Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Banks şamı (lat. Pinus banksiana) — bitkilər aləminin şöbəsinin i̇ynəyarpaqlılar sinfinin i̇ynəyarpaqlılar dəstəsinin şamkimilər fəsiləsinin şam ağacı cinsinə aid bitki növü.
| Banks şamı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Şöbə: Sinif: Yarımsinif: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Banks şamı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Şimali Amerikanın şərq şamıdır. Kanadadakı doğma silsiləsi şimal-qərb ərazilərindəki Makkenzi çayından Yeni Şotlandiyadakı Cape Breton adasına qədər qayalı dağların şərqində və ABŞ-nin şimal-mərkəzi və şimal-şərqində Minnesotadan Menə qədər, silsilənin ən cənub hissəsidir. Yalnız şimal-qərb İndiana və şimal-qərb Pensilvaniya daxildir. O, həmçinin boz şam və şam şamı kimi tanınır. Aralığının uzaq qərbində Pinus banksiana yaxın qohumlu şam şamı (Pinus contorta) ilə asanlıqla hibridləşir. Banksiana növ epiteti ingilis botanik Ser Cozef Banksın şərəfinədir.
Təsvir
Pinus banksiana hündürlüyü 9–22 m (30–72 fut) arasında dəyişir. Bəzi çam ağacları zəif böyümə şəraitinə görə kol ölçülüdür. Onlar adətən düz böyümürlər, nəticədə çəmən şamına (Pinus rigida) bənzəyən nizamsız bir forma yaranır. Bu şam tez-tez qumlu və ya qayalı torpaqda təmiz stendlər əmələ gətirir. Meşə yanğını yetkin ağacları öldürənə və konusları açana qədər, yanmış torpağı yenidən səpənə qədər, konuslar uzun illər bağlı qalaraq, dayanıqlı yanğınlar üçün yanğına uyğunlaşdırılmışdır. Yarpaqları iynəşəkilli, həmişəyaşıl, iki fasiküldə, iynə kimi, düz və ya bir qədər burulmuş, sərt, iti uclu, açıq sarımtıl-yaşıl, bir-birindən ayrılmışdır. Kənarları dişli və 2–4 sm (3⁄4–1+1⁄2 düym) uzunluğundadır. Qönçələr küt uclu, uzunluğu 15 mm-ə qədər, qırmızı-qəhvəyi, qatranlıdır. Güclü tumurcuqlarda birdən çox tsiklik komponent var. Qabığı incə, inkişaf dövründə qırmızı-qəhvəyidən boz rəngə qədərdir. Ağac yetişdikcə tünd qəhvəyi və qabıqlı olur. Ağac orta dərəcədə sərt və ağır, zəif, açıq qəhvəyi rəngdədir. Toxum konuslarının forması müxtəlifdir, düzbucaqlı və ya oval, konus formalı, düz və ya içəriyə əyilmişdir. Konuslar 3–5 sm (1+1⁄4–2 düym) uzunluğundadır, pulcuqları kiçik, kövrək tikanlıdır və adətən yetkinlikdən əvvəl köhnəlir və konusları hamar edir. Yarpaqları iynəşəkilli, artımaşıl, iki fasiküldə, iynə kimi, düz və ya bir qədər burulmuş, sərt, iti uclu, açıq sarımtıl-yaşıl, bir-birindən ayrılmış, kənarları dişli və 2–4 sm (3⁄4–1+1⁄2 düym) uzunluğundadır. Qönçələr küt uclu, uzunluğu 15 mm-ə qədər, qırmızı-qəhvəyi və qatranlıdır. Güclü tumurcuqlarda birdən çox tsiklik komponent var. Qabıq incə, gənclik dövründə qırmızı-qəhvəyidən boz rəngə qədərdir. Ağac yetişdikcə tünd yetişi və qabıqlı olur. Ağac orta sərt və ağır, zəif, açıq canlı rəngdədir. Toxum konuslarının forması müxtəlifdir, düzbucaqlı və ya oval, konus formalı, düz və ya yerə əyilmişdir. Konuslar 3–5 sm (1+1⁄4–2 düym) uzunluğundadır, pulcuqları kiçik, kövrək tikanlıdır və yetkinlikdən əvvəl köhnəlir və konusları hamar edir. Şam üçün qeyri-adi olaraq, konuslar adətən budaq boyunca irəli yönəldilir, bəzən onun ətrafında qıvrılır. Bu, Şimali Amerikanın daha qərb bölgələrindəki oxşar şam ağacından fərqləndirməyin asan bir yoludur. Yetkin ağaclardakı konuslar serotindir. Onlar 50°C (122°F) və ya ona bərabər olan güclü istiyə məruz qaldıqda açılırlar. Tipik hal yanğında olur, lakin istilik yerdən əks olunduğu üçün temperatur 27°C-ə (81°F) çatdıqda aşağı budaqlardakı konuslar aça bilər.
