Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çokan Çingiz oğlu Vəlixanov (qaz. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан, əsl adı Məhəmməd Hənəfiyə; 1835 – 10 aprel 1865) — qazax alimi, tarixçisi, etnoqrafı, folklorçusu, səyyahı, maarifçisi, Rusiya Ordusu Baş Qərargahının zabiti, kəşfiyyatçı.
| Çokan Vəlixanov | |
|---|---|
| qaz. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан | |
 | |
| Digər adı | Məhəmməd Hənəfiyə |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Kuntimes qışlağı, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | (30 yaşında) |
| Vəfat yeri | şəhəri |
| Vəfat səbəbi | vərəm |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | antropoloq, tarixçi, hərbi qulluqçu, etnoqraf, şərqşünas, pedaqoq, incəsənət xadimi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Qazaxlar Şokan Şınğızsulı Vəlixanov kimi yazdıqları ad və soyad rus dilinin təsirilə bir çox sənədlərdə Şokan və Çokan Valixanov kimi yazılır. Qazaxların tayfa ittifaqı Üç Cuza, Böyük Cuza, Orta Cuza və Kiçik Cuza bölünür. Orta Cuzda doğulan uşağın qulağına əzan oxuyan Ablay xanın şəxsi həkimi, qazaxlar arasında Maral baba kimi tanınan Kalkay İşan ona Mühammad Hanafi adını qoyduğunu söyləyir. Vətəninin ağır günlərə düşdüyünü, xalqının güzəranının getdikcə pisləşdiyini görən Kalkay İşan istəyridi ki, VII yüzildə Ərəb çöllərində Məhəmməd peyğəmbərin xalqı üçün etdiklərinə bənzər bir işi də Ablay xanın nəvəsi etsin. Bu şirin və xoş bir arzuydu. Zaman isə başqa bir zamandı. Şokana atası Çingiz Sultan oğluna xan övladlarına layiq bir təhsil verməyə çalışırdı. Onun üçün şəxsi müəllimlər və məşqçilər təyin etmişdi. Özü isə oğluna adət-ənənələri, nəslinin keçdiyi tarixi yolu öyrədirdi. Şokanın nənəsi Ayxanım, oğlu Çingizin təlim-tərbiyəsinə necə diqqət yetirmişdirsə nəvəsinə də eləcə diqqət yetirirdi. Çingiz Sultan qazax tarixi və ədəbiyyatını dərindən bilməklə kifayətlənmir, Sibir türklərinin miflərini, əfsanələrini, rəvayətlərini, dastanlarını, nağıllarını, geyim-kecim, məişət əşyalarını toplayır. İşğalcı rusların köləsi kimi deyil, xalqına bağlı bir ruhda böyüdüyünə görə Ayxanın tərəfini tutan sultanlar və bəylər Çingizi 1834-cü ildə "böyük sultan" elan edirlər. 1835-ci ilin noyabrında isə "böyük sultan" elan edilən Çingizin oğlu Şokan dünyaya gəlir.
Qazax çöllərindən Sırımbetdə dünyaya gələn Şokan uşaqlığını indiki Kustanay vilayətinin Kusmurın qışlağında keçirir. Sonra isə ailəsi ilə birlikdə Kökçe dağa köçür.
Şokanı 12 yaşında Omsk şəhərindəki kadet korpusuna oxumağa göndərirlər. Çar ordusu üçün kadrlar hazırlayan bu tip məktəblərə yalnız əsilzadələrin uşaqları qəbul edilirdi. Təhsil illərində F. N. Kostilevski, P. B. Qonsevski kimi təcrübəli pedaqoqlardan dərs alır, gələcəyin məşhur etnoqrafı, folklorçusu və səyyahı Q. N. Potanin və N. F. Anneniski ilə bir sinifdə oxuyur. Rus dili ilə yanaşı, Fransız və Alman dillərinin incəliklərini də öyrənir. Son sinifdə oxuyanda İ. N. Beryozinin xahişilə "Toxtamış xanın tamğalatı" mövzusunda ilk elmi məqaləsini yazır.
