Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Funksionalizm — sosioloji məktəb, cərəyan.
Tarixi
Etnologiyada funksionalizm sosioloji məktəbin prinsiplərinin sonrakı inkişafının məntiqi nəticəsi idi. Əgər diffuzionizmin vətəni Almaniya, sosiologiyanın vətəni Fransa idisə, funksionalizm istiqaməti İngiltərədə yaranmışdı və nə qədər geniş yayılsa da, ingilis nəzəriyyəsi olaraq qalırdı. Bunun da özünün siyasi səbəbləri vardı.
Funksionalizm məktəbin tədqiqat obyektinə istənilən ictimai institutun malik olduğu və birbaşa onun saxlanılmasına xidmət edən funksiyaların öyrənilməsi daxildir. Bu məktəb XX əsrin 20-ci illərində İngiltərədə etnologiyada əsas yer tuturdu.
İlk funksionalizm nəzəriyyəsini alman etnoloqu R. Turnvald 1911-ci ildə irəli sürmüşdür. Amma funksionalizmin mövqeyi Böyük Britaniyada daha güclü oldu.
Burada Malinovskinin rəhbərliyi altında XX əsrin 20-ci illərindən etibarən tezislər irəli sürülməyə başlandı. Malinovskinin ilk tezisi belə idi: mədəniyyəti onun cizgilərinə görə deyil, institutlarına görə təhlil etmək lazımdır. O bildirirdi ki, parlament idarəçiliyi mədəniyyətin mühüm elementi hesab edilir və çinlilərdə istifadə edilən çubuqlar isə yalnız qida prosesində kiçik bir elementdir.
Funksionalizmin banisi Bronislav Malinovski (1884–1942) milliyyətcə polyak olub, Krakovda anadan olmuşdur. B. K. Malinovski universitetdə fizika və riyaziyyat təhsili almış, Freyzerin "Qızıl budaq" əsərinin təsiri ilə etnologiya və mədəniyyət tarixi ilə maraqlanmışdır. O, Leypsikdə Karf Büxerin iqtisadi tarixə dair mühazirələrini dinləmiş, Londonda Zelinqmanın ideyaları ilə tanış olmuşdur. Hələ tələbə ikən onun ilk ciddi işi "Avstraliya yerlilərinin ailəsi" adlı işi nəşr olunur. O. 1914-cü ildə Avstraliyaya yola düşür və Avstraliya ekspedisiyasında (1914–1921) iştirak edir. Yeni Qvineya və onun ətrafındakı adalarda apardığı tədqiqatlar Malinovskiyə bütün ömrü boyu kifayət edir. Müharibə qurtardıqdan sonra İngiltərəyə qayıdan Malinovski 1921-ci ildən etibarən ardıcıl kitablar nəşr etməyə başlayır. Funksional metodun əhəmiyyətli cizgiləri onun ilkin əsərlərində özünü göstərirdi: "Manlu adasının yerli əhalisi", "Trabrian adası sakinlərinin ibtidai iqtisadiyytı", "Sakit okeanın qərb hissəsinin arqonavtları", "Vəhşi cəmiyyətdə cinayətlər və adətlər" və s. adlı əsərləri "funksionalizm" təliminin metodoloji əsasını təşkil etdi. Funksional metodun əsas tələbi bundan ibarətdir ki, hər bir xalqın mədəniyyətinə və məişətinə ayrı-ayrı hissələri qarşılıqlı əlaqədə olan bir tam kimi baxmaq lazımdır. Bu hissələrin hər biri öz rolunu və funksiyasını yerinə yetirir.
