Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Xarəzmşahlar İmperiyası — (türkmən:Horezmşalar Döwleti) bir Türk dövləti. Orta əsrlərdə Amudərya bölgəsi "Xarəzm", hökmdarları isə "Xarəzmşah" olaraq adlanırdı. XI əsrin sonlarına doğru bu bölgədə qurulan dövlətə də Xarəzmşahlar adı verildi.
| imperiya | |||
| Xarəzmşahlar | |||
|---|---|---|---|
| خوارزمشاهیان | |||
| |||
 Xarəzmşahların 1190-dan 1220-ə qədər olan sərhədləri | |||
| | |||
| Paytaxt | Köhnə Ürgənc, Səmərqənd, Qəzni, Təbriz | ||
| Rəsmi dilləri | Türkcə , Farsca | ||
| Dövlət dini | Sünni islam | ||
| Valyuta | Dirhəm | ||
| Ərazisi | 3.600.000 km² 1217-ci il | ||
| Əhalisi | 11 067 000 | ||
| İdarəetmə forması | Oliqarxiya | ||
| Sülalə | Xarəzmşahlar sülaləsi | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Xarəzmşahlar sülaləsinin nəsli, Səlcuq Sultanı I Məlikşahın saray xidmətində olan Anuş Təkindən gəlir. Səlcuq dövlətinə bağlı olaraq mərkəzdən təyin edilən qubernatorlarla idarə olunan bu əyalət Anuş Təkin zamanında sərbəst yaşamağa başlamışdı. 1128-ci ildə Xarəzm qubernatoru olaraq təyin edilən Atsız dövründə yarı müstəqillik qazanmışdır. 1141-ci ildə Böyük Səlcuq sultanı Əhməd Səncərin Katvan döyüşündə Quru Hıtay tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmasından istifadə edən Atsız Səlcuqlulara qarşı üsyan etmiş və 1142-ci ildə Xorasana hücum edərək Mərv və Nişapuru işğal etmişdir. Ancaq 1143 və 1147-ci illərdə Əhməd Səncər Atsıza qarşı səfərləri təşkil etmiş və ikinci səfərdə Atsız dövlətin mərkəzi olan Ürgənci itirərək təslim olmuşdur. Atsız və El Aslan dövrlərində, həm İraq Səlcuqları, həm də Quru Hıtay ilə mübarizə aparılırdı. El Aslan, Sultan Səncərin ölümündən sonra müstəqilliyini elan etdi. Ələddin Təkiş dövründə İraq, Azərbaycan, Qara dənizin şimalı, Xorasan və Şərq Türkistanın bir hissəsi ələ keçirilmişdir. Ələddin Təkiş özünü Səlcuqluların varisi elan etmiş və "Səncər" ünvanından istifadə etmişdir. Abbasilər ilə yaxşı əlaqələr qurmuş və Batinilərə qarşı xəlifəni müdafiə etmişdi. Buna görə Səlcuqların varisi olan Xarəzmşahların Ələddin Təkiş dövründə yüksəlişi başlamışdır. Ələddin Təkiş, əvvəl Quru Hıtayı məğlub etdi və 1194-cü ildə Reydə III Toğrul Bəyin ordusunu məğlubiyyətə uğradaraq İraq Səlcuqlarını yox etmiş və Qərbi İranı ələ keçirmişdir. Xarəzmşahlar qısa müddətdə sərhədlərini Şərqi Anadoludan Mavəraünnəhrə qədər genişləndirmişdirlər. Ələddin Təkişin oğlu olan Ələddin Məhəmmədin dövründə Quru Hitay və Qərbi Qaraxanlılar və Şərqi Qaraxanlılar məğlub edildi. Müasir Pakistan və Əfqanıstanı torpaqlarına qatmışdır. Ələddin Məhəmmədin ən böyük arzusu Çini ələ keçirmək idi, lakin bu dövrdə Monqollar Çində böyük söz sahibi olmuşdurlar. Odur ki, Monqol təhlükəsini hiss etmiş və onlarla yaxşı dolanmağa çalışmışdır və monqollarla ticarət razılaşması imzalamışdır, lakin monqol ticarət karvanının Xarəzmşahlar qubernatoru İnalcık tərəfindən talanması və tacirlərin də saqqallarının yandırılıb geri göndərilməsi üzündən monqollarla əlaqələr pozulmuşdur. Bu hadisə tarixə "Otrar faciəsi" kimi daxil olmuşdur. Karvanın talanmasına səbəb karvanda bahalı əşyalar və qiymətli malların olması idi.
