Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Duxa Qоca oğlı Dəli Domrul— Kitabi-Dədə Qorqudda obraz. V boyda işlədilmişdir. "Duxa" "Kitabi-Dədə Qorqud"un antroponimiyasına daxil olan, lakin müasir antroponimiyamızda işlənməyən adlardandır. Bu antroponimik vahiddən bəhs edən Ş.Cəmşidov və E.Əlibəyzadə onun formalaşmasında zahiri səslənmə-alliterasiya, yaxud poetiklik yaratma keyfiyyətlərini əsas götürmüşlər. Deli Dumrul əhvalatı Türk xalq inancında "Aylanu" motivinin ən gözəl və ən mükəmməl olaraq törədildiyi yerdir.
| Dəli Domrul | |
|---|---|
| Əsər | Kitabi-Dədə Qorqud |
| Məlumat | |
| Cinsi | Kişi |
 Dəli Domrul Vikimənbədə | |
"Domrul" antroponimi Mirəli Seyidov, Tofiq Hacıyev, Arif Acalov, Osman Mirzəyev və başqa müəlliflərin diqqətini cəlb etmişdir. Onun leksik-semantik xüsusiyyətləri, antroponimik vahid kimi formalaşmasında "nəsil verən", "həyat başlanğıcı" kimi keyfiyyətin əsas olması həmin müəlliflər tərəfindən təsdiqlənmişdir.
"Duxa Qoca" antropоnimik vahidi isə araşdırmalardan kənarda qalmışdır. Mövcud tədqiqatlarda "Duxa" antroponiminin yalnız yunanlardakı "Duka" şəxs adından olduğu göstərilir.
Göründüyü kimi, "Duxa" antroponiminin leksiksemantik xüsusiyyətləri, onun yaranması üçun əsas olan apelyativin tarixi-linqvistik baxımdan araşdırılması, həmçinin həmin vahidin adyaratma üçün seçilmə, yaxud motivləşmə səbəbi müəyyənləşdirilməmişdir.
S.Əliyarov göstərir ki, Duxa Qoca ilkin şəkildə "Dukak" və ya "Tokak" variantında işlənmişdir. "Tokak" variantı daha qədimdir. Çünki cingiltiləşmə, konkret desək, "d"laşma, yaxud "t"nın "d" ilə əvəzlənməsi türk dillərinin nisbətən sonrakı inkişafi ilə bağlıdır. Zahirən elə görünə bilər ki, "tokak" vahidi "toxtaq" vahiddən törəmədir və semantik cəhətdən "Qoca" antroponimini təyin edir. Lakin türk dillərində bu cür quruluşlu vahidlərdə "t"nın düşməsi müşahidə olunmur. Deməli, Tokak-Dukak, Toxa-Duxa antroponiminin formalaşması üçün əsas olan vahidin ilk hissəsi müəyyənləşdirilərkən "tok-tox" fonetik variantlı vahid əsas götürülməlidir.
M.Kaşğarinin lüğətində "tok" sözü "toki" (vur, döy) mənalarında işlənmişdir. Y.Məmmədov "tok" sözünü Azərbaycan dilində də asemantikləşmiş, ancaq qədim türk yazılı abidələrində ayrıca lüğət vahidi kimi işlənən sözlər sırasında qeyd etməklə bərabər, onun "toqquş", "toqquşma" vahidlərində izinin qaldığını da göstərir.
"Tok" sözünün məna çalarları barədə S.Cəfərov yazır: "Toxmaq, toxu/maq/, toqquş/maq, toxun/maq/, toxa sözlərinin kökü vurmaq mənasında işlənmiş olan tox/maq/ sözü olmuşdur ki, həmin mənada çuvaş dilində indi də işlənməkdədir".