Malinovski "Mədəniyyətin elmi nəzəriyyəsi" (1944) əsərində öz elmi baxışlarını, elmi metodunu izah edir və qeyd edir ki, etnologiyanın əsas predmeti mədəniyyətdir. O, mədəniyyəti özünəməxsus bioloji amil kimi qəbul edirdi: mədəniyyət bioloji bazisə əsaslanır. İnsan adi heyvan kimi ilk növbədə özünün sadə bioloji tələbatlarını ödəyir. İnsan özünü qida, yanacaq, yaşayış yeri, paltar və s. ilə təmin edir. Bunları edərkən insan özünəməxsus ətraf mühiti formalaşdırır ki, bu da məhz mədəniyyətdir. Amma bu mədəniyyətin qayğısına qalmaq və daima yeniləşdirmək lazımdır. Mədəniyyət elə bir maddi və mənəvi amildir ki, insanlar onun vasitəsilə qarşıya çıxan spesifik məsələləri həll edirlər. B. Malinkovski qeyd edirdi ki, funksional metodun başlıca tələbləri hər hansı bir xalqın məişət və mədəniyyətinin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və hər birinin öz rolu, funksiyası olan hissələr sistemindən ibarət olmasıdır. İngiltərə isə Afrikada dayaq kimi nəsli-qəbilə əyanlarından istifadə edirlər.
Malinovski öz nəzəriyyəsini izah edərkən, əvvəlki etnoloji nəzəriyyələrə də tənqidi yanaşırdı. O, xüsusilə Taylorun "qalıqlar" metodunu kəskin tənqid edərək, yazırdı: "qalıq" sözü elmə böyük zərbədir. Tədqiqatçılar öyrənilən amilin real, həyati funksiyasını öyrənmək əvəzinə, hər yerdə qalıq axtarırdılar. Əslində isə əvvəlki funksiyaların yerinə yenisini qazanmış mədəni amillər var. O. bir sıra misallar da gətirir və qeyd edir ki, London küçələrində müasir maşınlarla yanaşı, at arabaları da var. Bu qalıq deyil. Keçmişə romantik səyahətdir. Həmin küçələrdə köhnə maşın qalıq deyil, onun sahibinin iqtisadi göstəricisidir. Müasir istilik sistemləri olan evlərdə divar daş sobaları (kamin) isə rahatlıqdır. Malinovski funksionalizmi ümumi olaraq bu cür formalaşdırmışdı:
- Mədəniyyət mahiyyət etibarilə insanın öz ehtiyaclarını ödəyərkən ətraf mühitin onun qarşısında qoyduğu spesifik problemləri həll etmək üçün instrumental mexanizmdir.
- Mədəniyyət tərkib hissələri hansısa məqsədə çatmaq üçün vasitə olan obyektlər, hərəkətlər, istiqamətlər sistemidir.
- Mədəniyyət elementləri müstəqil olan bir tam təşkil edir.
- Mədəniyyətin bütün obyektləri ailə, nəsil, icma, tayfa formasında həyati əhəmiyyətli məsələlərin həlli üçün yaradılmışdır. Bütün bu təşkilatlanmış struktura iqtisadi biliklər, siyasi hüquqi, ictimai fəaliyyət üçün zəmin yaradır.
- Fəaliyyət sahəsi kimi baxsaq mədəniyyəti müxtəlif aspektlərdən təhlil etmək olar. Məsələn, təhsil, sosial nəzarət, iqtisadiyyat, idrak sistemi, dini, mənəvi, o cümlədən yaradıcı və bədii fəaliyyət.