1220-ci ildə bütün ölkə monqollarının işğalına məruz qaldı və Xarəzm dövlətinin sonu yaxınlaşdı. Bundan sonra Orta Asiyada monqol işğalı başlanmış və türk dünyasında böyük məğlubiyyətlərə gətirib çıxarmışdır. Ələddinin oğlu Cəlaləddin Xarəzmşah Əfqanıstanda monqollarla mübarizə edərək cənuba çəkilmiş və Hind çayını keçərək Hindistana daxil olmuşdur. Çingiz Xan monqol düzənliyinə döndükdən sonra Cəlaləddin İrana dönüb, İraqdan Azərbaycan bölgəsinə daxil olmuş və 1225-ci ildə Atabəyliklərindən olan Eldənizliləri məğlub edərək Təbrizi almışdır. Cəlaləddin Azərbaycandan hərəkət edərək Gürcüstanı işğal etmiş və Cənubi Qafqazdan Şərqi Anadoluya qədər torpaqlarını genişləndirmişdir. Ancaq Cəlaləddinin Şərq Anadolunun suverenliyi səbəbindən Anadolu Səlcuqluları və Suriyanın hökmdarı Əyyubilər ilə ziddiyyəti düşmüşdür. Cəlaləddin Xarəzmşahlar dövlətini yenidən qurmaq istəsə də, müvəffəqiyyət qazana bilmədi.1231-ci ildə kürd qiyamçılar tərəfindən öldürüldü. Ölümündən sonra Xarəzmşahlar dövləti tamamilə məhv olmuşdur.
Ümumi məlumat
Mərkəzi Asiyanın ən qüdrətli türk dövlətlərindən biri olan Xarəzmşahlar dövləti cənubda Aral gölündən Amudəryanın şimal sahillərinədək olan ərazini əhatə edirdi. Bu diyar Xarəzm adı ilə məlumdur. Əhalisi özbək, qaraqalpaq, tatar, xəzər, uyğur, qazax, tacik, türkmən və digər xalqlardan ibarət idi.
V əsrin ortalarında bu ərazidə Eftalitlər dövləti yaradılmışdır. VII əsrin əvvəllərində burada formalaşmış Türk xaqanlığı Şərq və Qərb xaqanlıqlarına parçalandı. VIII əsrdə Xarəzmi ərəblər işğal etdilər və əhali İslam dinini qəbul etdi. IX əsrdə Mərkəzi Asiya xilafətdən ayrıldı və Samanilər dövləti yarandı. X əsrdə Şərqi Türkmənistan və Yeddi Su yeni yaranmış Qaraxanlılar dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik və köçəri maldarlıq idi. XI–XII əsrlərdə Mərkəzi Asiyada feodal münasibətləri hökmran rol oynadı. 1017-ci ildə Mahmud Qəznəli Xarəzmi fəth etdi və qulamı Altun Taşı ora hakim qoydu. Altun Taşın oğlu Harun 1034-cü ildə Xarəzmi Qəznənin asılılığından azad etdi, lakin bu nominal xarakterli idi. Harunun əsas dayağı Xarəzm əhalisi deyil, onun qulamları idi. Səlcuqlarla müharibəyə başı qarışan Məsud Mahmud Qəznəli Xarəzmi sakitləşdirə bilmədi və 1041-ci ildə onun üzərinə Cənd şəhərinin oğuzlarının yabqusunu göndərdi, lakin 1044-cü ildə onu qovdular və səlcuqlar Xarəzmi öz qulamları ilə idarə etməyə başladılar. Onlardan biri olan Anuş Təkini Məlikşah Xarəzmin əmiri təyin etdi. Onun oğlu Qütbəddin Məhəmmədi 1097-ci ildə Börküyarıq Xarəzmə hakim qoydu.
Qütbəddin Məhəmməd "Xarəzmşah" titulunu qəbul etdi ki, bu da həqiqətə uyğun deyildi. Belə ki, dövlət tam müstəqillik qazanmamışdı. O, "öz tayfasından qopmuş" türk idi. Onun dayağı kanq (kəngər) və türkmən tayfaları oldu. Oğlu Atsız zəifləmiş səlcuqlardan azad oldu. O, bacarıqlı diplomat və sərkərdə idi. Qıpçaq və türkmənlərlə müharibəyə başlayaraq o, Manqışlaqı ələ keçirdi.
