Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uca andız (lat. Inula helenium) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin andız cinsinə aid bitki növü.
| Uca andız | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Uca andız | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Botaniki xarakteristikası
Hündürlüyü (60) 80–150 sm və daha hündür olan, gövdəsi düzduran, qalın, şırımlı, qısa tüklü, yuxarı hissədə qalxanşəkilli və ya uzun ensiz salxımşəkilli süpürgə şəklində süpürgəvari budaqlanan çoxillik iri ot bitkisidir. Yarpaqları iridir, uzunluğu 40–50 sm, üst tərəfdən zəif tüklü və ya çılpaq, alt tərəfdən sıx yumşaq məxmər tüklüdür, aşağı yarpaqları saplaq üzərindədir, uzunsov-elliptik, xırda dişli və ya mişarlı, yuxarı yarpaqları oturaqdır, uzunsov-yumurtaşəkilli, sivriləşmiş, qaidəsi ürəkşəkilli, yarımgövdə həcmini artırandır. Səbətləri çoxsaylı deyil, iridir, eni 20–35 mm olub, qismən uzun saplaq üzərindədir. Qının bayır yarpaqcıqları otşəkilli, çoxsaylı, demək olar ki, qalın dərilidir, yumurtaşəkilli, boz keçə tüklü, uzunluğu 1–2 (2,5) sm-dir, ortadakılar enli tünd törəməlidir, daxili yarpaqcıqları daha ensiz, kürəkşəkilli və kütdür. Dilcikşəkilli çiçəkləri sarı rəngli, çoxsaylı, ensiz xətvaridir, təpə hissədə sivriikidişlidir, qından uzundur. Toxumlarının uzunluğu 4–5 mm, prizmaşəkillidir, çılpaqdır; kəkili qəhvəyi rəngli, 2–2,5 dəfə toxumdan uzundur. İyun-sentyabr ayında çiçəkləyir, avqust-oktyabr aylarında meyvə verir.
Azərbaycanda yayılması
Samur-Şabran oval., BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, KQ mərkəzi, KQ şimal, KQ cənub, Nax. dağ. Aşağı dağ qurşağından subalp qurşağına qədər. Meşə talalarında və kənarlarında, kolların arasında, çay və göllərin sahilində, bağlarda və tarlalarda bitir.
Yaşayış mühiti
Meşə talalarında, meşə kənarında, kollar arasında, çay və göllərin sahilində, bağ və tarlalarda rast gəlinir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Dərman məqsədilə istifadə olunur, quru köklərindən göy rəngli boyaq almaq olar.
Mənşəyi və yayılması
Uca andız boreal coğrafi tipinin avropa sinfinə aiddir. Atlantik, Orta və Cənubi Avropa, İran, Əfqanıstan, Monqolustan, Şimali Amerika, Yaponiya, Rusiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda uca andız Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında, Samur-Dəvəçi ovalığında və Naxçıvanın dağlıq hissəsində yayılmışdır. Aşağı dağ qurşağından subalp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 500–2600 m qədər) rast gəlir.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Kseromezofitdir, meşə, meşə-kol və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, kolluqlarda, çay kənarlarında və bağçalarda tək-tək, çox vaxt kiçik qruplar əmələ gətirir.
Kimyəvi tərkibi
Saponin, seskviterpenoid, kumarin, flavonoid, efir yağları, C və E vitaminləri, steroid, karotin, acı maddələri, qatran və digər bioloji aktiv maddələrlə zəngindir.
Təsiri və tətbiqi
Uca andız farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, praktiki, eksperimental və xalq təbabətində, eləcə də homeopatiya və farmakologiyada geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, nəfəs yolları, öd və sidik kisəsi, qaraciyər, ağciyər vərəmi, şəkərli diabet, bronxit və bronxial astma, allergiya, dəri, revmatizm, epilepsiya, artrit, ateroskleroz, malyariya, qadın xəstəlikləri, eləcə də irinli yara və xoralar, işləmə, podaqra və çibana qarşı istifadə olunur. Antihelmint, antibakterial, antifunqal, antiprotozoy, gistamin, hərarəti salan, bəlğəmgətirici, tərlədici, hemostatik, sedativ, iltihab proseslərinə qarşı və sidikqovucu təsirə malikdir.
