Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Proto-Hind-Avropa dili və ya Hind-Avropa ana dili Hind-Avropa dillərinin müştərək əcdadı olduğu iddia edilən hipotetik dil ailəsidir. Proto-Hind-Avropalıların danışdıqları bu dil haqqında yazılı məlumat olmadığından, onun haqqında məlum olanlar tarixi linqvistika və yenidənqurma metodlarından istifadə edərək bu dil ailəsindəki dillərin müqayisəsi nəticəsində aşkar edilən xüsusiyyətlərə əsaslanır. Tarixən Hind-Avropa dilinin təxminən eramızdan əvvəl 3500-cü illərdə danışıldığı güman edilir. Ancaq tarixlə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Ehtimal olunur ki, dilin ilkin danışanları Şimali Qara dənizdə, Şərqi Avropanın Xəzər çöllərində yaşamışlar. Proto-Hind-Avropa dilində danışanlar köç yolu ilə bir-birindən ayrıldıqda, bu dil müxtəlif alt qollara bölünmüşdür. Bu gün Hind-Avropa dil ailəsində təxminən 445 yaşayan dil mövcuddur.
Nəzəriyyənin inkişafı
Proto-Hind-Avropa dilinin linqvistik və fonetik xüsusiyyətlərinə dair birbaşa konkret sübut yoxdur. Bu hipotetik dil müasir linqvistikanın müqayisəli metodundan istifadə edilməklə hazırlanmışdır. Müqayisəli metod neoqrammatik məktəb tərəfindən əsası qoyulmuş səs qaydalarına əsaslanır. Müqayisəli metod dilləri müqayisə edir və səs qaydalarını tətbiq etməklə ümumi əcdad dili yaradır.
Hind-Avropa dilləri sahəsində ilk tədqiqatların sanskrit, yunan və latın dilləri arasındakı oxşarlıqları ortaya qoyan və bu dillərin müştərək əcdadı olduğu iddiasını irəli sürən Uilyam Cons tərəfindən aparıldığı düşünülür. Lakin məlumdur ki, 1500-cü illərdə avropalı səyahətçilər Hind-İran dilləri ilə Avropa dilləri arasında oxşarlıqlardan xəbərdar idilər.
1653-cü ildə Markus Zuerius van Boxhorn alman, rumın, yunan, baltik, slavyan, kelt və i İran dillərini özündə birləşdirən proto-dil təklif etmişdir. Bundan başqa, 1767-ci ildə Académie des Inscriptions et Belles-Lettresə göndərilmiş xatirə kitabında bütün həyatını Hindistanda keçirmiş fransız yezuit Qaston-Laurent Coeurdoux, Sanskrit dili ilə Avropa dilləri arasında oxşarlıqlar göstərmişdir.
Bir çox cəhətdən William Jonesun bu sahədəki işi sələflərindən daha az dəqiqdir, çünki o, Hind-Avropa dil ailəsinə Misir, Yapon və Çin dili kimi dilləri də daxil etmişdir.
1816-cı ildə Frans Bopp sanskrit, fars, yunan, latın və alman dillərinin müştərək mənşəli olduğunu iddia etdiyi “Sanskritcədə fleksiya sistemi haqqında” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. 1833-cü ildə “Sanskrit, zend, yunan, latın, litva, qədim slavyan, qot və alman dillərinin müqayisəli qrammatikası” adlı əsərini nəşr etdirmişdir.
1822-ci ildə Yakob Qrimm özünün “Deutsche Grammatik” əsərində bu gün də Qrim qanunu kimi tanınan qaydanı tərtib etmişdir. Qrimm Alman və Hind-Avropa dil ailələri arasındakı əlaqəni göstərmiş və bu dil ailələri arasında səslərin müntəzəm olaraq dəyişdiyini nümayiş etdirmişdir.
