Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çoban şamxal ibn I Əlibəy (? — 1574) — Dağıstan əmiri, Qumuq şamxalı.
| Çoban şamxal ibn I Əlibəy | |
|---|---|
| Vəfat tarixi | 1574 |
Həyatı
Abbasqulu ağa Bakıxanov mümkün olan mənbələrə əsasən yazır ki, Çoban "Qaytaqdan tutmuş, Kürə dairəsi, Avarstan, Çərkəzlər və Terek çayı, Xəzər dənizinə qədər ölkənin hakimi idi və 1574-cü ildə Buynakda vəfat edib".
Şamxalların nəsil şəcərəsinin öyrənmiş etnoqraf Lavrov hesab edir ki, Bakıxanovun məlumatı "naməlum mənbələrdən" götürülüb. Lakin etnoqraf səhv edir, mənbələr məlumdur-bu 1758-ci il şəcərəsi və 1842-ci il knyaz Xasay xan Usmiyevin, D. M. Şeyxəli Kurumov və Y. Klıcyevin tərtib etdiyi "Qeyd"dir.
Çoban şamxalın xatırlanması daha erkən 1569-cu il Rus mənbələrində göstərilir.
Çobanın ölüm tarixi XIX əsrin mənbələrində 1574-cü ildir. Amma bu məlumat da, doğru deyil.
Şərqşünas Vasili Bartold Çobanın ölüm tarixi kimi 1578-ci ili göstərir. Lakin bu tarix də, səhvdir, zira Türkiyə və digər mənbələrin məlumatlarının təhlili göstərir ki, Çoban şamxal hökmdar qismində nəinki 1574–1578-ci illər, həm də, bütün sonrakı illərdə, 1579-cu ildə də, qeyd olunur.
Bu rus mənbələri ilə də, təsdiqlənir.
Belə ki, 1856-cı ilin mart və may aylarında Moskvaya şamxalın, qardaşının və oğlanları Sultan-mut və Surxayın adından səfirlər gəlir, zira Sultan-mut və Surxay bu sənəddə Çobanın oğlanları kimi xatırlanırlar. Deməli Çoban şamxal 1586-cı ildə də, hələ sağ-salamat olub.
Baxılan dövrdə Türkiyə mənbələrində o, "Çoban şaykal", Dağıstan komuk və Qaytak hakimi "Şayxal Çoban", "Dağıstan Komuk hakimi Şayxal çoban", Dağıstan hakimlərindən Komuk və Kaytak hakimi Əmir Çatalov (Çopalov)-Şayxal adları altında hallanır.
"Kumık və Kaytak hakimi" Çitlav (Çopalov)-Şamxal kimi o, səfəvilərin tarixi "Nüsrətnamə"də də, xatırlanır.
Həm də, məlumdur ki, 1758-ci il şəcərəsinə görə II Surxayın 1589–1604-cü illərə təsadüf edən hökmdarlığı dövründə o, Çobanın oğlu adlandırırlar. Biz həm də, bilirik ki, Çoban şamxala qədər 1571–1572-ci ildə vəfat etmiş I Surxay ibn Buday hakim olub.
Deməli Çoban şamxal 1589-cu ildən tez ölməyib, Kumık taxt-tacına 1569–1572-ci ildə yiyələnib. Beləliklə nəticə çıxarmaq olar ki: Çoban Kumık taxt-tacını təxminən 1569/71–1589 — illərdə onun bütün Qafqaz tarixində ən dolğun aktiv fəaliyyətinin tam epoxa təşkil edən dövrünü idarə edib.
Əgər desək ki, Tarka şamxallığının ən gur və məşhur tarixi məhz Çoban şamxaldan, yəni onun 1569/71-il hakimiyyətinin əvvəlindən başlayır, qətiyyən heç də, səhv etmərik.
Bu dövrdə "Tereklə Kür arasında yerləşən vilayətlərdə Şamxalın ləyaqət və şücaəti gürcü çarlarından sonra ikinci sayılırdı". Amma XIX əsrin axırıncı dördüncü rübündə Tarka şamxallarının gürcü qarşısında artıq duruş gətirə bilməyəcək. Gürcü çarları da, yalnız "Şevka çarından" şikayət edir və Moskva çarlarından imdad diləyirdilər.