Əkstəsirləri
Böyrək xəstəliklərində və hamiləlik zamanı istifadəsi məsləhət deyildir.
İstifadə olunan hissələri
Müalıcə məqsədilə bitkinin yerüstü hissəsi, yarpaqları, çiçəkləri, kökü və kökümsovu istifadə edilir.
İstifadə formaları
Cövhər, dəmləmə və mazlar.
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Dekorativ, boyaq və bal verən bitkidir.
Təbabətdə
Məhəmməd Mömin (vəfatı 1697 il) qeyd edir ki, andızın yarpaqlarının cövhəri bağırsaqlarda yelin (qazın) yığılmasında xeyirlidir, mədəni möhkəmləndirir, həzm orqanlarında ağrının qarşısını alır. 12 q andız opopanaksla güclü işlətmə dərmanıdır. Soyuqdan baş vermiş mədə spazmalarını aradan qaldırmaq üçün 4,5 q andızı 0,05 q opopanaksla qarışdırıb qəbul etmək lazımdır. Andızdan, rəvənd cövhərindən və acı badam yağından buruna tökmək üçün damcılar hazırlayırlar. Bu damcılar kənziki (burun-udlağı) təmizləyir, unutqanlıqda, əzginlik və zökəmdə çox xeyirlidir. Andız otunun tozu xarici (bədənin üzərində olan) yaraları birləşdirərək sağaldır. Bununla, belə andızın bağırsağa ziyanı var. Onu ərəb qatranı tarazlaşdırılır. Andızı mərzə ilə əvəz edirlər. Andız cövhərinin dozası – 23, 5 q təzə yarpaqların isə – 9 q-dır.
İbn Sina qeyd edir ki, andız oturaq sinirinin iltihabında, oynaq ağrılarında, soyuqdəymədə və əzələ qırılmalarında kömək edir. Andızın həlimi bəlğəmgətirici təsirə malikdir. Gövdəsinin həlimi, xüsusilə şərbəti, sidikqovucu və aybaşıqovucu kimi istifadə olunur.
Ənənəvi Tibet təbabətində andız mədə həzmetməməsində, iştaha azlığında, kostusla və boz mirobalanla bərabər isə ürək xəstəliklərində, dalaq və qabırğaarası sancılarda istifadə edilir.
Andızın başqa növü monqol xalq təbabətində işlədilir. Çiçəklərini şişlərdə və sinqa xəstəliyində (C vitamininin çatışmazlığı) istifadə edirlər. Andız mürəkkəb qarışığın tərkibində olaraq monqol və Tibet təbabətində sıxıcı peysər ağrılarında, mütamadi əsnəməkdə, baş ağrılarında, ruh düşkünlüyündə, unutqanlıqda və həddindən artıq yorğunluqda müalicə üçün istifadə edilir.
Azərbaycan xalq təbabətində andız çiçəklərinin dəmləməsi (çayı) bəlğəmgətirici vasitə kimi işlədilir. Kökü və gülünün sulu cövhəri və həlimi mədə-bağırsaq traktının xəstəliklərində yumşaldıcı vasitə kimi və qarın ağrılarında istifadə edilir. Yarpaq və çiçəklərinin dəmi ələş xəstəliyinə (hidropos, bədən boşluqlarına suyun dolması) qarşı vasitədir. Quru kökünün tozu yaranın üzərinə səpilərək trofik xoraların, məlhəmi (mazı) isə çibanların müalicəsində tətbiq edilir.