8 noyabr 1853-cü ildə kadet korpusunu bitirən Şokan Vəlixanovu Sibirdəki Rus-Qazax Süvari alayının şeypurçular bölüyünə komandir təyin edirlər. Türküstanda yaşayan türklərin ləhcələri ilə yanaşı, ərəb və fars dillərini bilməsi, iti yaddaşı, xüsusən dil öyrənmək marağı Şokanı tezliklə hərbçilər arasında məşhurlaşdırır. Çara sui-qəsd təşkil etdiklərinə görə məsuliyyətə cəlb edilmiş, Rusiya tarixində "petraşevçilər" kimi tanınanların bir qismi Sibirə sürgün edilmişdi. 19 yaşlı Şokan 1854-cü ildə sürgündə olan psixoloji əsərlər müəllifi F. M. Dostoyevski və şair S. F. Durovla tanış olur. Şokan Dostayevski ilə sonradan Semplatinskdə də görüşür.
Qərbi Sibir valisi, general qubernator Qustav Qasfort onu özünə yavər götürür. Yüksək rutbəli hərbçilər onun məharəti haqqında rəhbərliklərinə raportlar yazırlar. İşğal dairəsini Şərqə doğru da genişləndirmək istəyən Rusiya rəhbərlərinin belə bir kadrın olması dərhal diqqətini çəkir. Ondan gələcəkdə işğal etmək istədikləri ölkələr haqqında bilgi toplamaqda istifadə etmək qərarına gəlirlər. Onu hərbi strateji araşdırmalar qrupuna daxil edirlər. Sonra isə Müdafiə və Daxili İşlər Nazirliklərinin Asiya departamentində işlədirlər.
Çingiz xanın nəslindən olması, müsəlman olması, çox dil bilməsi Şokan Valixanova şans verirdi ki, Şərqi Türküstanda rahat və sərbəst hərəkət etsin, yerli hakimlərin saraylarına yol tapa bilsin.
1855-ci ildə onu qazaxların və Sibir türklərinin Yeddi su, rusların Semireçye adlandırdıqları bölgəyə və Kokand xanlığına gedən ekspedisiyanın tərkibinə daxil edirlər. Şokana öncə Qərbi Sibir xalqlarını, onların adət-ənənəsini, dünyağörüşünü öyrənmək tapşırılır. O, tapşırığı məharətlə yerinə yetirir. Topladığı materiallar rusiya hərbçilərinə və hökumət məmurlarına bir kəşfiyat materialı kimi yarayırdısa, alimlər də onun folklorçuluq və etnoqraflıq məharətinə heyran qalırdılar.
1856-cı ilin aprelində, yəni 21 yaşında İli çayı boyuna elmi heyətlə birlikdə ekspedisiyaya gedir. Çarı çayının İliyə qovuşduğu yerə, Karkara gəlir. Mayın 26-da manasçılarla görüşür. Üç gün, üç gecə məşhur "Manas" dastanını dinləyir. Kuketay xan haqqında olan qolu toplayır. Bu dastanın ilk yazıya alınmış hissəsi olur.
Şokan Vəlixanov yalnız "Manas" dastanını toplayıb rus dilinə çevirməklə kifayətlənmir, "Kozı Korpeş və Bayan Sulu" dastanını da elm aləminə qazandırır.
Şokan Vəlixanovun rəssamlıq qabiliyyəti olduğuna görə o getdiyi yerləri yalnız sözlə təsvir etmir, qələm və fırça ilə də şəkillər çəkir. Fotonun geniş yayılmadığı bir dövrdə şəkillər Rusiya xüsusi xidmət orqanları üçün olduqca vacib olan materiallar sayılırdı. Onun vaxtilə çəkmiş olduğu Cuban ana məzarüstü rəsmindən sonralar abidənin bərpasında istifadə edilmişdir.
1857-ci il fevralın 21-də Şokan Vəlixanov P. P. Semyonovun zəmanətiylə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinə üzv qəbul edilir.
Rusiya Qazax çöllərini öz ərazisi elan etmişdi. Böyük Britaniya Hindistanı tutmuşdu. Çin isə Doğu Türküstanı ələ keçirmək üçün dəridən qabıqdan çıxırdı, lakin bu bölgədə Rusiyanın da, Böyük Britaniyanın da gözü vardı, lakin bölgə haqqında bilgi yetərsiz idi. Oraya gedən yolların vəziyyəti, əhalinin milli tərkibi, hakimiyyət orqanlarına münasibəti və s. haqqıda geniş bilgi olmadan ordunun hərəkəti mümkünsüzdü. Odur ki, böyük bir ticarət karvanı təşkil edilir. Məşhur səyyah çoğrafiyaçı Semyonov-Tyanşanski ilə 1856-cı ildə tanış olan, Doğu Türküstanın şərqindəki Qulcada olmuş Şokan Vəlixanovu da tacir kimi Qaşqara yola salırlar.
