Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Antropogen landşaft — insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişdirilmiş təbii landşafta, həmçinin insanın yaratdığı təbii- istehsal komplekslərinə, şəhər, qəsəbə, texnogen, kənd təsərrüfatı landşaftlarına deyilir. Antropogen landşaftlar hal-hazırda Yerin quru sahəsinin təxminən 50 %-ni əhatə edir. Antropogen landşaftlar özünü tənzimləyən təbii landşaftdan fərqli olaraq, insanın nəzarəti altında olub, idarə olunur.
Antropogen landşaftların tarixi və genetik xüsusiyyətləri
Müasir dövrdə elm və texnikanın, məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı yerin landşaft sferasının təbiətində əsaslı şəkildə ciddi struktur dəyişmələri yaratmışdır. XX əsrin 60–70-ci illərindən başlayaraq antropogen landşaftların öyrənilməsinə maraq xeyli artmışdır.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq tədricən maşınlı sənayenın yaranması ilə dünyada və Azərbaycanda təbii ehtiyatların mənimsənilməsinin yeni, daha dağıdıcı və təbii landşaftlara qarşı amansız müdaxilə mərhələsi başlayır. Bu dövr XX əsrin ortalarına kimi davam edir. Quba, Qusar, Gədəbəy, Daşkəsən, Masallı, Lənkəran və s. inzibati ərazilərdəki dağ meşələri antropogen təsirlərlədən əsaslı şəkildə ziyan görür. Hazırda bu ərazilərdəki meşələrin əsas hissəsi təkrar törəmə meşələrdir.
XX əsrin ortalarından başlayaraq insanlar elmi texniki tərəqqinin üstünlüklərindən geosistemlərin təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsində daha geniş istifadə edir. Kənd təsərrüfatında ziyanvericilərə və alaq otlarına qarşı zəhərli kimyəvi maddələrdən, əkin sahələrinin məhsuldarlığını artırmaq üçün kimyəvi gübrələrdən geniş istifadə edilməsi ekoloji tarazlığın pozulmasına, qurunt sularının çirklənməsinə, biomüxtəlifliyin kəskin azalmasına səbəb olur.
Azərbaycan Respublikası dağlıq ölkə olduğundan landşaftlarda gedən dəyişikliklər şaquli antropogenləşmə qanunauyğunluğuna tabedir. Belə ki, yüksəklik artdıqca təbii landşaftların antropogenləşmə sürəti və istiqaməti müvafiq olaraq dəyişir.
Antropogen fəaliyyət təbii komplekslərə müxtəlif formada təsir edir. Bu təsirləri bir neçə qrupda birləşdirmək olar: kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, meşə təsərrüfatı, sənaye – texnogen, məskunlaşma, turizm-rekreasiya və s. məqsədilə istifadə. Bu fəaliyyət növlərinin landşaftlara təsiri də müxtəlifdir. Tikinti işləri, faydalı qazıntıların çıxarılması kiçik ərazi əhatə etməsinə baxmayaraq landşaftlarda köklü dəyişikliklər yaradır və demək olar ki, onları tam transformasiyaya məruz qoyur.
Antropogen landşaftların dayanıqlığı
Respublikamızın dağlıq landşaftları antropogen təsirlərə qarşı dayanıqlığına görə aaşağıdakı qruplara bölünür (A. A. Mikayılov, Y. Ə. Qəribov , 1987).
I. Dayanıqsız yüksək dağ kompleksləri
Bu komplekslər respublika ərazisinin 10%-ni tutur və onlar böyük meyilliyə, intensiv parçalanmaya malik olmaları, denudasiya proseslərinə qarşı nisbətən az dayanıqlı relyeflə xarakterizə olunur. Yüksək dağlığın 60% ərazisi istifadə olunmayan və az istifadə olunan qayalı- səpinti landşaftlarıdır və yüksək dinamikliyi ilə səciyyələnir. Bu kompleks daxilində antropogen təsirlərə dayanıqlığına görə 2 qrup ayrılır.
Çox dayanıqsız, praktiki olaraq istifadə olunmayan nival –subnival geokomplekslər
Bu komplekslərə Böyük və Kiçik Qafqazın 3200–4400 m mütləq hündürlüklər arasında yerləşən suayrıcı və suayrıcıətrafı ərazilər aiddir.
Dayanıqzıs, müvsümü istifadə olunan yüksək dağ- çəmən geokompleksləri
Bu komplekslər mütləq hündürlüyü 2000–3200 m olan ərazilərdə yayılan subalp, alp çəmənlikləri və çəmən-çöl landşaftlarını əhatə edir.