Bolqar alimləri məsləhətinə görə, 2 çay qaşığı xırdalanmış xammalın üzərinə 2100 mm su tökülməli və kənarda 10 saat saxlanmamı (soyuq ayırma). Sonra bu tərkibi filtrdən keçirərək 1 gün ərzində içmək lazımdır. Başqa bir vasitə (isti ayırma): 5–10 q xammalı (toz halına salınmış kökü) həlimin yarısı buxarlanıb uçana qədər 400 ml suda qaynatmaq həlimi soyutmaq filterdən keçirmək və hər iki saatdan bir 1 xörək qaşığı qədərində qəbul etmək.
Müasir tibb elmində andızın əsas müalicə xüsusiyyətləri: iltihaba qarşı, bəlğəmgətirici və qurtqovucu. O, həzm traktının sığallı əzələsinə spazmagötürücü təsir göstərir. Andız kökünün həlimindən öskürəkdə, bronxitdə və soyuqdəymədə istifadə edirlər. Andızın kökündən mədə xorası və onikibarmaq barğırsağın müalicəsi üçün nəzərə tutulmuş allanton adlı preparat alınıb.
Tərkibi və təsiri
Kökümsov və köklərinin tərkibində efir yağı, alontolakton (1–3%), triterpenoid laktonları və 44% inulin saponinləri, psevdoinulin, inulenin, qatran, aşı maddələri, β-sitositerin, triterpen saponinlər, palmitin, sirkə və benzoy turşuları vardır. Yarpaqlarının tərkibində 3% efir yağı, C və E vitaminləri, aşı maddələri (9,32%), lakton (1,19%), fumarin, sirkə və propion turşuları vardır. Orqanlarında efir yağları, mürəkkəb tərkibli qalenin, lakton, alantol və proazulen maddələri vardır. Bundan başqa tərkibində efir yağı (1–3%), alontolakton, izoalontolakton, dihidroalontolakton, alontol turşusu, proazulen, çoxlu miqdarda inulin (44%-ə qədər), rsevdoinulin, inulein, alkaloidlər, qatran, sirkə və benzoy turşuları vardır. Bu bitkini Hippokrat yüksək qiymətləndirmişdir.
Sinonimləri
- Aster helenium (L.) Scop.
- Aster officinalis All.
- Corvisartia helenium (L.) Mérat
- Helenium grandiflorum Gilib.
- Inula helenium subsp. helenium
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 881.
- Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva, Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uca andiz lat Inula helenium bitkiler aleminin astracicekliler destesinin murekkebcicekliler fesilesinin andiz cinsine aid bitki novu Uca andizElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste AstraciceklilerFesile MurekkebciceklilerYarimfesile AsteroideaeTriba Cins AndizNov Uca andizBeynelxalq elmi adiInula helenium L 1753Sekil axtarisiITIS 37797NCBI 55635EOL 491949Botaniki xarakteristikasiHundurluyu 60 80 150 sm ve daha hundur olan govdesi duzduran qalin sirimli qisa tuklu yuxari hissede qalxansekilli ve ya uzun ensiz salximsekilli supurge seklinde supurgevari budaqlanan coxillik iri ot bitkisidir Yarpaqlari iridir uzunlugu 40 50 sm ust terefden zeif tuklu ve ya cilpaq alt terefden six yumsaq mexmer tukludur asagi yarpaqlari saplaq uzerindedir uzunsov elliptik xirda disli ve ya misarli yuxari yarpaqlari oturaqdir uzunsov yumurtasekilli sivrilesmis qaidesi ureksekilli yarimgovde hecmini artirandir Sebetleri coxsayli deyil iridir eni 20 35 mm olub qismen uzun saplaq uzerindedir Qinin bayir yarpaqciqlari otsekilli coxsayli demek olar ki qalin derilidir yumurtasekilli boz kece tuklu uzunlugu 1 2 2 5 sm dir ortadakilar enli tund toremelidir daxili yarpaqciqlari daha ensiz kureksekilli ve kutdur Dilciksekilli cicekleri sari rengli