Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi arıyeyən (lat. Pernis apivorus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin qırğıkimilər dəstəsinin qırğılar fəsiləsinin arıyeyən cinsinə aid heyvan növü.
| Adi arıyeyən | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Sinif: İnfrasinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Adi arıyeyən | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təsviri
Adi arıyeyən qarğadan iridir. Havada boynu görünmür. Quyruğu uzundur və üzərində 3 enli zolaq var. Qanadlarının altı zolaqlıdır. Bel tərəfi tutqun qonur, qarın tərəfi ürəkşəkilli, naxışlıdır. Alınında və gözləri ətrafındakı lələklər ilan pulcuğuna oxşayır.
Yayılması
Avropada və Qərbi Asiyada nəsil verir, Afrikada qışlayır. Azərbaycanda düzənlik və dağətəyi rayonlarda yayılmışdır.
Yaşayış yeri və həyat tərzi
Adi arıyeyən, adətən, ətrafında quraq iqlimli açıq sahə olan hündür ağaclardan ibarət seyrək meşələrdə məskən salır. May ayında hündür ağacda yuva tikir və ya qarğa yuvasını zəbt edir. Eyni yuvadan bir neçə il istifadə edir. Yuvasını elə yerləşdirir ki, onun üzərini yaşıl budaq örtür. Adətən 1-2 yumurta verir. Yumurtasının forması dairəvi, rəngi sıx şabalıdı xallarla bəzənmiş, ölçüsü 50-52x42 – 43 mm olur. Dişi və erkək quş 27-29 gün növbəli kürt yatırlar. Onlar balalarını 40 günə qədər yuvada, 15-20 gün də kənarda yemləyirlər.
Adi arıyeyən zərqanadlı cücüləri xoşlayır. Arıların koloniyasını tapıb, sürfələrini yeyir. Hymenobtera nümayəndələrini yeməyə ixtisaslaşıb. Lakin tırtıl, böcək, qurbağa, kərtənkələ, ilan, xırda quş və siçan yeməkdən də imtina etmir.
Sayı
1950-ci illərdən sonra onların sayının sürətlə azalması müşahidə olunur. Eyni vaxtda yayılma sahəsi kiçilmişdir. Azərbaycanda Qanıx-Əyriçayda, Lənkəran düzənliyində, Kürqırağı tuqay meşələrində nəsil verməkdən məhrum olmuşdur. XX əsrin sonlarında 18 cüt olmuşdur. Hazırda yalnız Samur–Şabran düzənliyində, Şamaxı-Altıağac, Kiçik və Böyük Qafqazın dağətəyi sahələrində nadir hallarda nəsil verir. Azərbaycanda cəmi 10 cüt qeydə alınmışdır.
Adi arıyeyənlərin zərərli yırtıcı quş hesab edilərək ovlanması, meşələrin qırılması, bitkilərin ziyanvericilərinə və xəstəliklərinə qarşı kimyəvi preparatlardan çox istifadə olunması onların sayının sürətlə azalmasının əsas səbəbləridir.
Qorunması
Adi arıyeyən Qırmızı kitaba daxil edilmişdir. Ovlanması qadağandır. Altıağac Milli Parkında nəzarət altında saxlanılır. Bu quşların mühafizəsi CİTES, Bern və Bonn konvensiyalarına daxil edilmişdir.
Arıyeyən quşların ağıllı taktikaları
Bəzi quşlar qeyri-mümkün görünməsinə baxmayaraq, daşı belə qaza bilirlər. Möhkəm qayaları oyarkən istifadə etdikləri bir alətləri var: dimdikləri… Arı yeyən quş bu quşlardan biridir.