II. Nisbi dayanıqlı orta dağlıq meşələr və dağüstü kserofit geokomplekslər
Bu komplekslər Böyük və Kiçik Qafqazın ortadağlıq qurşaqlarında, Talış silsiləsinin suayrıcı ərazilərində yayılmışdır.
Zəif dayanıqlılandşaft
Zəif dayanıqlı təbii rejimli inkişafa malik, məhdud istifadə olunan meşə və meşə-kol geokompleksi. Bu komplekslər əkinçilik üçün azyararlı ərazilərdə saxlanılmışdır.
Zəif dayanıqlı landşaft
Zəif dayanıqlı təbii antropogen rejimlə inkişaf edən müntəzəm istifadə edilən meşədən sonrakı (dəmyə-əkinçilik) komplekslər.
Böyük və Kiçik Qafqazın meşələrinin yarıdan çoxu daha az dayanıqlığa malik olan təkrar komplekslərlə əvəz olunmuşdur.
III. Dayanıqlı, nisbi dayanıqlı öndağlıq-alçaqdağlıq meşə, çöl və yarımsəhra geosistemləri
Bu komplekslər arid-denudasion , eroziya –denudasion proseslərlə xarakterizə olunur.
Nisbi dayanıqlı landşaft
Nisbi dayanıqlı təbii –antropogen rejimli inkişaf edən , məhdud istifadə edilən dağüstü-kserofit, arid dağ-meşə, enliyarpaqlı dağ-meşə landşaftları.
Bu komplekslər Acınohur-Ceyrançöl öndağlığı, Talış dağları, Qusar maili düzənliyi, Böyük Qafqazın cənub yamacında, Kiçik Qafqazın öndağlığında formalaşmışdır.
Dayanıqlı landşaft
Dayanıqlı təbii-antropogen rejimli müntəzəm istifadə olunan çöl, yarımsəhra landşaftları
Bu komplekslər Kiçik Qafqazın öndağlığı boyunca, Acınohur–Ceyrançöl öndağlığının dağarası çökəkliklərində və Qobustanda yayılmışdır. Bu ərazilərin çox hissəsi suvarma əkinçiliyində istifadə edilir.
İstinadlar
- G. Həsənov, S. B. Məmmədov, Y. Q. Əliyev. İzahlı Ensiklopedik Coğrafiya Terminləri Lüğəti "Təhsil" Bakı-2005.
- Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası, I cild, Bakı 2016, 529 s.(421–423 s.)
- Микаилов А. А., Гарибов Я. А. Некоторые вопросы типизации горных ландшафтов Азербайджанской ССР по устойчивости антропогенных факторов. Изв. АН Азерб. ССР. серия наук о Земле., 1987, № 5, с. 44–50.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Antropogen landsaft insanin teserrufat fealiyyeti neticesinde deyisdirilmis tebii landsafta hemcinin insanin yaratdigi tebii istehsal komplekslerine seher qesebe texnogen kend teserrufati landsaftlarina deyilir Antropogen landsaftlar hal hazirda Yerin quru sahesinin texminen 50 ni ehate edir Antropogen landsaftlar ozunu tenzimleyen tebii landsaftdan ferqli olaraq insanin nezareti altinda olub idare olunur Antropogen landsaftlarin tarixi ve genetik xususiyyetleriMuasir dovrde elm ve texnikanin mehsuldar quvvelerin suretli inkisafi yerin landsaft sferasinin tebietinde esasli sekilde ciddi struktur deyismeleri yaratmisdir XX esrin 60 70 ci illerinden baslayaraq antropogen landsaftlarin oyrenilmesine maraq xeyli artmisdir XIX esrin ortalarindan baslayaraq tedricen masinli senayenin yaranmasi ile dunyada ve Azerbaycanda tebii ehtiyatlarin menimsenilmesinin yeni daha dagidici ve tebii landsaftlara qarsi amansiz mudaxile merhelesi baslayir Bu dovr XX esrin ortalarina kimi davam edir Quba Qusar Gedebey Daskesen Masalli Lenkeran ve s inzibati erazilerdeki dag meseleri antropogen tesirlerleden esasli sekilde ziyan gorur Hazirda bu erazilerdeki meselerin esas hissesi tekrar toreme meselerdir XX esrin ortalarindan baslayaraq insanlar elmi texniki tereqqinin ustunluklerinden geosistemlerin tebii ehtiyatlarinin menimsenilmesinde daha genis istifade edir Kend teserrufatinda ziyanvericilere ve alaq otlarina qarsi zeherli kimyevi maddelerden ekin sahelerinin mehsuldarligini artirmaq ucun kimyevi gubrelerden genis istifade edilmesi ekoloji tarazligin pozulmasina qurunt sularinin cirklenmesine biomuxtelifliyin keskin azalmasina sebeb olur Azerbaycan Respublikasi