Ekologiya
Əvvəllər nəsli kəsilməkdə olan bir quş olan Kirtlandın ötəri (Setophaga kirtlandii) çoxalmaq üçün Miçiqan ştatının Aşağı və Yuxarı yarımadalarının şimalında çox məhdud ərazidə gənc jak şamının təmiz stendlərindən asılıdır. Ən çox tanınan yuvalama sahələri Crawford, Oscoda və Ogemaw əyalətləri ilə məhdudlaşır. Yetkin şam meşələri adətən açıqdır və qaragilə tez-tez alt hissədə bol olur. Gənc şam şamları şirin qıjı blister pas (Cronartium comptoniae) üçün alternativ ev sahibidir. Yoluxmuş şirin qıjılar (Comptonia peregrina) yayda tozşəkilli narıncı sporlar buraxır və yaxınlıqdakı ağaclar payızda yoluxur. Xəstə ağaclar gövdədə şaquli narıncı xərçənglər və aşağı budaqlarda ödlər göstərir. Xəstəlik yaşlı ağaclara təsir göstərmir. Cek şamları da skleroderris xərçənginə (Gremmeniella abietina) həssasdır. Bu xəstəlik iynələrin dibində saralma ilə özünü göstərir. Uzun müddət xəstəliyə məruz qalma ağacın ölümünə səbəb ola bilər. Fosil dəlilləri, şam ağacının Appalachian və Ozark dağlarında buzlaq dövründə sağ qaldığını göstərir.
Kommersiya məqsədli istifadələr
Digər şam növləri kimi, Pinus banksiana da ağac kimi istifadə olunur, baxmayaraq ki, ağac düyünlüdür və çürüməyə çox davamlı deyil. Məhsullara selüloz, yanacaq, döşəmə örtüyü və köməkçi dirəklər daxildir.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Banks sami lat Pinus banksiana bitkiler aleminin sobesinin i yneyarpaqlilar sinfinin i yneyarpaqlilar destesinin samkimiler fesilesinin sam agaci cinsine aid bitki novu Banks samiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Sobe Sinif IyneyarpaqlilarYarimsinif IyneyarpaqlilarDeste IyneyarpaqlilarFesile SamkimilerYarimfesile Cins SamNov Banks samiBeynelxalq elmi adiPinus banksiana Lamb 1803Sekil axtarisiITIS 183319NCBI 3353EOL 1033595 Simali Amerikanin serq samidir Kanadadaki dogma silsilesi simal qerb erazilerindeki Makkenzi cayindan Yeni Sotlandiyadaki Cape Breton adasina qeder qayali daglarin serqinde ve ABS nin simal merkezi ve simal serqinde Minnesotadan Mene qeder silsilenin en cenub hissesidir Yalniz simal qerb Indiana ve simal qerb Pensilvaniya daxildir O hemcinin boz sam ve sam sami kimi taninir Araliginin uzaq qerbinde Pinus banksiana yaxin qohumlu sam sami Pinus contorta ile asanliqla hibridlesir Banksiana nov epiteti ingilis botanik Ser Cozef Banksin serefinedir TesvirPinus banksiana hundurluyu 9 22 m 30 72 fut arasinda deyisir Bezi cam agaclari zeif boyume seraitine gore kol olculudur Onlar adeten duz boyumurler neticede cemen samina Pinus rigida benzeyen nizamsiz bir forma yaranir Bu sam tez tez qumlu ve ya qayali torpaqda temiz stendler emele getirir Mese yangini yetkin agaclari oldurene ve konuslari acana qeder yanmis torpagi yeniden sepene qeder konuslar uzun iller bagli qalaraq dayaniqli yanginlar ucun yangina uygunlasdirilmisdir Yarpaqlari iynesekilli hemiseyasil iki fasikulde iyne kimi duz ve ya bir qeder burulmus sert iti uclu aciq sarimtil yasil bir birinden ayrilmisdir Kenarlari disli ve 2 4 sm 3 4 1 1 2 duym