Arı yeyən quş (meropidae) yuvasını qumdaşı uçurumlarının üstünə və ya çayın sahilindəki bərkimiş palçıqlara dimdiyilə davamlı şəkildə vurub oyuqlar açaraq qurur. Oyuq açma prosesinə 90-100 sm uzunluğunda dar tunel açana qədər davam edir. Yuvanın kənarlarını açmaq üçün inşaat vasitəsi kimi dimdiyindən istifadə edən arı yeyən quşun qısa və güclü pəncələri də qazma işinə kömək edir. Yuvanın içində toplanan torpağı pəncəsilə bayıra boşaldır. Arı yeyən quşların bəzi növləri 1000 və ya daha çox quşdan ibarət koloniyalar halından yaşayırlar. Elm adamları bu qədər çox yuvanın içində hər quşun öz yuvasını necə tapdığını açıqlaya bilmirlər. (David Attenborough, The Trials of Life, s.137)Arı yeyən quşların maraqlı xüsusiyyətlərindən biri də həşərat ovlamaqda göstərdikləri peşəkarlıqlarıdır. Bu quşlar arılarla qidalanırlar. Bu olduqca təəccüblüdür, çünki digər quşlar üçün arı yemək öldürücü ola bilər. Ancaq arı yeyən quşlara arıların zəhəri təsir etmir. Çünki bu quşlar tutduqları arının qarnını əvvəlcə bir budağa sürtərək aşındırır, beləliklə, zəhəri havaya boşaldırlar. (David Attenborough, Life of Birds, s.96)
Arı yeyən quşun digər bədən xüsusiyyətləri də həşəratları asanlıqla tutmalarına kömək edir. 4,5 sm uzunluğunda dimdiyi var. Bu uzunluq əhəmiyyətlidir, çünki əgər quşun dimdiyi daha qısa olsa, həşəratları tutmağa çalışarkən həşəratlar onu yaralaya bilər. Bundan əlavə, dimdiyinin çox sivri uc hissəsi də ovunu sinə ilə qarın arasından tutmasına kömək edir. Bu sayədə arının zəhərini daha asan boşalda bilir.
Arı yeyən quş həşəratın zəhərini necə zərərsizləşdirməyi, əlbəttə, öz iradəsilə öyrənərək tətbiq edə bilməz. Bu cür həyati dərəcədə təhlükəli hadisəni quşun təcrübə edib öyrənmə metodu ilə kəşf etdiyini heç kəs iddia etməz. Bir quşun bu cür ağıllı taktika işlətməsi onun yarandığı andan bu biliklərə malik olaraq yer üzünə gəldiyini göstərir. Bundan başqa, quşun bütün bədən quruluşunun da bu cür qida tutma prosesinə uyğun formada olması və canlının arıları tuta biləcək şəkildə yaradıldığının açıq-aydın göstəricisidir. Arı yeyən quşları da yer üzündəki bütün canlılar kimi malik olduqları bütün xüsusiyyətlərilə birlikdə yaradılmışdır.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
- IOC World Bird List Version 6.3. 2016. doi:10.14344/IOC.ML.6.3
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi ariyeyen lat Pernis apivorus heyvanlar aleminin xordalilar tipinin quslar sinfinin qirgikimiler destesinin qirgilar fesilesinin ariyeyen cinsine aid heyvan novu Adi ariyeyenElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarSinif QuslarInfrasinif YenidamaqlilarKlad Klad Klad Klad Deste QirgikimilerFesile QirgilarYarimfesile AriyeyenlerCins AriyeyenNov Adi ariyeyenBeynelxalq elmi adiPernis apivorus L 1758 Sekil axtarisiITIS 175454NCBI 43551EOL 45515790TesviriAdi ariyeyen qargadan iridir Havada boynu gorunmur Quyrugu uzundur ve uzerinde 3 enli zolaq var Qanadlarinin alti zolaqlidir Bel terefi tutqun qonur qarin terefi ureksekilli naxislidir Alininda ve gozleri etrafindaki lelekler ilan pulcuguna oxsayir YayilmasiAvropada ve Qerbi Asiyada nesil verir Afrikada qislayir Azerbaycanda duzenlik ve dageteyi rayonlarda yayilmisdir Yasayis yeri ve heyat terziAdi ariyeyen adeten etrafinda quraq iqlimli aciq sahe olan hundur agaclardan ibaret seyrek meselerde mesken salir May ayinda hundur agacda yuva tikir ve ya qarga yuvasini zebt edir Eyni yuvadan bir nece il istifade edir Yuvasini ele yerlesdirir ki onun uzerini yasil budaq ortur Adeten 1 2 yumurta verir Yumurtasinin formasi dairevi rengi six sabalidi xallarla bezenmis olcusu 50 52x42 43 mm olur Disi ve erkek qus 27 29 gun novbeli kurt