1138-ci ildə Səlcuq sultanı Səncər Xarəzm üzərinə hücum etdi. 15 noyabr 1138-ci ildə Xarəzm uğrunda döyüşdə məğlub olan Atsız yeni qoşun toplamaq üçün getdi. Sultan Səncər 1139-cu ildə Mərvə gəldi. Atsız xan yeni qüvvələrlə Xarəzmə qayıtdı. O, 1139–1140-cı illərdə Buxaraya yürüş etdi.
Bu zaman Mavəraünnəhrdə hərbçilər qiyam qaldırdılar. Şəhər hakimi Mahmud xan xəyanət edərək səlcuqların tərəfinə keçdi, sultan Səncəri karluklara hücum etməyə çağırdı. Atsız xanı dəstəkləyən karluklar qarakitaylardan kömək istədilər. 9 sentyabr 1141-ci ildə Katavan döyüşündə Sultan Səncər itkilərlə Dərqamadək sıxışdırıldı. Sultan Səncər və Mavərənnəhr hakimi Mahmud xan Termizə qaçdılar. Qarakitaylar geri çəkilmədilər və Xarəzmşahlar dövləti onların əlinə keçdi.
1156-cı ildə Əlaəddin Atsız vəfat etdi. Onun varisləri El Arslan və oğlu Təkəş Xarəzmin müstəqilliyinə nail oldular. Səlcuq sultanlığı və Qaraxanilər dövləti süqut etdiyindən yeganə təhlükə qoşununun İl Arslanı öldürdüyü Kidan dövləti idi. 1174-cü ildə Təkəş Cənubi Xorasanı tutdu və onun hakimi Müəyyid Ay-Abanı öldürdü. Onun oğlu Təkəşin vassalığını qəbul etdi.
Təkəş 1187-ci ildə Nişapura, 1192-ci ildə Reyə, 1193-cü ildə Mərvə yürüş etdi. O, 3 iyul 1200-cü ildə vəfat etdi və hakimiyyətə oğlu Əlaəddin Məhəmməd gəldi. O, dövlətin ərazisini genişləndirib Xorasanın bir hissəsini geri qaytardı, Buxaranı Xarəzmə birləşdirdi, 1212-ci ildə qarakitaylara son qoyub Sistanı, Kirmanı, Təbəristanı, Azərbaycanı, Arranı özünə tabe etdi.
Çingiz xan Xarəzmin işğalını planlaşdırırdı. O, əvvəlcə Xarəzmlə ticarət əlaqələri qurdu. Ona tabe olmayan merkit tayfaları Xarəzmşahların ərazisinə qaçdılar. Monqol qoşunu onları təqib edərək Xarəzmin sərhədini keçdi. Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin komandanlığı ilə silahlı dəstələrin monqolları dayandırmaq cəhdləri baş tutmadı. Əlaəddin Məhəmməd əsir düşsə də, oğlu Cəlaləddin onu azad etdi.
Müharibəyə bəhanə Otrar faciəsi oldu. Monqollarla sərhəd qalası olan Otrarın hakimi Yanal xan Xarəzmə gedən monqol tacirlərini qarət etdirdi və Xarəzmşahların ərazisinə buraxmadı. Çingiz xan Yanal xanı tələb etsə də, Ələddin Məhəmməd rədd cavabı verdi və qasidi öldürmək əmri verdi. 1219-cu ilin sentyabrında Çingiz xan 200 minlik qoşunla Mərkəzi Asiyaya yürüş etdi. Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd Xəzər dənizindəki Abaskun adasına qaçdı, sətəlcəm olub 1220-ci ilin dekabrında vəfat etdi. Xarəzmşahlar dövləti tədricən zəiflədi və süquta uğradı.
Xarəzm Mərkəzi Asiyanın ticarət yollarının qovşağında yerləşirdi. Şəhərlərdə sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdi. Böyük İpək yolunun bir qolu oradan keçirdi. Xarəzm dövləti hətta Şərqi Avropa ilə də ticarət əlaqələri saxlayırdı. Karvan yollarının ətrafında karvansaraylar tikilmişdi.
Xarəzmdə əkinçilik və maldarlığ nisbətən üstün mövqe tuturdu. XI–XII əsrlərdə Xarəzmdə feodal torpaq sahibliyi var idi. İqta torpaq sahibliyi geniş yayılmışdı. Dövlətdə ordunun əsasını türk tayfaları təşkil edirdilər.
Yayıldığı ərazi və mədəniyyəti
Dövlətin ən güclü olduğu dövrdə yayıldığı ərazi İran, Cənubi Qafqaz, Dağıstan, Oman körfəzi, Əfqanıstan, Mavəraünnəhr, Xarəzm, Balxaş ilə Aral göllərinin arası olmuşdur. (5.000.000 km²).
