Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Rudiment orqan — bioloji təkamül prosesində əsas funksiyasını itirmiş lakin saxlanılan orqanlardır.
Rudiment orqanlar filogenezin yolunu müəyyən etməkdə kömək edir. Rudimentlər ölmüş və yeni orqanizmlərlə növlər arasında əlaqələri bərpa edir. Onlar həm də gərəksiz xüsusiyyətləri aradan götürən təbii seçməni təsdiqləyirlər.
Alman anatomiyaçısı R. Viderşeym tərəfindən 1895-ci ildə ortaya atılan rudiment insan orqanları siyahısı , büzdüm sümüyü kimi təxminən 100 orqandan ibarət idi. (Apendiks, əsasən, apendisit kimi tanınan orqandır. Dilimizdə səhvən "apendisit" tələffüz edilən bu söz bu orqanın infeksiyaya uğramasına verilən addır). Ancaq elm inkişaf etdikcə Viderşeymin siyahısındakı orqanların hamısının orqanizmdə çox mühüm funksiya yerinə yetirdiyi məlum oldu. Məsələn, "rudiment orqan" hesab edilən apendiksin, əslində, orqanizmə daxil olan mikroblara qarşı mübarizə aparan limfa sisteminin bir hissəsi olduğu müəyyən edildi. Bu həqiqət 1997-ci il tarixli bir tibbi mənbədə belə bildirilir: Orqanizmdəki qalxanabənzər vəz, dalaq, apendiks, sümük iliyi kimi orqanlar limfa sisteminin hissələridir. Onlar da orqanizmin infeksiya ilə mübarizə aparmasına kömək edirlər. Eyni rudiment orqanlar siyahısına daxil edilmiş badamcıqların da boğazı xüsusilə yetkinlik yaşına qədər infeksiyalara qarşı qorumaqda mühüm rol oynadığı məlum oldu. Onurğa sümüyünün son hissəsi olan büzdüm sümüyünün isə çanaq sümüyünün ətrafındakı sümüklərə dəstək olduğu, bu səbəbdən, büzdüm sümüyü olmadan rahat oturmağın mümkün olmadığı məlum oldu. Bundan əlavə, bu sümüyün çanaq hissəsindəki orqanların və buradakı müxtəlif əzələlərin də birləşdiyi sümük olduğu müəyyən edildi. Sonrakı illərdə yenə rudiment orqanlardan hesab edilən qalxanabənzər vəzin T hüceyrələrini hərəkətə gətirərək orqanizmin limfa sistemini aktivləşdirdiyi, epifiz vəzin lütein hormonuna təsir edən melatonin hormonu ifraz etdiyi kəşf edildi. Tiroid vəzinin körpələrdə və uşaqlarda orqanizmin normal inkişafını təmin etdiyi və maddələr mübadiləsi və orqanizmin aktivliyinin tənzimlənməsində rol oynadığı müəyyən edildi. Hipofiz vəzinin ön payının da tiroid, böyrəküstü vəz, çoxalma vəzləri kimi bir çox hormon vəzinin düzgün fəaliyyət göstərməsini və skeletin inkişafını tənzimlədiyi aşkar edildi.
Rudiment orqanlar tezisinə qarşı çıxan bioloq H. Enok bu məntiqi səhvi belə ifadə edir: İnsanların apendiksi var. Ancaq daha qədim əcdadları olan ibtidai meymunlarda apendiks yoxdur. Apendiks təəccüblü şəkildə daha ibtidai quruluşa malik olan məməlilərdə, məsələn, opossumlarda yenidən üzə çıxır.
Darvin "Növlərin mənşəyi" kitabında belə deyir: Bununla yanaşı, başqa bir çətinlik də var. Bir orqan artıq funksiyasını itirdiyi üçün çox kiçildikdən sonra iz qoyaraq necə kiçilə bilir və nəticədə, necə tamamilə yoxa çıxır? Bir orqan bir dəfə funksiyasını itirdikdən sonra istifadəsiz qalmasının həmin orqana müsbət təsiri ola bilməz. Burada mənim verə bilməyəcəyim bir açıqlamaya ehtiyac var.