Funksionalizmin ikinci böyük nümayəndəsi Alfred Radklif-Braun (1881–1955) hesab olunur. Əslən ingilis olan Radklif-Braun Riversin tələbəsi olmuş "Kembric məktəb"nin metodoloji istiqamətini mənimsəmiş, eyni zamanda Dyürkqeym və rus inqilabçı mühaciri və alimi Pyotr Kropotkinin ideoloji təsirinə məruz qalmışdır. O, Cənubi Afrika, Avstraliya, ABŞ, İngiltərə və Misirdə mühazirələr oxumuşdur. Şimal-qərbi Avstraliyada Andaman adalarında, Afrikada, Polineziyada apardığı tədqiqatlarının nəticəsində ardıcıl kitablar nəşr etdirmişdir. "Andaman adaları", "Etnologiya və sosial antropologiyanın metodu"(1950), "Mədəniyyətin tarixi və funksional şərhi", "Antropoloji tədqiqatlarda hazırkı vəziyyət" adlı əsərləri bu qəbildəndir. Radklif-Braun bu əsərlərində öz nəzəri baxışlarını və metodunu tam ifadə edir. O, yazır ki, antrpologiya elmi insan və insan həyatının bütün aspektləri haqda elm kimi 3 sahəyə bölünür:
- insan biologiyası, yəni, somatik antrpologiya;
- tarixə qədərki arxeologiya;
- qeyri-Avropa, xüsusilə də yazılı tarixi olmayan xalqların dilinin və mədəniyyətinin öyrənilməsi.
O, bildirirdi ki, etnologiya konkret xalqları, onların daxili inkişafını, onlar arasında mədəni əlaqələrin tarixini öyrənir. Etnologiyanın əsas metodu insan mədəniyyətinin tarixi bərpasıdır. Bu işi müvafiq xalqın konkret mədəniyyəti çərçivəsindən kənara çıxmayaraq yazılı mənbələrin birbaşa iştirakına, eyni zamanda nəzəri bərpaya əsaslanır. Sosial antropologiya isə müxtəlif xalqların mədəniyyətlərinin bərpası ilə deyil sosial və mədəni inkişafın ümumi qanunlarının axtarışı ilə məşğuldur.
1931-ci ilədək Radklif-Braun "mədəniyyət" termininindən, sonra isə sosial antropologiyada "sosial quruluş" ifadəsindən çox istifadə edirdi. Qeyd etmək olar ki, Radklif Braunun funksionalizm nəzəriyyəsinin əsasını xalqların mədəniyyəti təşkil edirdt. Malinovskiyə görə, ibtidai xalqların mədəniyyətinin öyrənilməsinin qeyri-mümkünlüyü onların yazısının olmaması ilə bağlıdır.
Malinovski və Radiklif-Braunun bir çox ölkələrdə davamçıları var idi. Onların ideyaları daha çox keçmiş Britaniya imperiyası ölkələri, İngiltərə, Cənubi Afrika, Avstraliya. Yeni Zellandiyada daha geniş yayılmış, amerikan və fransız etnologiyasına da müəyyən təsir göstərmişdir. Bu məktəbin nümayəndələri sırasına , , , və başqalarını aid etmək olar.
Beləliklə, funksionalizmin əsas ideyaları bunlardır:
- – insan cəmiyyəti obyektiv aləmin bir hissəsi olaraq canlı orqanizm kimi inkişaf edir, buna uyğun olaraq onun elementləri öz funksiyasını yerinə yetirdikcə o da mövcud olur. Başqa sözlə, insan cəmiyyəti qarşılıqlı əlaqədə olan və bir-birini tamamalayan elementlərin strukturundan ibarətdir.
- – istənilən sosial sistem "struktur" və "hərəkət"dən ibarətdir. Strukturu fərdin ətraf mühitlə əlaqədə olması modelinin dayanıqlılığını təmin edir. Fərdin funksiyası sistemin sosial bütövlüyünə kömək etməkdir.
- – mədəniyyət insanın ehtiyaclarına xidmət edir: əsas ehtiyaclar (qida, , paltar və s.) törəmə ehtiyaclar (əməyin bölünməsi, müdafiə, sosial nəzarət), inteqrativ ehtiyaclar (psixoloji təhlükəsizlik, sosial harmoniya, qanunlar, din, incəsənət və s.), mədəniyyətin hər bir aspekti yuxarıda göstərilən ehtiyac tiplərinin hər hansı birinin çərçivəsində öz fuksiyasına malikdir.