Karvan 1858-ci ilin 28 iyununda yola çıxaraq qazaxların Yeddi çadır, ruslarınsa Semipalatinski adlandırdıqları bölgəni keçib Qaşqara gəlir. Çingiz xanın nəslindən olması, ağllı və səbirli davranışı ilə ölümün pəncəsindən qurtulan Şokan Vəlixanov 1859-cu ilin aprelin 12-də zəngin materialla geri dönür.
Onun gətirdiyi materiallar və özünün davranışı quberniya sərhədlərini aşaraq mərkəzi hökumətə də çatır. Buna görə də Müdafiə Nazirinin göstərişi ilə Şokan Vəlixanov 1860-cı ilin əvvəllərində Peterburqa göndərilir. Paytaxtda onu yüksək səviyyədə qarşılayırlar. Çar II Aleksandr onu Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edir. Hərbi rütbəsini yüksəldirlər. Baş ştabda Orta Asiya və Doğu Türkistanın xəritəsini hazırlayan qrupda işləməyi tapşırırlar, lakin onun bu vəzifədə işləməsi o qədər də uzun sürmür. May ayında Xarici İşlər Naziri, kinyaz A. M. Qorçakovun zəmanətilə Asiya departamentində işə qəbul edirlər.
Peterburqda yaşadığı iki il müddətində Şokan Vəlixanov professor A. N. Beketovla, Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin jurnalına redaktorluq edən, diplomat, publisist E. P. Kovalevski ilə, universitet müəllimi, alim, milliyətcə azərbaycan türkü olan, xristianlığı qəbul etdiyinə görə Aleksandr adını götürmüş Məhəmmədəli Kazım bəylə, İ. N. Berezinlə, V. P. Vasilevlə, V. V. Qriqoryevlə və b. görüşür, elmi fəaliyyətində onlarla məsləhətləşmələr aparır. Bir ara Parisə də gedir. Şokan Vəlixanov qısa müddətdə Peterburqda Orta Asiya, Doğu Türküstan və Sibiri ən yaxşı bilən mütəxəssis kimi tanınır. O, yalnız elmi fəaliyyətlə məşğul olaraq ensiklopediyaya "Ablay" məqaləsini yazmaqla, Kaşkardan gətirdiyi "Təzkireyi Boqrax", "Təzkireyi Xocaxan" əlyazmalarını elmi ictimaiyyətə tanıtmaqla qalmır, şair və yazıçılarla da görüşür, onların söhbətlərində də fəal iştirak edir.
"Muhamməd Heydər Dualtın "Tarixi Rəşidi" əsərini dünya elminə qazandıran Şokan Vəlixanovun Peterburqda ictimai təşkilatlarla yaxınlıq etməsi, demokratik fikirli ziyalılarla tez-tez görüşməsi hökumət dairələrinin də diqqətindən yayınmır. 1861-ci ilin mayında vətənə dönən Şokan Vəlixanov yenə də elmi-ictimai fəaliyyətini davam etdirir. 1862-ci ildə onu Atbasar dairəsinə sultan seçsələr də generel –qubernator təsdiqləmir.
Dünyagörüşünün genişlənməsi, biliyinin artması, oturub-durduğu adamlardan eşitdikləri onun Rusiya hökumətinin işğalçı siyasətini dərindən anlamaqda köməkçi olur. 1964-cü ilin mart-iyun aylarında Kokand xanlığı üzərinə rus ordusu hücum edəndə Şokan Vəlixanov onların tərkibində olur. Hərbçilərin dinc əhaliyə tutduqları divanı gördükdə dözə bilmir. Onların qəddarlığını durdura bilməyəcəyini görüb geri dönür.
Şokan Vəlixanov Rusiya hökumətinə xidmətdə yanıldığını başa düşərək hərbidən istefa verib Məkkə ziyarətinə getmək istəyir, lakin bu ziyarət gənc alimə müəssər olmur. 1865-ci il aprelin 10-da Taldı Kurqan vilayətinin Alınamel aşırımında dünyasını dəyişir.
Avropa tipli ilk qazax rəssamı, "Böyük Orda qazaxları", "Sartay tayfasından olan Sarı Baqış", "Burumbayın portreti" və b. tabloları çəkən, "Cunqariya oçerkləri", "Qırğızlar", "Çin imperiyasının batısı və Qulca şəhəri" və b. əsərlərin müəllifi 29 yaşında dünyasını dəyişsə də yazdıqları ilə yaddaşlara həkk olunur. Onun fəaliyyətindən bədxah məqsədlə də istifadə edənlər olub, xeyirxah məqsədlərlə də. Bədxahların işləri unudulmaqda və pislənməkdədir.