coxsayli ensiz xetvaridir tepe hissede sivriikidislidir qindan uzundur Toxumlarinin uzunlugu 4 5 mm prizmasekillidir cilpaqdir kekili qehveyi rengli 2 2 5 defe toxumdan uzundur Iyun sentyabr ayinda cicekleyir avqust oktyabr aylarinda meyve verir Azerbaycanda yayilmasiSamur Sabran oval BQ Quba BQ serq BQ qerb KQ merkezi KQ simal KQ cenub Nax dag Asagi dag qursagindan subalp qursagina qeder Mese talalarinda ve kenarlarinda kollarin arasinda cay ve gollerin sahilinde baglarda ve tarlalarda bitir Yasayis muhitiMese talalarinda mese kenarinda kollar arasinda cay ve gollerin sahilinde bag ve tarlalarda rast gelinir Teserrufat ehemiyyetiDerman meqsedile istifade olunur quru koklerinden goy rengli boyaq almaq olar Menseyi ve yayilmasiUca andiz boreal cografi tipinin avropa sinfine aiddir Atlantik Orta ve Cenubi Avropa Iran Efqanistan Monqolustan Simali Amerika Yaponiya Rusiya ve Qafqazda yayilmisdir Azerbaycanda uca andiz Boyuk ve Kicik Qafqazin butun rayonlarinda Samur Deveci ovaliginda ve Naxcivanin dagliq hissesinde yayilmisdir Asagi dag qursagindan subalp qursagina kimi deniz seviyyesinden 500 2600 m qeder rast gelir Ekoloji qrup ve bitdiyi yerlerKseromezofitdir mese mese kol ve alaq bitkilik tiplerinde rast gelir Esasen meselerde kolluqlarda cay kenarlarinda ve bagcalarda tek tek cox vaxt kicik qruplar emele getirir Kimyevi terkibiSaponin seskviterpenoid kumarin flavonoid efir yaglari C ve E vitaminleri steroid karotin aci maddeleri qatran ve diger bioloji aktiv maddelerle zengindir Tesiri ve tetbiqiUca andiz farmakopeyaya daxil olan ofisinal derman bitkisidir Elmi praktiki eksperimental ve xalq tebabetinde elece de homeopatiya ve farmakologiyada genis tetbiq edilir Esasen mede bagirsaq nefes yollari od ve sidik kisesi qaraciyer agciyer veremi sekerli diabet bronxit ve bronxial astma allergiya deri revmatizm epilepsiya artrit ateroskleroz malyariya qadin xestelikleri elece de irinli yara ve xoralar isleme podaqra ve cibana qarsi istifade olunur Antihelmint antibakterial antifunqal antiprotozoy gistamin herareti salan belgemgetirici terledici hemostatik sedativ iltihab proseslerine qarsi ve sidikqovucu tesire malikdir EkstesirleriBoyrek xesteliklerinde ve hamilelik zamani istifadesi meslehet deyildir Istifade olunan hisseleriMualice meqsedile bitkinin yerustu hissesi yarpaqlari cicekleri koku ve kokumsovu istifade edilir Istifade formalariCovher demleme ve mazlar Diger faydali xususiyyetleri ve istifadesiDekorativ boyaq ve bal veren bitkidir TebabetdeMehemmed Momin vefati 1697 il qeyd edir ki andizin yarpaqlarinin covheri bagirsaqlarda yelin qazin yigilmasinda xeyirlidir medeni mohkemlendirir hezm orqanlarinda agrinin qarsisini alir 12 q andiz opopanaksla guclu isletme dermanidir Soyuqdan bas vermis mede spazmalarini aradan qaldirmaq ucun 4 5 q andizi 0 05 q opopanaksla qarisdirib qebul etmek lazimdir Andizdan revend covherinden ve aci badam yagindan buruna tokmek ucun damcilar hazirlayirlar Bu damcilar kenziki burun udlagi temizleyir unutqanliqda ezginlik ve zokemde cox xeyirlidir Andiz otunun tozu xarici bedenin uzerinde olan yaralari birlesdirerek sagaldir Bununla bele andizin bagirsaga ziyani var Onu ereb qatrani tarazlasdirilir Andizi