- – mədəniyyətdə aparıcı rol insanların davranışlarını tənzimləyən adətlərə, rituallara, ənənəvi normalara məxsusdur. Bunlar öz funksiyasını yerinə yetirərək insanların əsas ehtiyaclarının ödənilməsinin, yəni birgə varlığının təşkilatlanmış faktorunun mədəni mexanizminə çevrilir.
- – etnologiyanın vəzifəsi mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi deyil, hər bir mədəni amilin funksiyasının, onların qarşılıqlı əlaqəsinin və qarşılıqlı asılılığın öyrəniləməsindən ibarətdir.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Funksionalizm sosioloji mekteb cereyan TarixiEtnologiyada funksionalizm sosioloji mektebin prinsiplerinin sonraki inkisafinin mentiqi neticesi idi Eger diffuzionizmin veteni Almaniya sosiologiyanin veteni Fransa idise funksionalizm istiqameti Ingilterede yaranmisdi ve ne qeder genis yayilsa da ingilis nezeriyyesi olaraq qalirdi Bunun da ozunun siyasi sebebleri vardi Funksionalizm mektebin tedqiqat obyektine istenilen ictimai institutun malik oldugu ve birbasa onun saxlanilmasina xidmet eden funksiyalarin oyrenilmesi daxildir Bu mekteb XX esrin 20 ci illerinde Ingilterede etnologiyada esas yer tuturdu Ilk funksionalizm nezeriyyesini alman etnoloqu R Turnvald 1911 ci ilde ireli surmusdur Amma funksionalizmin movqeyi Boyuk Britaniyada daha guclu oldu Burada Malinovskinin rehberliyi altinda XX esrin 20 ci illerinden etibaren tezisler ireli surulmeye baslandi Malinovskinin ilk tezisi bele idi medeniyyeti onun cizgilerine gore deyil institutlarina gore tehlil etmek lazimdir O bildirirdi ki parlament idareciliyi medeniyyetin muhum elementi hesab edilir ve cinlilerde istifade edilen cubuqlar ise yalniz qida prosesinde kicik bir elementdir Funksionalizmin banisi Bronislav Malinovski 1884 1942 milliyyetce polyak olub Krakovda anadan olmusdur B K Malinovski universitetde fizika ve riyaziyyat tehsili almis Freyzerin Qizil budaq eserinin tesiri ile etnologiya ve medeniyyet tarixi ile maraqlanmisdir O Leypsikde Karf Buxerin iqtisadi tarixe dair muhazirelerini dinlemis Londonda Zelinqmanin ideyalari ile tanis olmusdur Hele telebe iken onun ilk ciddi isi Avstraliya yerlilerinin ailesi adli isi nesr olunur O 1914 cu ilde Avstraliyaya yola dusur ve Avstraliya ekspedisiyasinda 1914 1921 istirak edir Yeni Qvineya ve onun etrafindaki adalarda apardigi tedqiqatlar Malinovskiye butun omru boyu kifayet edir Muharibe qurtardiqdan sonra Ingiltereye qayidan Malinovski 1921 ci ilden etibaren ardicil kitablar nesr etmeye baslayir Funksional metodun ehemiyyetli cizgileri onun ilkin eserlerinde ozunu gosterirdi Manlu adasinin yerli ehalisi Trabrian adasi sakinlerinin ibtidai iqtisadiyyti Sakit okeanin qerb hissesinin arqonavtlari Vehsi cemiyyetde cinayetler ve adetler ve s adli eserleri funksionalizm teliminin metodoloji esasini teskil etdi Funksional metodun esas telebi bundan ibaretdir ki her bir xalqin medeniyyetine ve meisetine ayri ayri hisseleri qarsiliqli elaqede olan bir tam kimi baxmaq lazimdir Bu hisselerin her biri oz rolunu ve funksiyasini yerine yetirir Malinovski