Şokan Vəlixanovun yaradıcılığı isə dünya mədəniyyətinə verdiyi xeyirlə ölçülür. Vətənində adının əbədləşdirilməsi üçün xeyli iş görülmüşdür.
Fəaliyyəti
Xarici keçidlər
- Чокан Валиханов на peoples.ru
- Чокан Валиханов в Омске (fotolar) 2007-05-23 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cokan Cingiz oglu Velixanov qaz Shokan Shyngysuly Uәlihan esl adi Mehemmed Henefiye 1835 10 aprel 1865 qazax alimi tarixcisi etnoqrafi folklorcusu seyyahi maarifcisi Rusiya Ordusu Bas Qerargahinin zabiti kesfiyyatci Cokan Velixanovqaz Shokan Shyngysuly UәlihanDiger adi Mehemmed HenefiyeDogum tarixi 6 mart 1835Dogum yeri Kuntimes qislagi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 10 aprel 1865 30 yasinda Vefat yeri seheriVefat sebebi veremDefn yeri Almati vilayetiFealiyyeti antropoloq tarixci herbi qulluqcu etnoqraf serqsunas pedaqoq incesenet xadimi Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiQazaxlar Sokan Singizsuli Velixanov kimi yazdiqlari ad ve soyad rus dilinin tesirile bir cox senedlerde Sokan ve Cokan Valixanov kimi yazilir Qazaxlarin tayfa ittifaqi Uc Cuza Boyuk Cuza Orta Cuza ve Kicik Cuza bolunur Orta Cuzda dogulan usagin qulagina ezan oxuyan Ablay xanin sexsi hekimi qazaxlar arasinda Maral baba kimi taninan Kalkay Isan ona Muhammad Hanafi adini qoydugunu soyleyir Veteninin agir gunlere dusduyunu xalqinin guzeraninin getdikce pislesdiyini goren Kalkay Isan isteyridi ki VII yuzilde Ereb collerinde Mehemmed peygemberin xalqi ucun etdiklerine benzer bir isi de Ablay xanin nevesi etsin Bu sirin ve xos bir arzuydu Zaman ise basqa bir zamandi Sokana atasi Cingiz Sultan ogluna xan ovladlarina layiq bir tehsil vermeye calisirdi Onun ucun sexsi muellimler ve mesqciler teyin etmisdi Ozu ise ogluna adet eneneleri neslinin kecdiyi tarixi yolu oyredirdi Sokanin nenesi Ayxanim oglu Cingizin telim terbiyesine nece diqqet yetirmisdirse nevesine de elece diqqet yetirirdi Cingiz Sultan qazax tarixi ve edebiyyatini derinden bilmekle kifayetlenmir Sibir turklerinin miflerini efsanelerini revayetlerini dastanlarini nagillarini geyim kecim meiset esyalarini toplayir Isgalci ruslarin kolesi kimi deyil xalqina bagli bir ruhda boyuduyune gore Ayxanin terefini tutan sultanlar ve beyler Cingizi 1834 cu ilde boyuk sultan elan edirler 1835 ci ilin noyabrinda ise boyuk sultan elan edilen Cingizin oglu Sokan dunyaya gelir Qazax collerinden Sirimbetde dunyaya gelen Sokan usaqligini indiki Kustanay vilayetinin Kusmurin qislaginda kecirir Sonra ise ailesi ile birlikde Kokce daga kocur Sokani 12 yasinda Omsk seherindeki kadet korpusuna oxumaga gonderirler Car ordusu ucun kadrlar hazirlayan bu tip mekteblere yalniz esilzadelerin usaqlari qebul edilirdi Tehsil illerinde F N Kostilevski P B Qonsevski kimi tecrubeli pedaqoqlardan ders alir geleceyin meshur etnoqrafi folklorcusu ve seyyahi Q N Potanin ve N F Anneniski ile bir sinifde oxuyur Rus dili ile yanasi Fransiz ve Alman dillerinin inceliklerini de oyrenir Son sinifde oxuyanda I N Beryozinin xahisile Toxtamis xanin tamgalati movzusunda ilk elmi meqalesini yazir 8 noyabr 1853 cu ilde kadet korpusunu bitiren Sokan Velixanovu Sibirdeki Rus Qazax Suvari alayinin seypurcular boluyune komandir teyin edirler Turkustanda yasayan turklerin lehceleri ile yanasi ereb ve fars dillerini bilmesi iti yaddasi xususen