yatirlar Onlar balalarini 40 gune qeder yuvada 15 20 gun de kenarda yemleyirler Adi ariyeyen zerqanadli cuculeri xoslayir Arilarin koloniyasini tapib surfelerini yeyir Hymenobtera numayendelerini yemeye ixtisaslasib Lakin tirtil bocek qurbaga kertenkele ilan xirda qus ve sican yemekden de imtina etmir Sayi1950 ci illerden sonra onlarin sayinin suretle azalmasi musahide olunur Eyni vaxtda yayilma sahesi kicilmisdir Azerbaycanda Qanix Eyricayda Lenkeran duzenliyinde Kurqiragi tuqay meselerinde nesil vermekden mehrum olmusdur XX esrin sonlarinda 18 cut olmusdur Hazirda yalniz Samur Sabran duzenliyinde Samaxi Altiagac Kicik ve Boyuk Qafqazin dageteyi sahelerinde nadir hallarda nesil verir Azerbaycanda cemi 10 cut qeyde alinmisdir Adi ariyeyenlerin zererli yirtici qus hesab edilerek ovlanmasi meselerin qirilmasi bitkilerin ziyanvericilerine ve xesteliklerine qarsi kimyevi preparatlardan cox istifade olunmasi onlarin sayinin suretle azalmasinin esas sebebleridir QorunmasiAdi ariyeyen Qirmizi kitaba daxil edilmisdir Ovlanmasi qadagandir Altiagac Milli Parkinda nezaret altinda saxlanilir Bu quslarin muhafizesi CITES Bern ve Bonn konvensiyalarina daxil edilmisdir Ariyeyen quslarin agilli taktikalariBezi quslar qeyri mumkun gorunmesine baxmayaraq dasi bele qaza bilirler Mohkem qayalari oyarken istifade etdikleri bir aletleri var dimdikleri Ari yeyen qus bu quslardan biridir Ari yeyen qus meropidae yuvasini qumdasi ucurumlarinin ustune ve ya cayin sahilindeki berkimis palciqlara dimdiyile davamli sekilde vurub oyuqlar acaraq qurur Oyuq acma prosesine 90 100 sm uzunlugunda dar tunel acana qeder davam edir Yuvanin kenarlarini acmaq ucun insaat vasitesi kimi dimdiyinden istifade eden ari yeyen qusun qisa ve guclu penceleri de qazma isine komek edir Yuvanin icinde toplanan torpagi pencesile bayira bosaldir Ari yeyen quslarin bezi novleri 1000 ve ya daha cox qusdan ibaret koloniyalar halindan yasayirlar Elm adamlari bu qeder cox yuvanin icinde her qusun oz yuvasini nece tapdigini aciqlaya bilmirler Da vid At ten bo ro ugh The Tri als of Li fe s 137 Ari yeyen quslarin maraqli xususiyyetlerinden biri de heserat ovlamaqda gosterdikleri pesekarliqlaridir Bu quslar arilarla qidalanirlar Bu olduqca teeccubludur cunki diger quslar ucun ari yemek oldurucu ola biler Ancaq ari yeyen quslara arilarin zeheri tesir etmir Cunki bu quslar tutduqlari arinin qarnini evvelce bir budaga surterek asindirir belelikle zeheri havaya bosaldirlar Da vid At ten bo ro ugh Li fe of Birds s 96 Ari yeyen qusun diger beden xususiyyetleri de heseratlari asanliqla tutmalarina komek edir 4 5 sm uzunlugunda dimdiyi var Bu uzunluq ehemiyyetlidir cunki eger qusun dimdiyi daha qisa olsa heseratlari tutmaga calisarken heseratlar onu yaralaya biler Bundan elave dimdiyinin cox sivri uc hissesi de ovunu sine ile qarin arasindan tutmasina komek edir Bu sayede arinin zeherini daha asan bosalda bilir Ari yeyen qus heseratin zeherini nece zerersizlesdirmeyi elbette oz iradesile oyrenerek tetbiq ede bilmez Bu cur heyati derecede tehlukeli hadiseni qusun tecrube edib oyrenme metodu ile kesf etdiyini hec kes iddia etmez Bir qusun bu cur agilli taktika isletmesi onun yarandigi andan bu biliklere malik olaraq yer uzune geldiyini gosterir Bundan basqa qusun butun beden qurulusunun da bu cur qida tutma prosesine uygun formada olmasi ve canlinin arilari tuta bilecek sekilde yaradildiginin aciq aydin gostericisidir Ari yeyen quslari da yer uzundeki butun canlilar kimi malik olduqlari butun xususiyyetlerile birlikde yaradilmisdir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 IOC World Bird List Version 6 3 2016 doi 10 14344 IOC ML 6 3Hemcinin bax