Xarəzmşahlar hər cəhətdən İran mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini özündə özündə daşımışdır. Sənət üslubları isə Səlcuq üslubunda olmuşdur. Dövlətin idarə sistemi Böyük Səlcuq İmperiyasındakı kimi olmuşdur. Xarəzmşahlar, Orta Asiyanın Monqol işğallarından əvvəlki sonuncu gücü və güclü dövləti olmuşdur.
"Xarzəm", "xarəzm" "havarizm", "xorazm" sözləri hal-hazırda "horzum" olaraq işlədilir.
Xarəzmşahlar hərbi və inzibati təşkilatı, ana xəttləri ilə Böyük Səlcuqlulardan alınmışdır. Xarəzmşahlar ordusu, Təkəş zamanında, şərqin ən böyük hərbi qüvvəsi halını almışdı. Xarəzmşahlarda maliyyə işləri Divan – ı İstifâda, hərbi işlər isə Divan – ı Arz’da görülərdi. Divana sultanın vəkili sifəti ilə vəzir – i əzəm başçılıq edərdi. Xarəzmşahlarda ordu, əsas (xüsusi) ordu və əyalət əsgərlərindən meydana gəlirdi. Məmləkətin hər tərəfinə dağılmış haldakı iqta sahiblərindən təşəkkül edən böyük bir süvari qüvvələri mövcud idi. Ayrıca, müxtəlif ştatlarda hərbi qubernatorların əmri altında xüsusi qüvvələr vardı. Bunlar, sultana tam bağlı olub, istənilən yerə göndərilə bilərdilər.
Xarəzmşahlar dövlətində də bütün müsəlman-Türk dövlətlərində olduğu kimi şəriət və ənənə qanunları mövcud idi. Məmləkətdə ən çox Hənəfi və qismən də Şafei məzhəbinin hökmləri tətbiq olunardı. Şəriət məhkəmələrə qazılar baxırdı. Orduya mənsub olanların şəriət məsələlərini həll etmək üçün, Kazasker, yəni ordu qazıları vardı.
Xarəzmşahlar dövründə paytaxt Cürcan başda olmaqla, Herat, Bəlx , Mərv, Nişapur, Buxara və Səmərqənd bir elm və sənət mərkəzi halına gəlmişdi. Cürcanda on böyük vəqf kitabxana vardı. Nişapur, elm və sənət adamlarının toplandıqları parlaq bir mədəniyyət mərkəzi olmuşdu. Şəhərdəki köhnə binalar təmir edilmiş, şəhər yeni-yeni mədrəsələr, hânkâhlar və saraylar ilə bəzənmişdi. Hökmdar və şahzadələr, ümumiyyətlə yaxşı təhsil görmüş, mədəniyyət sahibi olan insanlar idi. Hökmdar və şahzadələr alimləri və şairləri saraylarında yığır, onlara ən böyük dəyəri verir və himayə edirdilər. Məsələn, Atsız, Xorasan yürüşündən dönüşdə Zəməxşəri, Fəxrəddin Razi, Şəmsəddin Məhəmməd kimi alim və elm adamlarını Xarəzmə gətirmişdi. Ovfi, Xarəzmdəki elm və sənət adamlarını göydəki ulduzlara bənzədir. Bu vəziyyət, monqol istilasından əvvəl, Xarəzmin mədəni inkişafını çox yaxşı ifadə edir. Məmləkətin hər tərəfində kitabxanalar, xəstəxanalar, apteklər inşa edilmişdi.
Xarəzmşahlar hökmdarları
- Anuş Təkin (1077–1097)
- Qütbəddin Məhəmməd (1097–1128)
- Atsız Xarəzmşah (1128–1156)
- El Arslan Xarəzmşah (1156–1172)
- (1172–1193) Şimali Xorasanı idarə etmişdi.
- Əlaəddin Təkiş Xarəzmşah (1172–1200)
- Ələddin Məhəmməd Xarəzmşah (1200–1220)
- Cəlaləddin Xarəzmşah (1220–1231)
Mənbə
- Azərbaycan Tarixi Portalı :З.М. Буниятова Государство хорезмшахов-ануштегинидов 1097–1231 г
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Bobodzhan Gafurovich Gafurov, Central Asia:Pre-Historic to Pre-Modern Times, Vol.2, (Shipra Publications, 1989), 359.