dagliq olke oldugundan landsaftlarda geden deyisiklikler saquli antropogenlesme qanunauygunluguna tabedir Bele ki yukseklik artdiqca tebii landsaftlarin antropogenlesme sureti ve istiqameti muvafiq olaraq deyisir Antropogen fealiyyet tebii komplekslere muxtelif formada tesir edir Bu tesirleri bir nece qrupda birlesdirmek olar kend teserrufati fealiyyeti mese teserrufati senaye texnogen meskunlasma turizm rekreasiya ve s meqsedile istifade Bu fealiyyet novlerinin landsaftlara tesiri de muxtelifdir Tikinti isleri faydali qazintilarin cixarilmasi kicik erazi ehate etmesine baxmayaraq landsaftlarda koklu deyisiklikler yaradir ve demek olar ki onlari tam transformasiyaya meruz qoyur Antropogen landsaftlarin dayaniqligiRespublikamizin dagliq landsaftlari antropogen tesirlere qarsi dayaniqligina gore aasagidaki qruplara bolunur A A Mikayilov Y E Qeribov 1987 I Dayaniqsiz yuksek dag kompleksleriBu kompleksler respublika erazisinin 10 ni tutur ve onlar boyuk meyilliye intensiv parcalanmaya malik olmalari denudasiya proseslerine qarsi nisbeten az dayaniqli relyefle xarakterize olunur Yuksek dagligin 60 erazisi istifade olunmayan ve az istifade olunan qayali sepinti landsaftlaridir ve yuksek dinamikliyi ile seciyyelenir Bu kompleks daxilinde antropogen tesirlere dayaniqligina gore 2 qrup ayrilir Cox dayaniqsiz praktiki olaraq istifade olunmayan nival subnival geokompleksler Bu komplekslere Boyuk ve Kicik Qafqazin 3200 4400 m mutleq hundurlukler arasinda yerlesen suayrici ve suayricietrafi eraziler aiddir Dayaniqzis muvsumu istifade olunan yuksek dag cemen geokompleksleri Bu kompleksler mutleq hundurluyu 2000 3200 m olan erazilerde yayilan subalp alp cemenlikleri ve cemen col landsaftlarini ehate edir II Nisbi dayaniqli orta dagliq meseler ve dagustu kserofit geokomplekslerBu kompleksler Boyuk ve Kicik Qafqazin ortadagliq qursaqlarinda Talis silsilesinin suayrici erazilerinde yayilmisdir Zeif dayaniqlilandsaft Zeif dayaniqli tebii rejimli inkisafa malik mehdud istifade olunan mese ve mese kol geokompleksi Bu kompleksler ekincilik ucun azyararli erazilerde saxlanilmisdir Zeif dayaniqli landsaft Zeif dayaniqli tebii antropogen rejimle inkisaf eden muntezem istifade edilen meseden sonraki demye ekincilik kompleksler Boyuk ve Kicik Qafqazin meselerinin yaridan coxu daha az dayaniqliga malik olan tekrar komplekslerle evez olunmusdur III Dayaniqli nisbi dayaniqli ondagliq alcaqdagliq mese col ve yarimsehra geosistemleriBu kompleksler arid denudasion eroziya denudasion proseslerle xarakterize olunur Nisbi dayaniqli landsaft Nisbi dayaniqli tebii antropogen rejimli inkisaf eden mehdud istifade edilen dagustu kserofit arid dag mese enliyarpaqli dag mese landsaftlari Bu kompleksler Acinohur Ceyrancol ondagligi Talis daglari Qusar maili duzenliyi Boyuk Qafqazin cenub yamacinda Kicik Qafqazin ondagliginda formalasmisdir Dayaniqli landsaft Dayaniqli tebii antropogen rejimli muntezem istifade olunan col yarimsehra landsaftlari Bu kompleksler Kicik Qafqazin ondagligi boyunca Acinohur Ceyrancol ondagliginin dagarasi cokekliklerinde ve Qobustanda yayilmisdir Bu erazilerin cox hissesi suvarma ekinciliyinde istifade edilir IstinadlarG Hesenov S B Memmedov Y Q Eliyev Izahli Ensiklopedik Cografiya Terminleri Lugeti Tehsil Baki 2005 Azerbaycan Respublikasinin fiziki cografiyasi I cild Baki 2016 529 s 421 423 s Mikailov A A Garibov Ya A Nekotorye voprosy tipizacii gornyh landshaftov Azerbajdzhanskoj SSR po ustojchivosti antropogennyh faktorov Izv AN Azerb SSR seriya nauk o Zemle 1987 5 s 44 50 Xarici kecidlerhttp www fhn gov az newspaper type view news amp news id 1094