Çoban şamxal özünün 20-illik hakimiyyəti dövründə Tarka şamxallığının daimi və beynəlxalq nüfuzunu çox yüksəklərə qaldırmağa nail ola bildi. Hələ XVIII əsrin birinci yarısında Pyotr yürüşünün iştirakçısı alman I. T. Gerber tam haqlı olaraq yazırdı: "şauxallar əvvəldən böyük hakimiyyət və olduqca böyük idarə və imtiyaz sahibi olublar, amma nəinki Dağıstanın bütün qəzaları onların hakimiyyəti altında olublar, bunlardan əlavə dağlıların bir çox hissəsini zorla öz hakimiyyətlərinin altına götürüb, təbəələrini idarə edirdilər, başqa xalqlar isə onlara yüksək ehtiram bəsləyir, gücündən qorxurdular".
Çoban şamxalın hakimiyyət dövründə İ. Gerberin "şauxalların sahibliyi nəinki Dağıstan knyazları və torpaqları üzərində, həm də, dağlı xalqların bir hissəsi və demək olar Şamxının özünə qədər qatırdı"-qeydlərini də, aid etmək lazımdır.
Çoban şamxal Tarkada Qumık taxt-tacına 1569/71-ci ildə yiyələnib və onun hakimlik illəri, o dövrün böyük dövlətləri Rusiya, Türkiyə və İranın Qafqaz üzərində nəzarət uğrunda rəqabətlərinin daha fəal genişlənməsi dövründə düşmüşdü. Kazan və Həştərxanı işğal edən gənж rus dövləti təcavüz potensialı üzərində cənuba-Qafqaza can atırdı. Müdrük və uzaqgörən dövlət xadimi siyasətçi kimi Çoban şamxal yaxşı başa düşürdü ki, etibarlı dostlar və müttəfiqlərsiz Moskvanın təzyiqi qarşısında duruş gətirmək mümkün olmayacaq.
Qumıkstanın güclənən təsirindən təhlükəyə düşən Gürcüstan və Kabarda Moskvanının Qafqaz istiqamətində irəliləmə maraqlarını fəal müdafiə edirdilər. Ona görə də, Çoban şamxalın dindaşları Krım və Türkiyəyə orientsiyası təbii idi. Bu səbəbdən də, Tarkada taxta çıxan kimi Çoban şamxal Rusiyanın təcavüzünün qarşısını almaq məqsədilə Krım xanına Rusiya ekpansiyasını dəf etmək üçün müraciət edir. 10 may 1569-cu ildə Krımdakı rus səfiri Afanasi Noqay xəbər ki, Şevkalın yanından gələn adam xana məlumat verir ki, onun çayı üzərində salınan şəhərə "müqavimət göstərə bilməyib, qarşı durunca, duruş gətirməyə gücü çatmayıb", amma xan türklərlə Həştərxan üzərinə hərəkət edən zaman öz adamını qoşunla birlikdə onlara qoşulmağa göndərəcək.
Çoban şamxalın diplomatik çalışmaları uğurlu alındı. Türkiyə və Krım xanlığı şimali-şərqi Qafqazda Rusiyanın hərəkətlərinə qarşı qəti etirazlarını elan etdilər və qumıkların açıq kömək və müdafiəsinə keçib, İstanbuldakı səfir vasitəsilə Rusiya hökumətinə "…bundan sonra çərkəzlərə, krım-şevkallara və qumıklara qarşı müharibə etməmək" haqda tələb irəli sürdülər.
1569-cu ildə Çoban şamxal öz qoşunlarını götürüb krımlılarla və türklərlə birlikdə Həştərxan yürüşündə iştirak edir. Bu yürüş uğursuz alındı. Şəhəri götürmək mümkün olmayıb, ordu ruslar tərəfindən sıxışdırılaraq Azova tərəf geri atıldı. Çoban şamxal qoşunları rusların Sunъada tikdiyi qalanı dağıdaraq Kabardaya daxil oldu və VI Ivanın müttəfiqinə qarşı Krım xanın tərəfində döyüşlərdə iştirak etdi. Dövlət Gəray növbəti 1571-ci ildə olduqca uğurlu yürüş həyata keçirək Moskvanı tutdu. İvan Qroznu Moskvadan qaçdı.
Bu qələbədən sonra Krım xanına "Taxtalan" ləqəbi verildi. Bu döyüşlər nəticəində rus dövləti təslim olmaq zorunda qaldı.