dil oyrenmek maragi Sokani tezlikle herbciler arasinda meshurlasdirir Cara sui qesd teskil etdiklerine gore mesuliyyete celb edilmis Rusiya tarixinde petrasevciler kimi taninanlarin bir qismi Sibire surgun edilmisdi 19 yasli Sokan 1854 cu ilde surgunde olan psixoloji eserler muellifi F M Dostoyevski ve sair S F Durovla tanis olur Sokan Dostayevski ile sonradan Semplatinskde de gorusur Qerbi Sibir valisi general qubernator Qustav Qasfort onu ozune yaver goturur Yuksek rutbeli herbciler onun mehareti haqqinda rehberliklerine raportlar yazirlar Isgal dairesini Serqe dogru da genislendirmek isteyen Rusiya rehberlerinin bele bir kadrin olmasi derhal diqqetini cekir Ondan gelecekde isgal etmek istedikleri olkeler haqqinda bilgi toplamaqda istifade etmek qerarina gelirler Onu herbi strateji arasdirmalar qrupuna daxil edirler Sonra ise Mudafie ve Daxili Isler Nazirliklerinin Asiya departamentinde isledirler Cingiz xanin neslinden olmasi muselman olmasi cox dil bilmesi Sokan Valixanova sans verirdi ki Serqi Turkustanda rahat ve serbest hereket etsin yerli hakimlerin saraylarina yol tapa bilsin 1855 ci ilde onu qazaxlarin ve Sibir turklerinin Yeddi su ruslarin Semirecye adlandirdiqlari bolgeye ve Kokand xanligina geden ekspedisiyanin terkibine daxil edirler Sokana once Qerbi Sibir xalqlarini onlarin adet enenesini dunyagorusunu oyrenmek tapsirilir O tapsirigi meharetle yerine yetirir Topladigi materiallar rusiya herbcilerine ve hokumet memurlarina bir kesfiyat materiali kimi yarayirdisa alimler de onun folklorculuq ve etnoqrafliq meharetine heyran qalirdilar 1856 ci ilin aprelinde yeni 21 yasinda Ili cayi boyuna elmi heyetle birlikde ekspedisiyaya gedir Cari cayinin Iliye qovusdugu yere Karkara gelir Mayin 26 da manascilarla gorusur Uc gun uc gece meshur Manas dastanini dinleyir Kuketay xan haqqinda olan qolu toplayir Bu dastanin ilk yaziya alinmis hissesi olur Sokan Velixanov yalniz Manas dastanini toplayib rus diline cevirmekle kifayetlenmir Kozi Korpes ve Bayan Sulu dastanini da elm alemine qazandirir Sokan Velixanovun ressamliq qabiliyyeti olduguna gore o getdiyi yerleri yalniz sozle tesvir etmir qelem ve firca ile de sekiller cekir Fotonun genis yayilmadigi bir dovrde sekiller Rusiya xususi xidmet orqanlari ucun olduqca vacib olan materiallar sayilirdi Onun vaxtile cekmis oldugu Cuban ana mezarustu resminden sonralar abidenin berpasinda istifade edilmisdir 1857 ci il fevralin 21 de Sokan Velixanov P P Semyonovun zemanetiyle Rusiya Cografiya Cemiyyetine uzv qebul edilir Rusiya Qazax collerini oz erazisi elan etmisdi Boyuk Britaniya Hindistani tutmusdu Cin ise Dogu Turkustani ele kecirmek ucun deriden qabiqdan cixirdi lakin bu bolgede Rusiyanin da Boyuk Britaniyanin da gozu vardi lakin bolge haqqinda bilgi yetersiz idi Oraya geden yollarin veziyyeti ehalinin milli terkibi hakimiyyet orqanlarina munasibeti ve s haqqida genis bilgi olmadan ordunun hereketi mumkunsuzdu Odur ki boyuk bir ticaret karvani teskil edilir Meshur seyyah cografiyaci Semyonov Tyansanski ile 1856 ci ilde tanis olan Dogu Turkustanin serqindeki Qulcada olmus Sokan Velixanovu da tacir kimi Qasqara yola salirlar Karvan 1858 ci ilin 28 iyununda yola cixaraq qazaxlarin Yeddi cadir ruslarinsa Semipalatinski adlandirdiqlari bolgeni kecib Qasqara gelir Cingiz xanin neslinden olmasi aglli ve