uzunlugundadir Qonceler kut uclu uzunlugu 15 mm e qeder qirmizi qehveyi qatranlidir Guclu tumurcuqlarda birden cox tsiklik komponent var Qabigi ince inkisaf dovrunde qirmizi qehveyiden boz renge qederdir Agac yetisdikce tund qehveyi ve qabiqli olur Agac orta derecede sert ve agir zeif aciq qehveyi rengdedir Toxum konuslarinin formasi muxtelifdir duzbucaqli ve ya oval konus formali duz ve ya iceriye eyilmisdir Konuslar 3 5 sm 1 1 4 2 duym uzunlugundadir pulcuqlari kicik kovrek tikanlidir ve adeten yetkinlikden evvel kohnelir ve konuslari hamar edir Yarpaqlari iynesekilli artimasil iki fasikulde iyne kimi duz ve ya bir qeder burulmus sert iti uclu aciq sarimtil yasil bir birinden ayrilmis kenarlari disli ve 2 4 sm 3 4 1 1 2 duym uzunlugundadir Qonceler kut uclu uzunlugu 15 mm e qeder qirmizi qehveyi ve qatranlidir Guclu tumurcuqlarda birden cox tsiklik komponent var Qabiq ince genclik dovrunde qirmizi qehveyiden boz renge qederdir Agac yetisdikce tund yetisi ve qabiqli olur Agac orta sert ve agir zeif aciq canli rengdedir Toxum konuslarinin formasi muxtelifdir duzbucaqli ve ya oval konus formali duz ve ya yere eyilmisdir Konuslar 3 5 sm 1 1 4 2 duym uzunlugundadir pulcuqlari kicik kovrek tikanlidir ve yetkinlikden evvel kohnelir ve konuslari hamar edir Sam ucun qeyri adi olaraq konuslar adeten budaq boyunca ireli yoneldilir bezen onun etrafinda qivrilir Bu Simali Amerikanin daha qerb bolgelerindeki oxsar sam agacindan ferqlendirmeyin asan bir yoludur Yetkin agaclardaki konuslar serotindir Onlar 50 C 122 F ve ya ona beraber olan guclu istiye meruz qaldiqda acilirlar Tipik hal yanginda olur lakin istilik yerden eks olundugu ucun temperatur 27 C e 81 F catdiqda asagi budaqlardaki konuslar aca biler EkologiyaEvveller nesli kesilmekde olan bir qus olan Kirtlandin oteri Setophaga kirtlandii coxalmaq ucun Miciqan statinin Asagi ve Yuxari yarimadalarinin simalinda cox mehdud erazide genc jak saminin temiz stendlerinden asilidir En cox taninan yuvalama saheleri Crawford Oscoda ve Ogemaw eyaletleri ile mehdudlasir Yetkin sam meseleri adeten aciqdir ve qaragile tez tez alt hissede bol olur Genc sam samlari sirin qiji blister pas Cronartium comptoniae ucun alternativ ev sahibidir Yoluxmus sirin qijilar Comptonia peregrina yayda tozsekilli narinci sporlar buraxir ve yaxinliqdaki agaclar payizda yoluxur Xeste agaclar govdede saquli narinci xercengler ve asagi budaqlarda odler gosterir Xestelik yasli agaclara tesir gostermir Cek samlari da skleroderris xercengine Gremmeniella abietina hessasdir Bu xestelik iynelerin dibinde saralma ile ozunu gosterir Uzun muddet xesteliye meruz qalma agacin olumune sebeb ola biler Fosil delilleri sam agacinin Appalachian ve Ozark daglarinda buzlaq dovrunde sag qaldigini gosterir Kommersiya meqsedli istifadelerDiger sam novleri kimi Pinus banksiana da agac kimi istifade olunur baxmayaraq ki agac duyunludur ve curumeye cox davamli deyil Mehsullara seluloz yanacaq doseme ortuyu ve komekci direkler daxildir IstinadlarHemcinin bax