- Kathryn Babayan, Mystics, monarchs, and messiahs: cultural landscapes of early modern Iran, (Harvard Center for Middle Eastern Studies, 2003), 14.
- in Camb. Hist. of Iran, Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, "Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"; Delhi, 2005;
- , "CHORASMIA ii. In Islamic times" in: Encyclopaedia Iranica (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: "The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs." (LINK 2016-03-04 at the Wayback Machine)
- . 2014-08-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-21.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-21.
- Encyclopaedia Britannica, "Khwarezm-Shah-Dynasty", (LINK 2008-05-08 at the Wayback Machine)
- . 2008-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-21.
- url = www.avsarobasi.com/avsar…/avsar-oymak-ve-obalari.html?id=467
- url = www.avsarobasi.com/forum/index.php?topic=593.0;wap2
- url = http://www.derki.com/inceledik/item/696-soyadlarimizin-kokeni 2013-10-10 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Xarezmsahlar Imperiyasi turkmen Horezmsalar Dowleti bir Turk dovleti Orta esrlerde Amuderya bolgesi Xarezm hokmdarlari ise Xarezmsah olaraq adlanirdi XI esrin sonlarina dogru bu bolgede qurulan dovlete de Xarezmsahlar adi verildi imperiyaXarezmsahlarخوارزمشاهیانBayraqXarezmsahlarin 1190 dan 1220 e qeder olan serhedleri 1077 1231Paytaxt Kohne Urgenc Semerqend Qezni TebrizResmi dilleri Turkce FarscaDovlet dini Sunni islamValyuta DirhemErazisi 3 600 000 km 1217 ci ilEhalisi 11 067 000Idareetme formasi OliqarxiyaSulale Xarezmsahlar sulalesi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Xarezmsahlar sulalesinin nesli Selcuq Sultani I Meliksahin saray xidmetinde olan Anus Tekinden gelir Selcuq dovletine bagli olaraq merkezden teyin edilen qubernatorlarla idare olunan bu eyalet Anus Tekin zamaninda serbest yasamaga baslamisdi 1128 ci ilde Xarezm qubernatoru olaraq teyin edilen Atsiz dovrunde yari musteqillik qazanmisdir 1141 ci ilde Boyuk Selcuq sultani Ehmed Sencerin Katvan doyusunde Quru Hitay terefinden meglubiyyete ugradilmasindan istifade eden Atsiz Selcuqlulara qarsi usyan etmis ve 1142 ci ilde Xorasana hucum ederek Merv ve Nisapuru isgal etmisdir Ancaq 1143 ve 1147 ci illerde Ehmed Sencer Atsiza qarsi seferleri teskil etmis ve ikinci seferde Atsiz dovletin merkezi olan Urgenci itirerek teslim olmusdur Atsiz ve El Aslan dovrlerinde hem Iraq Selcuqlari hem de Quru Hitay ile mubarize aparilirdi El Aslan Sultan Sencerin olumunden sonra musteqilliyini elan etdi Eleddin Tekis dovrunde Iraq Azerbaycan Qara denizin simali Xorasan ve Serq Turkistanin bir hissesi ele kecirilmisdir Eleddin Tekis ozunu Selcuqlularin varisi elan etmis ve Sencer unvanindan istifade etmisdir Abbasiler ile yaxsi elaqeler qurmus ve Batinilere qarsi xelifeni mudafie etmisdi Buna gore Selcuqlarin varisi olan Xarezmsahlarin Eleddin Tekis dovrunde yukselisi baslamisdir Eleddin Tekis evvel Quru Hitayi meglub etdi ve 1194 cu ilde Reyde III Togrul Beyin ordusunu meglubiyyete ugradaraq Iraq Selcuqlarini yox etmis ve Qerbi Irani ele kecirmisdir Xarezmsahlar qisa muddetde serhedlerini Serqi Anadoludan Maveraunnehre qeder genislendirmisdirler Eleddin Tekisin oglu olan Eleddin Mehemmedin dovrunde Quru Hitay ve Qerbi Qaraxanlilar ve Serqi Qaraxanlilar meglub edildi Muasir Pakistan ve Efqanistani torpaqlarina qatmisdir Eleddin Mehemmedin en boyuk arzusu Cini ele kecirmek idi lakin bu