O.Mirzəyev qəhrəmanlıq dastanlarımızın dilində "tox" sözünün vur, vurmaq mənalarında işləndiyini göstərərək fikrini "...nə"rə çəkib özünü düşmən ləşkərinə toxudu" nümunəsi ilə təsdiqləyir. Qeydlərdən belə məlum olur ki, "tok-tox" sözünün semantikasında igidlik çalarları vardır. Bizcə, Tokak - Dukak, Toxa-Duxa antroponiminin ilk hissəsi vurmaq, döymək anlamlı "tok" felidir və onun şəxs adı kimi motivləşməsində igidlik keyfiyyəti əsas olmuşdur. Əlavə edək ki, M.Adilov və O.Mirzəyev də "Tokay", "Tokər" antroponiminin yaranmasında vurmaq, döymək anlamlı "tok" vahidini əsas götürürlər. "Tok" əsaslı antroponim "Orxon-Yenisey" abidələrində də müşahidə olunur. Məsələn, Tok bögüt. Qeyd etdik ki, "Kitаbi-Dədə Qоrqud"da "Duka" şəklində olan antroponimin ilkin forması "Tokak"dır və onun ilk hissəsi "vur", "döy" anlamlı asemantik "tok" felidir. Bu şərhlərlə yanaşı, "Tokak" antroponiminin son hissəsi olan -ak sözdüzəldici şəkilçisinə də diqqət yetirmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, -aq, -ək şəkilçisini fel köklərinə artırmaqla xasiyyət və keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir: qorxaq (adam), ürkək (at). Həmin şəkilçi barədə S.Cəfərov yazır: -aq, -ək, -q, -k şəkilçisi öz mənşəyi etibarı ilə ən qədim şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi vasitəsi ilə substantiv və ya atributiv isimlər əmələ gətirilir. Məsələn, yataq, çataq, qaçaq, ürkək və s. Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, "Tokak" antroponiminin sonundakı -ak şəkilçisi semantik cəhətdən xasiyyət, keyfiyyət funksiyasını yerinə yetirir.
Tokak - Dukak antroponiminin sonundakı "k" səsi düşmüş, örtülü - qapalı hecadan örtülü - açıq hecaya keçid olmuş və beləliklə, Toka-Toxa, Duka-Duxa variantı formalaşmışdır. Bu da dilimiz, o cümlədən digər türk dillərinin tarixi inkişafi baxımından xarakterik haldır.
"Tokak" antroponiminin "Duxa" şəklinə düşməsində, yəni fonetik tərkibcə dəyişməsində bir neçə fonetik hadisənin baş verməsi müşahidə olunur. Bunu belə ümumiləşdirmək olar: t-d, o-u, k-x səs əvəzlənmələri və söz sonunda "k" səsinin düşməsi. Bir sıra müəlliflər Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul antroponiminin formalaşmasında zahiri səslənməni - alliterasiyanı əsas götürmüşlər. Lakin burada ata adı ilə oğul adı arasında zahiri səslənmə oxşarlığı ilə yanaşı, ata adının semantik tutumu ilə oğul adının semantik tutumu arasında da yaxınlıq vardır. Belə ki, hər iki adın, yəni "Qoca" və "Domrul" antroponimlərinin əvvəlində işlənən ləqəblər ("Duxa" və "Dəli") igidlik, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzlərini daşıyır. Deməli, "Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul" antroponimində ata adı ilə oğul adı həm zahiri səslənmə, ahəngdarlıq, həm də semantik tutum baxımından bir-birini tamamlama vardır.