Avqust Şleyxerin “Hind-Avropa, sanskrit, yunan və latın dillərinin müqayisəli qrammatikası məcmusu” (1874-77) adlı əsəri proto-hind-avropa dilinin rekonstruksiyası üçün həyata keçirilmiş olan ilk cəhdlərdən biridir.
1900-cü illərin əvvəllərində bu gün də qəbul edilən Proto-Hind-Avropa dilinin ilk tərifləri meydana çıxmışdır. O vaxtdan bəri ən böyük inkişaf Anadolu və Tohar dillərinin kəşfi olmuşdur. Bundan əlavə, qırtlaq nəzəriyyəsinin inkişafı da əsas mərhələlərdən biri olmuşdur. Bu nəzəriyyə proto-hind-Avropa dilinin fonologiyasının linqvistik rekonstruksiyasında müqayisə üsulundan daha düzgün və dəqiq nəticələr verir.
Julius Pokornynin 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Hind-Avropa etimoloji lüğəti) kitabı onun dövrünə qədər olan yığılmış olan informasiyaları ehtiva etməsi və ətraflı morfoloji əsər olması ilə diqqəti çəkir. Kurylowiczin 1956-cı ildə nəşr olunan Apofoniya əsəri Hind-Avropa dillərində səs dəyişikliklərindən bəhs edir. 1960-cı illərdən etibarən Anadolu dilləri haqqında əldə edilmiş olan informasiyalar da, Anadolu dillərinin Hind-Avropa dil ailəsi ilə əlaqəsini sübut etmək üçün kifayət etmişdir.
Saylar
Proto-Hind Avropa dilində sayların aşağıdakı formada olduğu zənn edilir:
| Sihlerin fikiri | |
|---|---|
| bir | *Hoi-no-/*Hoi-wo-/*Hoi-k(ʷ)o-; *sem- |
| iki | *d(u)wo- |
| üç | *trei- , *tri- |
| dörd | *kʷetwor- (o-grade), *kʷetur- (zero grade) (bknz: kʷetwóres yasası) |
| beş | *penkʷe |
| altı | *s(w)eḱs; muhtemelen -> *weḱs |
| yeddi | *septm̥ |
| səkkiz | *oḱtō, *oḱtou or *h₃eḱtō, *h₃eḱtou |
| doqquz | *(h₁)newn̥ |
| on | *deḱm̥(t) |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Proto Hind Avropa dili ve ya Hind Avropa ana dili Hind Avropa dillerinin musterek ecdadi oldugu iddia edilen hipotetik dil ailesidir Proto Hind Avropalilarin danisdiqlari bu dil haqqinda yazili melumat olmadigindan onun haqqinda melum olanlar tarixi linqvistika ve yenidenqurma metodlarindan istifade ederek bu dil ailesindeki dillerin muqayisesi neticesinde askar edilen xususiyyetlere esaslanir Tarixen Hind Avropa dilinin texminen eramizdan evvel 3500 cu illerde danisildigi guman edilir Ancaq tarixle bagli fikirler muxtelifdir Ehtimal olunur ki dilin ilkin danisanlari Simali Qara denizde Serqi Avropanin Xezer collerinde yasamislar Proto Hind Avropa dilinde danisanlar koc yolu ile bir birinden ayrildiqda bu dil muxtelif alt qollara bolunmusdur Bu gun Hind Avropa dil ailesinde texminen 445 yasayan dil movcuddur Nezeriyyenin inkisafiProto Hind Avropa dilinin linqvistik ve fonetik xususiyyetlerine dair birbasa konkret subut yoxdur Bu hipotetik dil muasir linqvistikanin muqayiseli metodundan istifade edilmekle hazirlanmisdir Muqayiseli metod neoqrammatik mekteb terefinden esasi qoyulmus ses qaydalarina esaslanir Muqayiseli metod dilleri muqayise edir ve ses qaydalarini tetbiq etmekle umumi ecdad dili yaradir Hind Avropa dilleri sahesinde ilk tedqiqatlarin