dovrde Monqollar Cinde boyuk soz sahibi olmusdurlar Odur ki Monqol tehlukesini hiss etmis ve onlarla yaxsi dolanmaga calismisdir ve monqollarla ticaret razilasmasi imzalamisdir lakin monqol ticaret karvaninin Xarezmsahlar qubernatoru Inalcik terefinden talanmasi ve tacirlerin de saqqallarinin yandirilib geri gonderilmesi uzunden monqollarla elaqeler pozulmusdur Bu hadise tarixe Otrar faciesi kimi daxil olmusdur Karvanin talanmasina sebeb karvanda bahali esyalar ve qiymetli mallarin olmasi idi 1220 ci ilde butun olke monqollarinin isgalina meruz qaldi ve Xarezm dovletinin sonu yaxinlasdi Bundan sonra Orta Asiyada monqol isgali baslanmis ve turk dunyasinda boyuk meglubiyyetlere getirib cixarmisdir Eleddinin oglu Celaleddin Xarezmsah Efqanistanda monqollarla mubarize ederek cenuba cekilmis ve Hind cayini kecerek Hindistana daxil olmusdur Cingiz Xan monqol duzenliyine dondukden sonra Celaleddin Irana donub Iraqdan Azerbaycan bolgesine daxil olmus ve 1225 ci ilde Atabeyliklerinden olan Eldenizlileri meglub ederek Tebrizi almisdir Celaleddin Azerbaycandan hereket ederek Gurcustani isgal etmis ve Cenubi Qafqazdan Serqi Anadoluya qeder torpaqlarini genislendirmisdir Ancaq Celaleddinin Serq Anadolunun suverenliyi sebebinden Anadolu Selcuqlulari ve Suriyanin hokmdari Eyyubiler ile ziddiyyeti dusmusdur Celaleddin Xarezmsahlar dovletini yeniden qurmaq istese de muveffeqiyyet qazana bilmedi 1231 ci ilde kurd qiyamcilar terefinden olduruldu Olumunden sonra Xarezmsahlar dovleti tamamile mehv olmusdur Umumi melumatMerkezi Asiyanin en qudretli turk dovletlerinden biri olan Xarezmsahlar dovleti cenubda Aral golunden Amuderyanin simal sahillerinedek olan erazini ehate edirdi Bu diyar Xarezm adi ile melumdur Ehalisi ozbek qaraqalpaq tatar xezer uygur qazax tacik turkmen ve diger xalqlardan ibaret idi V esrin ortalarinda bu erazide Eftalitler dovleti yaradilmisdir VII esrin evvellerinde burada formalasmis Turk xaqanligi Serq ve Qerb xaqanliqlarina parcalandi VIII esrde Xarezmi erebler isgal etdiler ve ehali Islam dinini qebul etdi IX esrde Merkezi Asiya xilafetden ayrildi ve Samaniler dovleti yarandi X esrde Serqi Turkmenistan ve Yeddi Su yeni yaranmis Qaraxanlilar dovletinin terkibine daxil oldu Ehalinin esas mesguliyyeti ekincilik ve koceri maldarliq idi XI XII esrlerde Merkezi Asiyada feodal munasibetleri hokmran rol oynadi 1017 ci ilde Mahmud Qezneli Xarezmi feth etdi ve qulami Altun Tasi ora hakim qoydu Altun Tasin oglu Harun 1034 cu ilde Xarezmi Qeznenin asililigindan azad etdi lakin bu nominal xarakterli idi Harunun esas dayagi Xarezm ehalisi deyil onun qulamlari idi Selcuqlarla muharibeye basi qarisan Mesud Mahmud Qezneli Xarezmi sakitlesdire bilmedi ve 1041 ci ilde onun uzerine Cend seherinin oguzlarinin yabqusunu gonderdi lakin 1044 cu ilde onu qovdular ve selcuqlar Xarezmi oz qulamlari ile idare etmeye basladilar Onlardan biri olan Anus Tekini Meliksah Xarezmin emiri teyin etdi Onun oglu Qutbeddin Mehemmedi 1097 ci ilde Borkuyariq Xarezme hakim qoydu Qutbeddin Mehemmed Xarezmsah titulunu qebul etdi ki bu da heqiqete uygun deyildi Bele ki dovlet tam musteqillik qazanmamisdi O oz tayfasindan qopmus turk idi Onun dayagi kanq kenger ve turkmen tayfalari oldu Oglu Atsiz zeiflemis selcuqlardan azad oldu O bacariqli diplomat ve serkerde idi Qipcaq ve turkmenlerle muharibeye baslayaraq o Manqislaqi ele kecirdi 1138 ci ilde Selcuq sultani Sencer Xarezm uzerine hucum etdi 15 noyabr 1138 ci ilde Xarezm ugrunda doyusde