merze ile evez edirler Andiz covherinin dozasi 23 5 q teze yarpaqlarin ise 9 q dir Ibn Sina qeyd edir ki andiz oturaq sinirinin iltihabinda oynaq agrilarinda soyuqdeymede ve ezele qirilmalarinda komek edir Andizin helimi belgemgetirici tesire malikdir Govdesinin helimi xususile serbeti sidikqovucu ve aybasiqovucu kimi istifade olunur Enenevi Tibet tebabetinde andiz mede hezmetmemesinde istaha azliginda kostusla ve boz mirobalanla beraber ise urek xesteliklerinde dalaq ve qabirgaarasi sancilarda istifade edilir Andizin basqa novu monqol xalq tebabetinde isledilir Ciceklerini sislerde ve sinqa xesteliyinde C vitamininin catismazligi istifade edirler Andiz murekkeb qarisigin terkibinde olaraq monqol ve Tibet tebabetinde sixici peyser agrilarinda mutamadi esnemekde bas agrilarinda ruh duskunluyunde unutqanliqda ve heddinden artiq yorgunluqda mualice ucun istifade edilir Azerbaycan xalq tebabetinde andiz ciceklerinin demlemesi cayi belgemgetirici vasite kimi isledilir Koku ve gulunun sulu covheri ve helimi mede bagirsaq traktinin xesteliklerinde yumsaldici vasite kimi ve qarin agrilarinda istifade edilir Yarpaq ve ciceklerinin demi eles xesteliyine hidropos beden bosluqlarina suyun dolmasi qarsi vasitedir Quru kokunun tozu yaranin uzerine sepilerek trofik xoralarin melhemi mazi ise cibanlarin mualicesinde tetbiq edilir Bolqar alimleri meslehetine gore 2 cay qasigi xirdalanmis xammalin uzerine 2100 mm su tokulmeli ve kenarda 10 saat saxlanmami soyuq ayirma Sonra bu terkibi filtrden kecirerek 1 gun erzinde icmek lazimdir Basqa bir vasite isti ayirma 5 10 q xammali toz halina salinmis koku helimin yarisi buxarlanib ucana qeder 400 ml suda qaynatmaq helimi soyutmaq filterden kecirmek ve her iki saatdan bir 1 xorek qasigi qederinde qebul etmek Muasir tibb elminde andizin esas mualice xususiyyetleri iltihaba qarsi belgemgetirici ve qurtqovucu O hezm traktinin sigalli ezelesine spazmagoturucu tesir gosterir Andiz kokunun heliminden oskurekde bronxitde ve soyuqdeymede istifade edirler Andizin kokunden mede xorasi ve onikibarmaq bargirsagin mualicesi ucun nezere tutulmus allanton adli preparat alinib Terkibi ve tesiriKokumsov ve koklerinin terkibinde efir yagi alontolakton 1 3 triterpenoid laktonlari ve 44 inulin saponinleri psevdoinulin inulenin qatran asi maddeleri b sitositerin triterpen saponinler palmitin sirke ve benzoy tursulari vardir Yarpaqlarinin terkibinde 3 efir yagi C ve E vitaminleri asi maddeleri 9 32 lakton 1 19 fumarin sirke ve propion tursulari vardir Orqanlarinda efir yaglari murekkeb terkibli qalenin lakton alantol ve proazulen maddeleri vardir Bundan basqa terkibinde efir yagi 1 3 alontolakton izoalontolakton dihidroalontolakton alontol tursusu proazulen coxlu miqdarda inulin 44 e qeder rsevdoinulin inulein alkaloidler qatran sirke ve benzoy tursulari vardir Bu bitkini Hippokrat yuksek qiymetlendirmisdir SinonimleriAster helenium L Scop Aster officinalis All Corvisartia helenium L Merat Helenium grandiflorum Gilib Inula helenium subsp heleniumIstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 881 Valide M Elizade Naibe P Mehdiyeva Vuqar N Kerimov Aide Q Ibrahimova BOYUK QAFQAZIN BITKILERI Azerbaycan Baki 2019Hemcinin bax