəcək maddənin adı yazılır. (bu maddəyə " remedium basis" əsas maddə deyilir). Bundan sonra ardıcıllıq baxımından maddi hissədə köməkçi maddə (" remedium adjuvans") yazılır. Bu maddənin rolu əsas maddənin təsirini gücləndirməkdən ibarətdir. Ona görə də adətən bu maddə əsas maddə ilə eyni itiqamətdə təsir edən maddə olur.daha sonra tam verici və yaxud dad yaxşılaşdırıcı maddə (" remedium corrigens "), və nəhayət, sonuncu olaraq formaverici maddə (" remedium constituens ") yazılır. IV. Subscriptio dərman maddələrinin siyahısının altında yazılan göstərişlər (burada hansı dərman formasının hazırlanacağı, dərmanın hazırlanma üsulu və aptekdən buraxılması barədə qeydlər yazılır) verilir. V. S i g n a t u r a dərmanın tətbiq edilmə üsulları haqqında göstərişlər verilir. Bu hissə yerli milli dildə tərtib edilir. VI. Nomen medici həkimin imzası.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede orijinal tedqiqata tesdiqlene bilmeyen ifadelere mulahize ve serhlere yer verildiyi dusunulur Xahis olunur metni nezerden kecirin ve yeni menbeler elave ederek meqaleni zenginlesdirin Elave melumat ucun sehifenin yaza bilersiniz Lutfen muzakireler davam etdiyi muddetde sablonu meqaleden cixarmayin Resept simvolu reseptle verilen dermanin blister paketinde cap edildiyi kimi DermansunasliqDermansunasliq dermanlardan behs eden elmdir O eczaciliq ve farmakologiya kimi iki boyuk elm sahesini ozunde birlesdirir ResepturaDermansunasliq elminin muhum sahelerinden ve vacib terkib hisselerinden biri de reseptura fennidir Hele en qedim zamanlardan mualice ucun teyin olunmus dermanin adini miqdarini tetbiq usulunu ve ve qaydalarini ve diger melumatlari gostermek zerureti yaranmisdir ki bunu da hemin dovrlerde mueyyen yazi isareleri vasitesile gostermeye calismislar Tedricen bu sahe inkisaf etmis ve belelikle de hazirda reseptura adlandirdigimiz muhum bir dermansunasliq fenninin temeli qoyulmusdur Dermansunasligin derman maddelerine reseptlerin yazilmasi ve dermanlarin hazirlanilmasi qaydalarindan behs eden sahesi reseptura adlanir Dermansunasligin tarixiTarixi melumatlardan melum olur ki reseptura heqiqeten de en qedim elmlerdendir Bele ki bizim eramizdan hele 2000 3000 il evvel artiq qedim misirlilerin primitiv sekilde olsa da oz resepturasi movcud imis O zamanlar reseptleri xususi isarelerle yazirmislar Bu isareler yalniz hekime ve eczaciya melum imis Bele isarelerden bezilerinin maraqli menasi olmaqla bunlar dermansunasliqda qebul olunmusdur Meselen su duz tursu mis spirt gumus sabun qizil xususi isarelerle elece de basqa maddeler ve derman vasiteleri diger mueyyen isarelerle gosterilermis Zaman kecdikce xalqlarin oz elifbalari yaranib inkisaf etdikce dermansunasliq sahesi inkisaf tapdiqca reseptura da tedricen tekmillesdirilirdi ve bir elm kimi ozune yer tapirdi Bu sahede ereblerin xidmetleri daha cox olmusdur onlardan ise reseptura elmini qedim yunanlar ve qedim romalilar qebul etmisler Meselen Hippokratin dovrunde qedim yunanlarin reseptura barede xeyli melumatlari var imis Qedim Serq olkelerinde de reseptura elmi kifayet qeder inkisaf etmisdir Melumdur ki ilk resmi aptek de mehz erebler terefinden 754 cu ilde Bagdad seherinde acilmisdir Iranda fars hekimi Ebu Menzur Muveffeka