İstinadlar
- Ş.Cəmşidоv. "Кitаbi-Dədə Qоrqуd"уn tекstоlоji tədqiqi (dокtоrlуq dissеrtаsiyаsı). Bакı, 1985, s.260
- 2Е.Əlibəyzаdə. Аzərbаycаn аntrоpоnimiyаsındа аllitеrаsiyа. Аzərbаycаn оnоmаstiка prоblеmləri, I, Bакı, 1986, s,264
- О.Mirzəyеv. Аdlаrımız. Bакı, 1986, s.69
- Д.Эремеев. Этногенез турок. Москва, 1971, с.110
- S.Əliyаrоv. Tаriхi-cоğrаfi qеydlər. "Кitаbi-Dədə Qоrqуd", Bакı, 1988, s.262
- Y.Məmmədоv. Аzərbаycаn dilində sözlərin lекsiк-sеmаntiк inкişаfı. Bакı, 1987,
- S.Cəfərоv. Müаsir Аzərbаycаn dili. Bакı, 1992, s.152
- M.Аdilоv. Аntrоpоnimlərin tаriхi-müqаyisəli tədqiqinə dаir. Аzərbаycаn оnоmаstiкаsı prоblеmləri, III, Bакı, 1990, s.46
- M.Hüsеynzаdə. Müаsir Аzərbаycаn dili. Bакı, 1988, s.84
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Duxa Qoca ogli Deli Domrul Kitabi Dede Qorqudda obraz V boyda isledilmisdir Duxa Kitabi Dede Qorqud un antroponimiyasina daxil olan lakin muasir antroponimiyamizda islenmeyen adlardandir Bu antroponimik vahidden behs eden S Cemsidov ve E Elibeyzade onun formalasmasinda zahiri seslenme alliterasiya yaxud poetiklik yaratma keyfiyyetlerini esas goturmusler Deli Dumrul ehvalati Turk xalq inancinda Aylanu motivinin en gozel ve en mukemmel olaraq toredildiyi yerdir Deli DomrulEser Kitabi Dede QorqudMelumatCinsi KisiDeli Domrul Vikimenbede Domrul antroponimi Mireli Seyidov Tofiq Haciyev Arif Acalov Osman Mirzeyev ve basqa muelliflerin diqqetini celb etmisdir Onun leksik semantik xususiyyetleri antroponimik vahid kimi formalasmasinda nesil veren heyat baslangici kimi keyfiyyetin esas olmasi hemin muellifler terefinden tesdiqlenmisdir Duxa Qoca antroponimik vahidi ise arasdirmalardan kenarda qalmisdir Movcud tedqiqatlarda Duxa antroponiminin yalniz yunanlardaki Duka sexs adindan oldugu gosterilir Gorunduyu kimi Duxa antroponiminin leksiksemantik xususiyyetleri onun yaranmasi ucun esas olan apelyativin tarixi linqvistik baximdan arasdirilmasi hemcinin hemin vahidin adyaratma ucun secilme yaxud motivlesme sebebi mueyyenlesdirilmemisdir S Eliyarov gosterir ki Duxa Qoca ilkin sekilde Dukak ve ya Tokak variantinda islenmisdir Tokak varianti daha qedimdir Cunki cingiltilesme konkret desek d lasma yaxud t nin d ile evezlenmesi turk dillerinin nisbeten sonraki inkisafi ile baglidir Zahiren ele gorune biler ki tokak vahidi toxtaq vahidden toremedir ve semantik cehetden Qoca antroponimini teyin edir Lakin turk dillerinde bu cur quruluslu vahidlerde t nin dusmesi musahide olunmur Demeli Tokak Dukak Toxa Duxa antroponiminin formalasmasi ucun esas olan vahidin ilk hissesi mueyyenlesdirilerken tok tox fonetik variantli vahid esas goturulmelidir M Kasgarinin lugetinde tok sozu toki vur doy menalarinda islenmisdir Y Memmedov tok sozunu Azerbaycan dilinde de asemantiklesmis ancaq qedim turk yazili abidelerinde ayrica luget vahidi kimi islenen sozler sirasinda qeyd etmekle beraber onun toqqus toqqusma vahidlerinde izinin qaldigini da gosterir Tok sozunun mena calarlari barede S Ceferov yazir Toxmaq toxu maq toqqus maq toxun maq toxa sozlerinin koku vurmaq menasinda islenmis olan tox maq sozu olmusdur ki hemin menada cuvas dilinde indi de islenmekdedir O Mirzeyev