Medeniyyetin elmi nezeriyyesi 1944 eserinde oz elmi baxislarini elmi metodunu izah edir ve qeyd edir ki etnologiyanin esas predmeti medeniyyetdir O medeniyyeti ozunemexsus bioloji amil kimi qebul edirdi medeniyyet bioloji bazise esaslanir Insan adi heyvan kimi ilk novbede ozunun sade bioloji telebatlarini odeyir Insan ozunu qida yanacaq yasayis yeri paltar ve s ile temin edir Bunlari ederken insan ozunemexsus etraf muhiti formalasdirir ki bu da mehz medeniyyetdir Amma bu medeniyyetin qaygisina qalmaq ve daima yenilesdirmek lazimdir Medeniyyet ele bir maddi ve menevi amildir ki insanlar onun vasitesile qarsiya cixan spesifik meseleleri hell edirler B Malinkovski qeyd edirdi ki funksional metodun baslica telebleri her hansi bir xalqin meiset ve medeniyyetinin bir biri ile qarsiliqli elaqede olan ve her birinin oz rolu funksiyasi olan hisseler sisteminden ibaret olmasidir Ingiltere ise Afrikada dayaq kimi nesli qebile eyanlarindan istifade edirler Malinovski oz nezeriyyesini izah ederken evvelki etnoloji nezeriyyelere de tenqidi yanasirdi O xususile Taylorun qaliqlar metodunu keskin tenqid ederek yazirdi qaliq sozu elme boyuk zerbedir Tedqiqatcilar oyrenilen amilin real heyati funksiyasini oyrenmek evezine her yerde qaliq axtarirdilar Eslinde ise evvelki funksiyalarin yerine yenisini qazanmis medeni amiller var O bir sira misallar da getirir ve qeyd edir ki London kucelerinde muasir masinlarla yanasi at arabalari da var Bu qaliq deyil Kecmise romantik seyahetdir Hemin kucelerde kohne masin qaliq deyil onun sahibinin iqtisadi gostericisidir Muasir istilik sistemleri olan evlerde divar das sobalari kamin ise rahatliqdir Malinovski funksionalizmi umumi olaraq bu cur formalasdirmisdi Medeniyyet mahiyyet etibarile insanin oz ehtiyaclarini odeyerken etraf muhitin onun qarsisinda qoydugu spesifik problemleri hell etmek ucun instrumental mexanizmdir Medeniyyet terkib hisseleri hansisa meqsede catmaq ucun vasite olan obyektler hereketler istiqametler sistemidir Medeniyyet elementleri musteqil olan bir tam teskil edir Medeniyyetin butun obyektleri aile nesil icma tayfa formasinda heyati ehemiyyetli meselelerin helli ucun yaradilmisdir Butun bu teskilatlanmis struktura iqtisadi bilikler siyasi huquqi ictimai fealiyyet ucun zemin yaradir Fealiyyet sahesi kimi baxsaq medeniyyeti muxtelif aspektlerden tehlil etmek olar Meselen tehsil sosial nezaret iqtisadiyyat idrak sistemi dini menevi o cumleden yaradici ve bedii fealiyyet Funksionalizmin ikinci boyuk numayendesi Alfred Radklif Braun 1881 1955 hesab olunur Eslen ingilis olan Radklif Braun Riversin telebesi olmus Kembric mekteb nin metodoloji istiqametini menimsemis eyni zamanda Dyurkqeym ve rus inqilabci muhaciri ve alimi Pyotr Kropotkinin ideoloji tesirine meruz qalmisdir O Cenubi Afrika Avstraliya ABS Ingiltere ve Misirde muhazireler oxumusdur Simal qerbi Avstraliyada Andaman adalarinda Afrikada Polineziyada apardigi tedqiqatlarinin neticesinde ardicil kitablar nesr etdirmisdir Andaman adalari Etnologiya ve sosial antropologiyanin metodu 1950 