sanskrit yunan ve latin dilleri arasindaki oxsarliqlari ortaya qoyan ve bu dillerin musterek ecdadi oldugu iddiasini ireli suren Uilyam Cons terefinden aparildigi dusunulur Lakin melumdur ki 1500 cu illerde avropali seyahetciler Hind Iran dilleri ile Avropa dilleri arasinda oxsarliqlardan xeberdar idiler 1653 cu ilde Markus Zuerius van Boxhorn alman rumin yunan baltik slavyan kelt ve i Iran dillerini ozunde birlesdiren proto dil teklif etmisdir Bundan basqa 1767 ci ilde Academie des Inscriptions et Belles Lettrese gonderilmis xatire kitabinda butun heyatini Hindistanda kecirmis fransiz yezuit Qaston Laurent Coeurdoux Sanskrit dili ile Avropa dilleri arasinda oxsarliqlar gostermisdir Bir cox cehetden William Jonesun bu sahedeki isi seleflerinden daha az deqiqdir cunki o Hind Avropa dil ailesine Misir Yapon ve Cin dili kimi dilleri de daxil etmisdir 1816 ci ilde Frans Bopp sanskrit fars yunan latin ve alman dillerinin musterek menseli oldugunu iddia etdiyi Sanskritcede fleksiya sistemi haqqinda adli eserini nesr etdirmisdir 1833 cu ilde Sanskrit zend yunan latin litva qedim slavyan qot ve alman dillerinin muqayiseli qrammatikasi adli eserini nesr etdirmisdir 1822 ci ilde Yakob Qrimm ozunun Deutsche Grammatik eserinde bu gun de Qrim qanunu kimi taninan qaydani tertib etmisdir Qrimm Alman ve Hind Avropa dil aileleri arasindaki elaqeni gostermis ve bu dil aileleri arasinda seslerin muntezem olaraq deyisdiyini numayis etdirmisdir Avqust Sleyxerin Hind Avropa sanskrit yunan ve latin dillerinin muqayiseli qrammatikasi mecmusu 1874 77 adli eseri proto hind avropa dilinin rekonstruksiyasi ucun heyata kecirilmis olan ilk cehdlerden biridir 1900 cu illerin evvellerinde bu gun de qebul edilen Proto Hind Avropa dilinin ilk terifleri meydana cixmisdir O vaxtdan beri en boyuk inkisaf Anadolu ve Tohar dillerinin kesfi olmusdur Bundan elave qirtlaq nezeriyyesinin inkisafi da esas merhelelerden biri olmusdur Bu nezeriyye proto hind Avropa dilinin fonologiyasinin linqvistik rekonstruksiyasinda muqayise usulundan daha duzgun ve deqiq neticeler verir Julius Pokornynin 1959 cu ilde nesr etdirdiyi Indogermanisches etymologisches Worterbuch Hind Avropa etimoloji lugeti kitabi onun dovrune qeder olan yigilmis olan informasiyalari ehtiva etmesi ve etrafli morfoloji eser olmasi ile diqqeti cekir Kurylowiczin 1956 ci ilde nesr olunan Apofoniya eseri Hind Avropa dillerinde ses deyisikliklerinden behs edir 1960 ci illerden etibaren Anadolu dilleri haqqinda elde edilmis olan informasiyalar da Anadolu dillerinin Hind Avropa dil ailesi ile elaqesini subut etmek ucun kifayet etmisdir SaylarProto Hind Avropa dilinde saylarin asagidaki formada oldugu zenn edilir Sihlerin fikiribir Hoi no Hoi wo Hoi k ʷ o sem iki d u wo uc trei tri dord kʷetwor o grade kʷetur zero grade bknz kʷetwores yasasi bes penkʷealti s w eḱs muhtemelen gt weḱsyeddi septm sekkiz oḱtō oḱtou or h eḱtō h eḱtoudoqquz h newn on deḱm t