qehremanliq dastanlarimizin dilinde tox sozunun vur vurmaq menalarinda islendiyini gostererek fikrini ne re cekib ozunu dusmen leskerine toxudu numunesi ile tesdiqleyir Qeydlerden bele melum olur ki tok tox sozunun semantikasinda igidlik calarlari vardir Bizce Tokak Dukak Toxa Duxa antroponiminin ilk hissesi vurmaq doymek anlamli tok felidir ve onun sexs adi kimi motivlesmesinde igidlik keyfiyyeti esas olmusdur Elave edek ki M Adilov ve O Mirzeyev de Tokay Toker antroponiminin yaranmasinda vurmaq doymek anlamli tok vahidini esas gotururler Tok esasli antroponim Orxon Yenisey abidelerinde de musahide olunur Meselen Tok bogut Qeyd etdik ki Kitabi Dede Qorqud da Duka seklinde olan antroponimin ilkin formasi Tokak dir ve onun ilk hissesi vur doy anlamli asemantik tok felidir Bu serhlerle yanasi Tokak antroponiminin son hissesi olan ak sozduzeldici sekilcisine de diqqet yetirmek lazimdir Melum oldugu kimi aq ek sekilcisini fel koklerine artirmaqla xasiyyet ve keyfiyyet bildiren sifetler duzelir qorxaq adam urkek at Hemin sekilci barede S Ceferov yazir aq ek q k sekilcisi oz menseyi etibari ile en qedim sekilcilerdendir Bu sekilci vasitesi ile substantiv ve ya atributiv isimler emele getirilir Meselen yataq cataq qacaq urkek ve s Buradan bele neticeye gele bilerik ki Tokak antroponiminin sonundaki ak sekilcisi semantik cehetden xasiyyet keyfiyyet funksiyasini yerine yetirir Tokak Dukak antroponiminin sonundaki k sesi dusmus ortulu qapali hecadan ortulu aciq hecaya kecid olmus ve belelikle Toka Toxa Duka Duxa varianti formalasmisdir Bu da dilimiz o cumleden diger turk dillerinin tarixi inkisafi baximindan xarakterik haldir Tokak antroponiminin Duxa sekline dusmesinde yeni fonetik terkibce deyismesinde bir nece fonetik hadisenin bas vermesi musahide olunur Bunu bele umumilesdirmek olar t d o u k x ses evezlenmeleri ve soz sonunda k sesinin dusmesi Bir sira muellifler Duxa Qoca ogli Deli Domrul antroponiminin formalasmasinda zahiri seslenmeni alliterasiyani esas goturmusler Lakin burada ata adi ile ogul adi arasinda zahiri seslenme oxsarligi ile yanasi ata adinin semantik tutumu ile ogul adinin semantik tutumu arasinda da yaxinliq vardir Bele ki her iki adin yeni Qoca ve Domrul antroponimlerinin evvelinde islenen leqebler Duxa ve Deli igidlik megrurluq qorxmazliq remzlerini dasiyir Demeli Duxa Qoca ogli Deli Domrul antroponiminde ata adi ile ogul adi hem zahiri seslenme ahengdarliq hem de semantik tutum baximindan bir birini tamamlama vardir IstinadlarS Cemsidov Kitabi Dede Qorqud un tekstoloji tedqiqi doktorluq dissertasiyasi Baki 1985 s 260 2E Elibeyzade Azerbaycan antroponimiyasinda alliterasiya Azerbaycan onomastika problemleri I Baki 1986 s 264 O Mirzeyev Adlarimiz Baki 1986 s 69 D Eremeev Etnogenez turok Moskva 1971 s 110 S Eliyarov Tarihi cografi qeydler Kitabi Dede Qorqud Baki 1988 s 262 Y Memmedov Azerbaycan dilinde sozlerin leksik semantik inkisafi Baki 1987 S Ceferov Muasir Azerbaycan dili Baki 1992 s 152 M Adilov Antroponimlerin tarihi muqayiseli tedqiqine dair Azerbaycan onomastikasi problemleri III Baki 1990 s 46 M Huseynzade Muasir Azerbaycan dili Baki 1988 s 84Hemcinin baxKitabi Dede Qorqud