meglub olan Atsiz yeni qosun toplamaq ucun getdi Sultan Sencer 1139 cu ilde Merve geldi Atsiz xan yeni quvvelerle Xarezme qayitdi O 1139 1140 ci illerde Buxaraya yurus etdi Bu zaman Maveraunnehrde herbciler qiyam qaldirdilar Seher hakimi Mahmud xan xeyanet ederek selcuqlarin terefine kecdi sultan Senceri karluklara hucum etmeye cagirdi Atsiz xani destekleyen karluklar qarakitaylardan komek istediler 9 sentyabr 1141 ci ilde Katavan doyusunde Sultan Sencer itkilerle Derqamadek sixisdirildi Sultan Sencer ve Maverennehr hakimi Mahmud xan Termize qacdilar Qarakitaylar geri cekilmediler ve Xarezmsahlar dovleti onlarin eline kecdi 1156 ci ilde Elaeddin Atsiz vefat etdi Onun varisleri El Arslan ve oglu Tekes Xarezmin musteqilliyine nail oldular Selcuq sultanligi ve Qaraxaniler dovleti suqut etdiyinden yegane tehluke qosununun Il Arslani oldurduyu Kidan dovleti idi 1174 cu ilde Tekes Cenubi Xorasani tutdu ve onun hakimi Mueyyid Ay Abani oldurdu Onun oglu Tekesin vassaligini qebul etdi Tekes 1187 ci ilde Nisapura 1192 ci ilde Reye 1193 cu ilde Merve yurus etdi O 3 iyul 1200 cu ilde vefat etdi ve hakimiyyete oglu Elaeddin Mehemmed geldi O dovletin erazisini genislendirib Xorasanin bir hissesini geri qaytardi Buxarani Xarezme birlesdirdi 1212 ci ilde qarakitaylara son qoyub Sistani Kirmani Teberistani Azerbaycani Arrani ozune tabe etdi Cingiz xan Xarezmin isgalini planlasdirirdi O evvelce Xarezmle ticaret elaqeleri qurdu Ona tabe olmayan merkit tayfalari Xarezmsahlarin erazisine qacdilar Monqol qosunu onlari teqib ederek Xarezmin serhedini kecdi Xarezmsah Elaeddin Mehemmedin komandanligi ile silahli destelerin monqollari dayandirmaq cehdleri bas tutmadi Elaeddin Mehemmed esir dusse de oglu Celaleddin onu azad etdi Muharibeye behane Otrar faciesi oldu Monqollarla serhed qalasi olan Otrarin hakimi Yanal xan Xarezme geden monqol tacirlerini qaret etdirdi ve Xarezmsahlarin erazisine buraxmadi Cingiz xan Yanal xani teleb etse de Eleddin Mehemmed redd cavabi verdi ve qasidi oldurmek emri verdi 1219 cu ilin sentyabrinda Cingiz xan 200 minlik qosunla Merkezi Asiyaya yurus etdi Xarezmsah Elaeddin Mehemmed Xezer denizindeki Abaskun adasina qacdi setelcem olub 1220 ci ilin dekabrinda vefat etdi Xarezmsahlar dovleti tedricen zeifledi ve suquta ugradi Xarezm Merkezi Asiyanin ticaret yollarinin qovsaginda yerlesirdi Seherlerde senetkarliq ve ticaret inkisaf etmisdi Boyuk Ipek yolunun bir qolu oradan kecirdi Xarezm dovleti hetta Serqi Avropa ile de ticaret elaqeleri saxlayirdi Karvan yollarinin etrafinda karvansaraylar tikilmisdi Xarezmde ekincilik ve maldarlig nisbeten ustun movqe tuturdu XI XII esrlerde Xarezmde feodal torpaq sahibliyi var idi Iqta torpaq sahibliyi genis yayilmisdi Dovletde ordunun esasini turk tayfalari teskil edirdiler Yayildigi erazi ve medeniyyetiDovletin en guclu oldugu dovrde yayildigi erazi Iran Cenubi Qafqaz Dagistan Oman korfezi Efqanistan Maveraunnehr Xarezm Balxas ile Aral gollerinin arasi olmusdur 5 000 000 km Xarezmsahlar her cehetden Iran medeniyyetinin xususiyyetlerini ozunde ozunde dasimisdir Senet uslublari ise Selcuq uslubunda olmusdur Dovletin idare sistemi Boyuk Selcuq Imperiyasindaki kimi olmusdur Xarezmsahlar Orta Asiyanin Monqol isgallarindan evvelki sonuncu gucu ve guclu dovleti olmusdur Xarzem xarezm havarizm xorazm sozleri hal hazirda horzum olaraq isledilir Xarezmsahlar herbi ve inzibati teskilati ana xettleri ile Boyuk Selcuqlulardan alinmisdir Xarezmsahlar ordusu Tekes