sebirli davranisi ile olumun pencesinden qurtulan Sokan Velixanov 1859 cu ilin aprelin 12 de zengin materialla geri donur Onun getirdiyi materiallar ve ozunun davranisi quberniya serhedlerini asaraq merkezi hokumete de catir Buna gore de Mudafie Nazirinin gosterisi ile Sokan Velixanov 1860 ci ilin evvellerinde Peterburqa gonderilir Paytaxtda onu yuksek seviyyede qarsilayirlar Car II Aleksandr onu Muqeddes Vladimir ordeni ile teltif edir Herbi rutbesini yukseldirler Bas stabda Orta Asiya ve Dogu Turkistanin xeritesini hazirlayan qrupda islemeyi tapsirirlar lakin onun bu vezifede islemesi o qeder de uzun surmur May ayinda Xarici Isler Naziri kinyaz A M Qorcakovun zemanetile Asiya departamentinde ise qebul edirler Peterburqda yasadigi iki il muddetinde Sokan Velixanov professor A N Beketovla Rusiya Cografiya Cemiyyetinin jurnalina redaktorluq eden diplomat publisist E P Kovalevski ile universitet muellimi alim milliyetce azerbaycan turku olan xristianligi qebul etdiyine gore Aleksandr adini goturmus Mehemmedeli Kazim beyle I N Berezinle V P Vasilevle V V Qriqoryevle ve b gorusur elmi fealiyyetinde onlarla meslehetlesmeler aparir Bir ara Parise de gedir Sokan Velixanov qisa muddetde Peterburqda Orta Asiya Dogu Turkustan ve Sibiri en yaxsi bilen mutexessis kimi taninir O yalniz elmi fealiyyetle mesgul olaraq ensiklopediyaya Ablay meqalesini yazmaqla Kaskardan getirdiyi Tezkireyi Boqrax Tezkireyi Xocaxan elyazmalarini elmi ictimaiyyete tanitmaqla qalmir sair ve yazicilarla da gorusur onlarin sohbetlerinde de feal istirak edir Muhammed Heyder Dualtin Tarixi Residi eserini dunya elmine qazandiran Sokan Velixanovun Peterburqda ictimai teskilatlarla yaxinliq etmesi demokratik fikirli ziyalilarla tez tez gorusmesi hokumet dairelerinin de diqqetinden yayinmir 1861 ci ilin mayinda vetene donen Sokan Velixanov yene de elmi ictimai fealiyyetini davam etdirir 1862 ci ilde onu Atbasar dairesine sultan secseler de generel qubernator tesdiqlemir Dunyagorusunun genislenmesi biliyinin artmasi oturub durdugu adamlardan esitdikleri onun Rusiya hokumetinin isgalci siyasetini derinden anlamaqda komekci olur 1964 cu ilin mart iyun aylarinda Kokand xanligi uzerine rus ordusu hucum edende Sokan Velixanov onlarin terkibinde olur Herbcilerin dinc ehaliye tutduqlari divani gordukde doze bilmir Onlarin qeddarligini durdura bilmeyeceyini gorub geri donur Sokan Velixanov Rusiya hokumetine xidmetde yanildigini basa duserek herbiden istefa verib Mekke ziyaretine getmek isteyir lakin bu ziyaret genc alime muesser olmur 1865 ci il aprelin 10 da Taldi Kurqan vilayetinin Alinamel asiriminda dunyasini deyisir Avropa tipli ilk qazax ressami Boyuk Orda qazaxlari Sartay tayfasindan olan Sari Baqis Burumbayin portreti ve b tablolari ceken Cunqariya ocerkleri Qirgizlar Cin imperiyasinin batisi ve Qulca seheri ve b eserlerin muellifi 29 yasinda dunyasini deyisse de yazdiqlari ile yaddaslara hekk olunur Onun fealiyyetinden bedxah meqsedle de istifade edenler olub xeyirxah meqsedlerle de Bedxahlarin isleri unudulmaqda ve pislenmekdedir Sokan Velixanovun yaradiciligi ise dunya medeniyyetine verdiyi xeyirle olculur Veteninde adinin ebedlesdirilmesi ucun xeyli is gorulmusdur FealiyyetiXarici kecidlerChokan Valihanov na peoples ru Chokan Valihanov v Omske fotolar 2007 05 23 at the Wayback Machine