Atların ayaqlarındakı bəzi əzələ lifləri "təbiət" (Nature) jurnalının 20–27 dekabr 2001-ci il tarixli sayında dərc edilən "Biomexanika: təhlükəli vibrasiyalara qarşı amortizator" (Biomechanics: Damper for bad vibrations) adlı məqalədə belə deyilir: Atların ayaqlarındakı bəzi əzələ lifləri heç bir funksiyası olmayan təkamül prosesinin qalıqları kimi görünür. Ancaq bu əzələ lifləri at qaçarkən ayağın içində əmələ gələn zərərli titrəmələrin qarşısını alırlar. Məqalə belə davam edir: Atların və dəvələrin ayaqlarında 6 millimetrdən daha qısa əzələ liflərinə bağlı olan 600 millimetrdən daha uzun vətərləri olan əzələləri var. Bu cür qısa əzələlər heyvan hərəkət etdikcə uzunluğunu ancaq bir neçə millimetr dəyişdirə bilir və bunlar böyük məməlilərin o qədər də işinə yarayan kimi görünmür. Vətərlər passiv yaylar kimi funksiya yerinə yetirir və qısa əzələ liflərinin lazımsız olduğu təkamül prosesində funksiyasını itirmiş daha uzun liflərin qalıqları olduğu hesab edilmişdir. Ancaq Vilson və həmkarları… Bu liflərin sümük və vətərləri potensial şəkildə zərər verən titrəmələrdən qoruduğunu irəli sürürlər. Təcrübələr qısa əzələ liflərinin bir ayağın yerə vurulmasının ardınca əmələ gələn zərərli titrəmələri yavaşlatdığını göstərmişdir. Qaçan bir heyvan ayağını yerə vurduqda bu zərbə ayağın titrəməsinə səbəb olur, titrəmələrin tezliyi nisbi yüksəkdir. Məsələn, atlarda 30–40 hz – ayaq yerdə ikən bu zərbələr yavaşladılmasa, artıq titrəmə dövranı baş verir. Titrəmələr zərər verə bilər, çünki sümük və vətərlər yorğunluq vəziyyətindən tez təsirlənirlər. Sümük və vətərlərdəki yorğunluq təkrarən baş verən təzyiqdən qaynaqlanan zərərin toplanmasıdır. Sümük yorğunluğu həm atletlərdə, həm də yarış atlarında mənfi təsirlər meydana gətirən zərbə qırılmalarının səbəbidir və vətər yorğunluğu ən az bəzi vətər infeksiyalarının səbəbi ola bilər. Vilson və həmkarları çox qısa əzələ liflərinin əmələ gələn titrəmələri yavaşladaraq həm sümükləri, həm də vətərləri qoruduğunu irəli sürürlər.
Rudiment orqanların funksiyası, adətən normal inkişaf etmiş əcdadların hazırkı orqanizmləridə çox zəifləyir ya da itirilir. Sonuncu halda rudimentlər, çox güman ki, hansısa başqa bir funksiyanı yerinə yetirə bilər.
Hal-hazırda fiziologiyada rudiment orqanlarının varlığının və mənasının funksiyası tamamilə aydın deyil.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Rudiment orqan bioloji tekamul prosesinde esas funksiyasini itirmis lakin saxlanilan orqanlardir Rudiment orqanlar filogenezin yolunu mueyyen etmekde komek edir Rudimentler olmus ve yeni orqanizmlerle novler arasinda elaqeleri berpa edir Onlar hem de gereksiz xususiyyetleri aradan goturen tebii secmeni tesdiqleyirler Alman anatomiyacisi R Viderseym terefinden 1895 ci ilde ortaya atilan rudiment insan orqanlari siyahisi buzdum sumuyu kimi texminen 100 orqandan ibaret idi Apendiks esasen apendisit kimi taninan orqandir Dilimizde sehven apendisit teleffuz edilen bu soz bu orqanin infeksiyaya ugramasina verilen addir Ancaq elm inkisaf etdikce Viderseymin siyahisindaki orqanlarin hamisinin orqanizmde cox muhum funksiya yerine yetirdiyi melum oldu Meselen rudiment orqan hesab edilen apendiksin eslinde orqanizme daxil olan mikroblara qarsi mubarize aparan limfa sisteminin bir hissesi oldugu mueyyen edildi Bu heqiqet 1997 ci il tarixli bir tibbi menbede bele bildirilir Orqanizmdeki qalxanabenzer vez dalaq apendiks sumuk iliyi kimi orqanlar limfa sisteminin hisseleridir Onlar da orqanizmin infeksiya ile mubarize aparmasina komek edirler Eyni rudiment orqanlar siyahisina daxil edilmis badamciqlarin da bogazi xususile yetkinlik yasina qeder infeksiyalara qarsi qorumaqda muhum rol oynadigi melum oldu Onurga sumuyunun son hissesi olan buzdum sumuyunun ise canaq sumuyunun etrafindaki