15 yanvar 1571-ci ildə rus səfiri Andrey Kuzminski elan etdi ki, İvan Qroznı Osmanlı hökumətinin irəli sürdüyü bütün şərtləri qəbul edir.
Türkiyə tələb edirdi ki, "Terekdə, və Sunğada heç bir rus şəhərlərinə və bu xalqlar arasında heç bir rus təsirinə imkan verməyəcək". Nəticədə Terek üzərində Kabarda və onun hakimi Temiryukun Qumık şamxalından müdafiəsi üçün tikilmiş qala sökülüb götüruldü, rus qoşunları Həştərxana aparıldı, "Osmanlı yolu" (Kabardaya və Krıma) azad oldu.
Beləliklə, Çoban şamxalın siyasəti özünü doğrultdu.
70-ci illərdə Çoban şamxalın Şimali Qafqazda işləri genişlənməkdə davam edirdi. Onun türk sultanı II Səlim və Krım xanı Dövlət Gərayla bir başa əlaqəsi vardı. Kabardada sayılan, hörməti nəsillər arasında ona, "şamxal çarına" xidmət edən müttəfiqləri (Kaytukovlar, Taşbazrukovlar, Tlostonovlar, Kaplanovlar, Aslanbekovlar), qaytaq usmiləri ilə (Qaytaq usmisi Əhməd xanın qızıyla evlənmişdi). Birinci dərəcəli kabardin knyazları Anzarovlarla yaxınlığı vardı (ikinci nikahla Anzarovun qardaşı qızına evlənmişdi). Özdenlər nəsli ilə və Səfəvi şahları ilə qohumluq əlaqəsi qurmuşdu. "İranda hakimiyyətin varisliklə örtülməsi məsələlərinə təsir" edə bilməsi Tarkalı Çoban şamxalın güc və təsir qüvvəsindən danışır (A. Kayayev). Çobanın bacısı I Şah Təhmasibin (1524–1576) xanımı idi.
1576-cı ildə I Şah Təhmasibin ölümündən sonra Səfəvi taxt-tacına onun bacısı oğlu İsmayıl yox, gürcü qızından doğulmuş Heydər mirzə sahib olduğu zaman, bacısı qızı Pəricahan tərəfindən xəbərdar edilmiş Çoban şamxal öz qoşunları ilə Təbrizə daxil olaraq Heydər mirzəni devirib, öz bacısı oğlu İsmayılı Səfəvi taxt-tacında oturtmuşdu. Axırıncı Səfəvi tarixində II İsmayıl kimi daxil olub..
Mənbə
- Kamil Əliyev, Çoban-şamxal möhtəşəm, "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2008, № 4,
İstinadlar
- Эфендиев О. Азербайджанское государство сефевидов в е. Баку 1981. С.15,156.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Coban samxal ibn I Elibey 1574 Dagistan emiri Qumuq samxali Coban samxal ibn I ElibeyVefat tarixi 1574HeyatiAbbasqulu aga Bakixanov mumkun olan menbelere esasen yazir ki Coban Qaytaqdan tutmus Kure dairesi Avarstan Cerkezler ve Terek cayi Xezer denizine qeder olkenin hakimi idi ve 1574 cu ilde Buynakda vefat edib Samxallarin nesil seceresinin oyrenmis etnoqraf Lavrov hesab edir ki Bakixanovun melumati namelum menbelerden goturulub Lakin etnoqraf sehv edir menbeler melumdur bu 1758 ci il seceresi ve 1842 ci il knyaz Xasay xan Usmiyevin D M Seyxeli Kurumov ve Y Klicyevin tertib etdiyi Qeyd dir Coban samxalin xatirlanmasi daha erken 1569 cu il Rus menbelerinde gosterilir Cobanin olum tarixi XIX esrin menbelerinde 1574 cu ildir Amma bu melumat da dogru deyil Serqsunas Vasili Bartold Cobanin olum tarixi kimi 1578 ci ili gosterir Lakin bu tarix de sehvdir zira Turkiye ve diger menbelerin melumatlarinin tehlili gosterir ki Coban samxal hokmdar qisminde neinki 1574 1578 ci iller hem de butun sonraki illerde 1579 cu ilde de qeyd olunur Bu rus menbeleri ile de tesdiqlenir Bele ki 1856 ci ilin mart ve may aylarinda Moskvaya samxalin qardasinin ve oglanlari Sultan mut ve Surxayin adindan sefirler