muxtelif derman maddelerinin yazilmasi qaydalarini gosteren Liber funda mentorum pharmakologiae adli sanballi dermansunasliq kitabi tertib etmisdir Qedim yunanlar oz resepturalarini Pharmakotagraphologia qedim romalilar ise Ars formulas adlandirirdilar Orta esrlerden baslayaraq reseptura elmi suretde inkisaf edir bu sahede uzun dovrler erzinde toplanmis melumatlar umumilesdirilirdi ve sistemlesdirilirdi resept lerin mueyyen qaydada tertib edilmesi usullari islenib hazirlanirdi Reseptlerin xususi prinsip uzre ve seliqeli deqiq sekilde yazilmasi qaydasi ilk defe XV esrde Almaniyada tetbiq edilmisdir O zamanlar reseptleri J D ju vante Deo latin sozlerinden juvare komek etmek ve Deus allah menasinda ve yaxud C D Cum Deo latinca cum ile birlikde demekdir herfi isarelerle yazmaga baslayirmislar Daha sonra zaman kecdikce hemin herfler isaresi ile evez olundu ve indiye qeder de hemin isare resepturada qalmaqdadir Lakin hazir a isaresinin menasi deyismekle bir resept blankinda yazilmis iki resepti bir birinden ayirmaq meqsedi dasiyir Zaman zaman dermansunasliq inkisaf etdikce onunla beraber reseptura da suretle inkisaf ederek muasir seviyyesine gelib catmisdir Evvelki movzularimizda qeyd olundugu kimi orta esrlerde XXII esrler Azerbaycanda da dermansunasliq ve eczaciliq yaxsi inkisaf etmekle burada da reseptura sahesi kifayet qeder formalasmisdir eczacixanalarda fealiyyet gosteren mutexessisler nusxebendler nusxeresept mektub reseptler uzre dermanlari buraxmaq ve hekimin reseptleri uzre dermanlarin hazirlanmasi ile de mesqul olurdular Muasir reseptura qarsisinda duran vezifelere muvafiq olaraq ve bir sira xususiyyetlerine gore iki hisseye bolunur 1 hekimlik resepturasi Ars formulas medicas praescribendi 2 eczaciliq resepturasi Ars formulas praeparandi Hekimlik resepturasi baslica olaraq dermanlarin resept seklinde yazilmasi qaydalarini oyredir Eczaciliq resepturasi ise dermanlarin texnologiyasindan ve onlarin hazirlanmasi usullarindan behs edir Tibb ve baytar mutexessisleri hekimlik resepturasi ile yanasi eczaciliq resepturasi barede de lazimi tesevvure malik olmali ve bezi derman formalarinin hazirlanma usullarini ve qaydalarini bilmelidirler ReseptDermansunasligin diger sahelerinde oldugu kimi reseptura da oz fealiyyetinde Dovlet Farmakopeyasinin gosterislerine esaslanir ve onlari rehber tutur Reseptura terminin tehlili gosterir ki onun esasini teskil eden resept so zudur Bu soz recipere goturmek qebul etmek latin felinden goturulmekle latinca Receptum seu Formula medica adlanir Umumiyyetle ise reseptin menasi asagidaki kimi basa dusulur Xeste heyvan ucun dermanin hazirlanmasi ve buraxilmasi haqqinda hekimin yazili suretde apteke muracietine resept deyilir Resept huquqi sened sayilir ve ona gore de resepti yazan hekim ve elecede onun esasinda derman hazirlayan eczaci bu isde olduqca mesuliyyetli olmalidirlar Cunki her hansi biri terefinden buraxilmis sehv cox aci ve agir hadise ile neticelene biler Bu baximdan reseptde istirak eden derman maddelerinin terkibine onlarin do zalarina ciddi fikir vermelidirler Reseptler terkibinde istirak eden maddelerin sayina gore sade ve murekkeb resepttlere bolunur Bele ki reseptin terkibinde yalniz bir derman maddesi istirak