sumuklere destek oldugu bu sebebden buzdum sumuyu olmadan rahat oturmagin mumkun olmadigi melum oldu Bundan elave bu sumuyun canaq hissesindeki orqanlarin ve buradaki muxtelif ezelelerin de birlesdiyi sumuk oldugu mueyyen edildi Sonraki illerde yene rudiment orqanlardan hesab edilen qalxanabenzer vezin T huceyrelerini herekete getirerek orqanizmin limfa sistemini aktivlesdirdiyi epifiz vezin lutein hormonuna tesir eden melatonin hormonu ifraz etdiyi kesf edildi Tiroid vezinin korpelerde ve usaqlarda orqanizmin normal inkisafini temin etdiyi ve maddeler mubadilesi ve orqanizmin aktivliyinin tenzimlenmesinde rol oynadigi mueyyen edildi Hipofiz vezinin on payinin da tiroid boyrekustu vez coxalma vezleri kimi bir cox hormon vezinin duzgun fealiyyet gostermesini ve skeletin inkisafini tenzimlediyi askar edildi Rudiment orqanlar tezisine qarsi cixan bioloq H Enok bu mentiqi sehvi bele ifade edir Insanlarin apendiksi var Ancaq daha qedim ecdadlari olan ibtidai meymunlarda apendiks yoxdur Apendiks teeccublu sekilde daha ibtidai qurulusa malik olan memelilerde meselen opossumlarda yeniden uze cixir Darvin Novlerin menseyi kitabinda bele deyir Bununla yanasi basqa bir cetinlik de var Bir orqan artiq funksiyasini itirdiyi ucun cox kicildikden sonra iz qoyaraq nece kicile bilir ve neticede nece tamamile yoxa cixir Bir orqan bir defe funksiyasini itirdikden sonra istifadesiz qalmasinin hemin orqana musbet tesiri ola bilmez Burada menim vere bilmeyeceyim bir aciqlamaya ehtiyac var Atlarin ayaqlarindaki bezi ezele lifleri tebiet Nature jurnalinin 20 27 dekabr 2001 ci il tarixli sayinda derc edilen Biomexanika tehlukeli vibrasiyalara qarsi amortizator Biomechanics Damper for bad vibrations adli meqalede bele deyilir Atlarin ayaqlarindaki bezi ezele lifleri hec bir funksiyasi olmayan tekamul prosesinin qaliqlari kimi gorunur Ancaq bu ezele lifleri at qacarken ayagin icinde emele gelen zererli titremelerin qarsisini alirlar Meqale bele davam edir Atlarin ve develerin ayaqlarinda 6 millimetrden daha qisa ezele liflerine bagli olan 600 millimetrden daha uzun veterleri olan ezeleleri var Bu cur qisa ezeleler heyvan hereket etdikce uzunlugunu ancaq bir nece millimetr deyisdire bilir ve bunlar boyuk memelilerin o qeder de isine yarayan kimi gorunmur Veterler passiv yaylar kimi funksiya yerine yetirir ve qisa ezele liflerinin lazimsiz oldugu tekamul prosesinde funksiyasini itirmis daha uzun liflerin qaliqlari oldugu hesab edilmisdir Ancaq Vilson ve hemkarlari Bu liflerin sumuk ve veterleri potensial sekilde zerer veren titremelerden qorudugunu ireli sururler Tecrubeler qisa ezele liflerinin bir ayagin yere vurulmasinin ardinca emele gelen zererli titremeleri yavaslatdigini gostermisdir Qacan bir heyvan ayagini yere vurduqda bu zerbe ayagin titremesine sebeb olur titremelerin tezliyi nisbi yuksekdir Meselen atlarda 30 40 hz ayaq yerde iken bu zerbeler yavasladilmasa artiq titreme dovrani bas verir Titremeler zerer vere biler cunki sumuk ve veterler yorgunluq veziyyetinden tez tesirlenirler Sumuk ve veterlerdeki yorgunluq tekraren bas veren tezyiqden qaynaqlanan zererin toplanmasidir Sumuk yorgunlugu hem atletlerde hem de yaris atlarinda menfi tesirler meydana getiren zerbe qirilmalarinin sebebidir ve veter yorgunlugu en az bezi veter infeksiyalarinin sebebi ola biler Vilson ve hemkarlari cox qisa ezele liflerinin emele gelen titremeleri yavasladaraq hem sumukleri hem de veterleri qorudugunu ireli sururler Rudiment orqanlarin funksiyasi adeten normal inkisaf etmis ecdadlarin hazirki orqanizmleride cox zeifleyir ya da itirilir Sonuncu halda rudimentler cox guman ki hansisa basqa bir funksiyani yerine yetire biler Hal hazirda fiziologiyada rudiment orqanlarinin varliginin ve menasinin funksiyasi tamamile aydin deyil