zamaninda serqin en boyuk herbi quvvesi halini almisdi Xarezmsahlarda maliyye isleri Divan i Istifada herbi isler ise Divan i Arz da gorulerdi Divana sultanin vekili sifeti ile vezir i ezem basciliq ederdi Xarezmsahlarda ordu esas xususi ordu ve eyalet esgerlerinden meydana gelirdi Memleketin her terefine dagilmis haldaki iqta sahiblerinden tesekkul eden boyuk bir suvari quvveleri movcud idi Ayrica muxtelif statlarda herbi qubernatorlarin emri altinda xususi quvveler vardi Bunlar sultana tam bagli olub istenilen yere gonderile bilerdiler Xarezmsahlar dovletinde de butun muselman Turk dovletlerinde oldugu kimi seriet ve enene qanunlari movcud idi Memleketde en cox Henefi ve qismen de Safei mezhebinin hokmleri tetbiq olunardi Seriet mehkemelere qazilar baxirdi Orduya mensub olanlarin seriet meselelerini hell etmek ucun Kazasker yeni ordu qazilari vardi Xarezmsahlar dovrunde paytaxt Curcan basda olmaqla Herat Belx Merv Nisapur Buxara ve Semerqend bir elm ve senet merkezi halina gelmisdi Curcanda on boyuk veqf kitabxana vardi Nisapur elm ve senet adamlarinin toplandiqlari parlaq bir medeniyyet merkezi olmusdu Seherdeki kohne binalar temir edilmis seher yeni yeni medreseler hankahlar ve saraylar ile bezenmisdi Hokmdar ve sahzadeler umumiyyetle yaxsi tehsil gormus medeniyyet sahibi olan insanlar idi Hokmdar ve sahzadeler alimleri ve sairleri saraylarinda yigir onlara en boyuk deyeri verir ve himaye edirdiler Meselen Atsiz Xorasan yurusunden donusde Zemexseri Fexreddin Razi Semseddin Mehemmed kimi alim ve elm adamlarini Xarezme getirmisdi Ovfi Xarezmdeki elm ve senet adamlarini goydeki ulduzlara benzedir Bu veziyyet monqol istilasindan evvel Xarezmin medeni inkisafini cox yaxsi ifade edir Memleketin her terefinde kitabxanalar xestexanalar aptekler insa edilmisdi Xarezmsahlar hokmdarlariAnus Tekin 1077 1097 Qutbeddin Mehemmed 1097 1128 Atsiz Xarezmsah 1128 1156 El Arslan Xarezmsah 1156 1172 1172 1193 Simali Xorasani idare etmisdi Elaeddin Tekis Xarezmsah 1172 1200 Eleddin Mehemmed Xarezmsah 1200 1220 Celaleddin Xarezmsah 1220 1231 MenbeAzerbaycan Tarixi Portali Z M Buniyatova Gosudarstvo horezmshahov anushteginidov 1097 1231 gIstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Bobodzhan Gafurovich Gafurov Central Asia Pre Historic to Pre Modern Times Vol 2 Shipra Publications 1989 359 Kathryn Babayan Mystics monarchs and messiahs cultural landscapes of early modern Iran Harvard Center for Middle Eastern Studies 2003 14 in Camb Hist of Iran Vol V pp 66 amp 93 B G Gafurov amp D Kaushik Central Asia Pre Historic to Pre Modern Times Delhi 2005 ISBN 81 7541 246 1 CHORASMIA ii In Islamic times in Encyclopaedia Iranica reference to Turkish scholar Kafesoglu v p 140 Online Edition The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs one of them was Anustigin Ḡaṛcaʾi whose son Qoṭb al Din Moḥammad began in 490 1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛarazmsahs LINK 2016 03 04 at the Wayback Machine 2014 08 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 06 21 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 06 21 Encyclopaedia Britannica Khwarezm Shah Dynasty LINK 2008 05 08 at the Wayback Machine 2008 10 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 06 21 url www avsarobasi com avsar avsar oymak ve obalari html id 467 url www avsarobasi com forum index php topic 593 0 wap2 url http www derki com inceledik item 696 soyadlarimizin kokeni 2013 10 10 at the Wayback Machine