edirse bele resept sade resept adlanir receptum simplex seu formula remediorum simplex Terkibinde iki ve daha cox derman maddesi istirak ederse bele resepte murekkeb resept deyilir receptum composita seu formula remediorum composita Bundan elave reseptleri xarakterize ederken magistral ve offisinal resept novleri de ayird edilir Magistral resept reseptum magistrale latinca magister rehber muellim ustad demekdir apteklere daxil olduqda hekimin resept yazilisi uzre derman formalari hazirlanir ve aptekden buraxilir Bezen bunlara ekstemporal reseptler de deyilir Ofisinal reseptler reseptum officinale latinca officina fabrik zavod aptek demekdir apteke daxil olduqda xesteye yalniz aptekde hazir sekilde olan derman preparatlari buraxilir meselen sulfadimezin tableti prednizalon melhemi genegercek yagi yod tinkturasi Visnevski linimenti Vilkinson melhemi ve s Resept xususi qaydalar uzre latin dilinde tertib edilmelidir Reseptin terkibine daxil edilen derman maddelerinin adlari ve dozalari aciq ve aydin sekilde yazilmaqla subhe dogurmamalidir Qurulus baximindan baytarliqda resepti alti terkib hisseye bolurler ki her bir hissenin oz ehemiyyeti ve tertib olunma qaydalari vardir Umumiyyetle ise reseptin terkib hisseleri asagidakilardir I hisse Inscriptio basliq yaxud serlovhe menasini bildirir Bu hissede resept tertib edilen muessisenin idarenin haqqinda olan melumatlar unvani adi tabeciliyi ve s resept nezerde tutulmus yeni teyin edilmisxeste haqqinda melumatlar heyvanin novu yasi cinsi kime ve ya hara mexsus olmasi ve s reseptin tertib olundugu tarix ve resepti tertib eden hekimin soyadi adi qeyd edilir II hisse Praepositio seu invocatio adlanir Reseptin bu hissesi muraciet serencam menasi dasimaqla Rp recipe yaxud recipite gotur yaxud goturun isaresi ile qeyd edilir III hisse Designatio materiarum maddelerin siyahisi ve ya maddi hisse Bu hisse reseptin en vacib ve mesuliyyetli hissesi olmaqla burada reseptin terkibi ne daxil edilen derman maddelerinin siyahisi verilir Burada her bir madde yeni setirden boyuk herfle latinca isimin yiyelik halinda yazilir ve sonra onun miqdari gosterilir Murekkeb reseptde iki ve daha cox maddeler dermanin terkibinde istirak etdiyinden burada derman maddelerinin adlari xususi ardicilliqla yazilmalidir Bu ardicilliq ise her bir maddenin ozunun ehemiyyetinden ireli gelir Bele ki maddele rin siyahisinda birinci olaraq esas baslica tesir gosterecek maddenin adi yazilir bu maddeye remedium basis esas madde deyilir Bundan sonra ardicilliq baximindan maddi hissede komekci madde remedium adjuvans yazilir Bu maddenin rolu esas maddenin tesirini guclendirmekden ibaretdir Ona gore de adeten bu madde esas madde ile eyni itiqametde tesir eden madde olur daha sonra tam verici ve yaxud dad yaxsilasdirici madde remedium corrigens ve nehayet sonuncu olaraq formaverici madde remedium constituens yazilir IV Subscriptio derman maddelerinin siyahisinin altinda yazilan gosterisler burada hansi derman formasinin hazirlanacagi dermanin hazirlanma usulu ve aptekden buraxilmasi barede qeydler yazilir verilir V S i g n a t u r a dermanin tetbiq edilme usullari haqqinda gosterisler verilir Bu hisse yerli milli dilde tertib edilir VI Nomen medici hekimin imzasi