Medeniyyetin tarixi ve funksional serhi Antropoloji tedqiqatlarda hazirki veziyyet adli eserleri bu qebildendir Radklif Braun bu eserlerinde oz nezeri baxislarini ve metodunu tam ifade edir O yazir ki antrpologiya elmi insan ve insan heyatinin butun aspektleri haqda elm kimi 3 saheye bolunur insan biologiyasi yeni somatik antrpologiya tarixe qederki arxeologiya qeyri Avropa xususile de yazili tarixi olmayan xalqlarin dilinin ve medeniyyetinin oyrenilmesi O bildirirdi ki etnologiya konkret xalqlari onlarin daxili inkisafini onlar arasinda medeni elaqelerin tarixini oyrenir Etnologiyanin esas metodu insan medeniyyetinin tarixi berpasidir Bu isi muvafiq xalqin konkret medeniyyeti cercivesinden kenara cixmayaraq yazili menbelerin birbasa istirakina eyni zamanda nezeri berpaya esaslanir Sosial antropologiya ise muxtelif xalqlarin medeniyyetlerinin berpasi ile deyil sosial ve medeni inkisafin umumi qanunlarinin axtarisi ile mesguldur 1931 ci iledek Radklif Braun medeniyyet terminininden sonra ise sosial antropologiyada sosial qurulus ifadesinden cox istifade edirdi Qeyd etmek olar ki Radklif Braunun funksionalizm nezeriyyesinin esasini xalqlarin medeniyyeti teskil edirdt Malinovskiye gore ibtidai xalqlarin medeniyyetinin oyrenilmesinin qeyri mumkunluyu onlarin yazisinin olmamasi ile baglidir Malinovski ve Radiklif Braunun bir cox olkelerde davamcilari var idi Onlarin ideyalari daha cox kecmis Britaniya imperiyasi olkeleri Ingiltere Cenubi Afrika Avstraliya Yeni Zellandiyada daha genis yayilmis amerikan ve fransiz etnologiyasina da mueyyen tesir gostermisdir Bu mektebin numayendeleri sirasina ve basqalarini aid etmek olar Belelikle funksionalizmin esas ideyalari bunlardir insan cemiyyeti obyektiv alemin bir hissesi olaraq canli orqanizm kimi inkisaf edir buna uygun olaraq onun elementleri oz funksiyasini yerine yetirdikce o da movcud olur Basqa sozle insan cemiyyeti qarsiliqli elaqede olan ve bir birini tamamalayan elementlerin strukturundan ibaretdir istenilen sosial sistem struktur ve hereket den ibaretdir Strukturu ferdin etraf muhitle elaqede olmasi modelinin dayaniqliligini temin edir Ferdin funksiyasi sistemin sosial butovluyune komek etmekdir medeniyyet insanin ehtiyaclarina xidmet edir esas ehtiyaclar qida paltar ve s toreme ehtiyaclar emeyin bolunmesi mudafie sosial nezaret inteqrativ ehtiyaclar psixoloji tehlukesizlik sosial harmoniya qanunlar din incesenet ve s medeniyyetin her bir aspekti yuxarida gosterilen ehtiyac tiplerinin her hansi birinin cercivesinde oz fuksiyasina malikdir medeniyyetde aparici rol insanlarin davranislarini tenzimleyen adetlere rituallara enenevi normalara mexsusdur Bunlar oz funksiyasini yerine yetirerek insanlarin esas ehtiyaclarinin odenilmesinin yeni birge varliginin teskilatlanmis faktorunun medeni mexanizmine cevrilir etnologiyanin vezifesi medeniyyetlerin qarsiliqli elaqesinin oyrenilmesi deyil her bir medeni amilin funksiyasinin onlarin qarsiliqli elaqesinin ve qarsiliqli asililigin oyrenilemesinden ibaretdir Hemcinin baxStruktur funksionalizm