gelir zira Sultan mut ve Surxay bu senedde Cobanin oglanlari kimi xatirlanirlar Demeli Coban samxal 1586 ci ilde de hele sag salamat olub Baxilan dovrde Turkiye menbelerinde o Coban saykal Dagistan komuk ve Qaytak hakimi Sayxal Coban Dagistan Komuk hakimi Sayxal coban Dagistan hakimlerinden Komuk ve Kaytak hakimi Emir Catalov Copalov Sayxal adlari altinda hallanir Kumik ve Kaytak hakimi Citlav Copalov Samxal kimi o sefevilerin tarixi Nusretname de de xatirlanir Hem de melumdur ki 1758 ci il seceresine gore II Surxayin 1589 1604 cu illere tesaduf eden hokmdarligi dovrunde o Cobanin oglu adlandirirlar Biz hem de bilirik ki Coban samxala qeder 1571 1572 ci ilde vefat etmis I Surxay ibn Buday hakim olub Demeli Coban samxal 1589 cu ilden tez olmeyib Kumik taxt tacina 1569 1572 ci ilde yiyelenib Belelikle netice cixarmaq olar ki Coban Kumik taxt tacini texminen 1569 71 1589 illerde onun butun Qafqaz tarixinde en dolgun aktiv fealiyyetinin tam epoxa teskil eden dovrunu idare edib Eger desek ki Tarka samxalliginin en gur ve meshur tarixi mehz Coban samxaldan yeni onun 1569 71 il hakimiyyetinin evvelinden baslayir qetiyyen hec de sehv etmerik Bu dovrde Terekle Kur arasinda yerlesen vilayetlerde Samxalin leyaqet ve sucaeti gurcu carlarindan sonra ikinci sayilirdi Amma XIX esrin axirinci dorduncu rubunde Tarka samxallarinin gurcu qarsisinda artiq durus getire bilmeyecek Gurcu carlari da yalniz Sevka carindan sikayet edir ve Moskva carlarindan imdad dileyirdiler Coban samxal ozunun 20 illik hakimiyyeti dovrunde Tarka samxalliginin daimi ve beynelxalq nufuzunu cox yukseklere qaldirmaga nail ola bildi Hele XVIII esrin birinci yarisinda Pyotr yurusunun istirakcisi alman I T Gerber tam haqli olaraq yazirdi sauxallar evvelden boyuk hakimiyyet ve olduqca boyuk idare ve imtiyaz sahibi olublar amma neinki Dagistanin butun qezalari onlarin hakimiyyeti altinda olublar bunlardan elave daglilarin bir cox hissesini zorla oz hakimiyyetlerinin altina goturub tebeelerini idare edirdiler basqa xalqlar ise onlara yuksek ehtiram besleyir gucunden qorxurdular Coban samxalin hakimiyyet dovrunde I Gerberin sauxallarin sahibliyi neinki Dagistan knyazlari ve torpaqlari uzerinde hem de dagli xalqlarin bir hissesi ve demek olar Samxinin ozune qeder qatirdi qeydlerini de aid etmek lazimdir Coban samxal Tarkada Qumik taxt tacina 1569 71 ci ilde yiyelenib ve onun hakimlik illeri o dovrun boyuk dovletleri Rusiya Turkiye ve Iranin Qafqaz uzerinde nezaret ugrunda reqabetlerinin daha feal genislenmesi dovrunde dusmusdu Kazan ve Hesterxani isgal eden genzh rus dovleti tecavuz potensiali uzerinde cenuba Qafqaza can atirdi Mudruk ve uzaqgoren dovlet xadimi siyasetci kimi Coban samxal yaxsi basa dusurdu ki etibarli dostlar ve muttefiqlersiz Moskvanin tezyiqi qarsisinda durus getirmek mumkun olmayacaq Qumikstanin guclenen tesirinden tehlukeye dusen Gurcustan ve Kabarda Moskvaninin Qafqaz istiqametinde irelileme maraqlarini feal mudafie edirdiler Ona gore de Coban samxalin dindaslari Krim ve Turkiyeye orientsiyasi tebii idi Bu sebebden de Tarkada taxta cixan kimi Coban samxal Rusiyanin tecavuzunun qarsisini almaq meqsedile Krim xanina Rusiya ekpansiyasini def etmek ucun muraciet edir 10 may 1569 cu ilde Krimdaki rus sefiri Afanasi Noqay xeber ki Sevkalin yanindan gelen adam xana melumat verir ki onun cayi uzerinde salinan sehere muqavimet gostere bilmeyib qarsi durunca durus getirmeye gucu catmayib amma xan turklerle Hesterxan uzerine hereket eden zaman oz adamini qosunla birlikde onlara qosulmaga gonderecek Coban samxalin diplomatik calismalari ugurlu alindi Turkiye ve Krim xanligi simali serqi Qafqazda Rusiyanin hereketlerine qarsi qeti etirazlarini elan etdiler ve qumiklarin aciq komek ve mudafiesine kecib Istanbuldaki sefir vasitesile Rusiya hokumetine bundan sonra cerkezlere krim sevkallara ve qumiklara qarsi muharibe etmemek haqda teleb ireli surduler 1569 cu ilde Coban samxal oz qosunlarini goturub krimlilarla ve turklerle birlikde Hesterxan yurusunde istirak edir Bu yurus ugursuz alindi Seheri goturmek mumkun olmayib ordu ruslar terefinden sixisdirilaraq Azova teref geri atildi Coban samxal qosunlari ruslarin Sunada tikdiyi qalani dagidaraq Kabardaya daxil oldu ve VI Ivanin muttefiqine qarsi Krim xanin terefinde doyuslerde istirak etdi Dovlet Geray novbeti 1571 ci ilde olduqca ugurlu yurus heyata kecirek Moskvani tutdu Ivan Qroznu Moskvadan qacdi Bu qelebeden sonra Krim xanina Taxtalan leqebi verildi Bu doyusler neticeinde rus dovleti teslim olmaq zorunda qaldi 15 yanvar 1571 ci ilde rus sefiri Andrey Kuzminski elan etdi ki Ivan Qrozni Osmanli hokumetinin ireli surduyu butun sertleri qebul edir Turkiye teleb edirdi ki Terekde ve Sungada hec bir rus seherlerine ve bu xalqlar arasinda hec bir rus tesirine imkan vermeyecek Neticede Terek uzerinde Kabarda ve onun hakimi Temiryukun Qumik samxalindan mudafiesi ucun tikilmis qala sokulub goturuldu rus qosunlari Hesterxana aparildi Osmanli yolu Kabardaya ve Krima azad oldu Belelikle Coban samxalin siyaseti ozunu dogrultdu 70 ci illerde Coban samxalin Simali Qafqazda isleri genislenmekde davam edirdi Onun turk sultani II Selim ve Krim xani Dovlet Gerayla bir basa elaqesi vardi Kabardada sayilan hormeti nesiller arasinda ona samxal carina xidmet eden muttefiqleri Kaytukovlar Tasbazrukovlar Tlostonovlar Kaplanovlar Aslanbekovlar qaytaq usmileri ile Qaytaq usmisi Ehmed xanin qiziyla evlenmisdi Birinci dereceli kabardin knyazlari Anzarovlarla yaxinligi vardi ikinci nikahla Anzarovun qardasi qizina evlenmisdi Ozdenler nesli ile ve Sefevi sahlari ile qohumluq elaqesi qurmusdu Iranda hakimiyyetin varislikle ortulmesi meselelerine tesir ede bilmesi Tarkali Coban samxalin guc ve tesir quvvesinden danisir A Kayayev Cobanin bacisi I Sah Tehmasibin 1524 1576 xanimi idi 1576 ci ilde I Sah Tehmasibin olumunden sonra Sefevi taxt tacina onun bacisi oglu Ismayil yox gurcu qizindan dogulmus Heyder mirze sahib oldugu zaman bacisi qizi Pericahan terefinden xeberdar edilmis Coban samxal oz qosunlari ile Tebrize daxil olaraq Heyder mirzeni devirib oz bacisi oglu Ismayili Sefevi taxt tacinda oturtmusdu Axirinci Sefevi tarixinde II Ismayil kimi daxil olub MenbeKamil Eliyev Coban samxal mohtesem Soy elmi kutlevi dergi 2008 4 IstinadlarEfendiev O Azerbajdzhanskoe gosudarstvo sefevidov v e Baku 1981 S 15 156