Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi zirə (lat. Carum carvi) — bitkilər aləminin çətirçiçəklilər dəstəsinin çətirkimilər fəsiləsinin zirə cinsinə aid bitki növü.
| Adi zirə | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Adi zirə | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Yoğun köklərə malikdir. Yerüstü gövdəsi şırımlıdır, yuxarı hissəsi budaqlıdır. Yarpaqları dövrəsində uzunsovdur, aşağıdakılar uzun saplaqlıdır. Çiçəkləri çətir şəklində yerləşmişdir, ləçəkləri ağdır və ya çəhrayı rəngdədir. Meyvəsi dənəcikdən ibarətdir. Azərbaycanda bu cins 3 növlə təmsil olunmuşdur, onların biri dərman bitkisidir.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 30-60 sm olan ikiillik ot bitkisidir, gövdəsi düz, budaqlıdır. Yarpaqları uzunsov lansetvari, iki və ya üçqat hissələrə ayrılıb lələkvari bölünmüşdür. Xırda, ağ (bəzən çəhrayı) çiçəkləri mürəkkəb çətir formasında birləşmişlər. Meyvəsi iki tərəfdən sıxılmış uzunsov formalıdır, yetişdikdə 2 toxuma ayrılır. Özünəməxsus güclü ətirli iyə, acı, yandıran ədviyyalı dada malikdir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyərək iyul-avqust aylarında meyvə verir.
Mənşəyi və yayılması
Adi zirə boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin palearktik-dağ qrupuna aiddir. Avropa, Şimali Afrika, İran, Yeni Zelandiya, Monqolustan, Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Qiymətli bitki olduğu üçün Azərbaycanın əksər rayonlarında çoxdan bəri becərilir. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında , Naxçıvanın və Talışın dağlıq hissələrində, orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 800–3200 m-ə hündürlükdə) rast gəlinir. Əsasən, meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində rast gəlinir.
Elmi təbabətdə zirənin meyvəsindən istifadə olunur. Belə ki, meyvələri yetişənə az qalan vaxtda bitkinin yerüstü hissəsi çin və ya oraqla biçilib yığılır, sonra dərz bağlanır və bir müddət açıq havada qurudulub, tədarük məntəqəsinə göndərirlər. Burada qurudulmuş zirə otundan meyvələrini xırmanda döymək yolu ilə və ya xüsusi maşın vasitəsilə ayırıb təmizləyir, torbalara doldurub, aptek anbarlarına göndərirlər.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Kseromezofitdir, meşə-çəmən bitkilik tipində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir, müxtəlifotlu senozların komponentidir.
Tərkibi
Zirə meyvəsinin tərkibində dərman əhəmiyyətli bir sıra maddələr vardır. Bunlardan başlıcasına efir yağıdır. Meyvələrində efir yağının miqdarı 3-6%-ə qədər olur. Zirənin efir yağı son dərəcə xoş ətirli iyə malik olub, tərkibcə karbon ketonundan və terpen-limonendən ibarətdir. Bundan başqa, meyvələrində 20 %-ə qədər piyli yağ 22 % zülal maddəsi vardır. Bu son illərdə zirə meyvələrində müalicə əhəmiyyətli flavonoidli maddələr – kversetin, kempferol və s. tapılmışdır.
Təsiri və tətbiqi
Adi zirə farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Tibet, Çin, Hind və xalq təbabətində, habelə baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, nəfəs yolları, böyrək, sidik kisəsi, göz, nevroz, vərəm və s. xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Antibakterial, antihelmint, işlədici, sidikqovucu, qansaxlayıcı və digər təsirlərə malikdir.
Zirə meyvələrindən təbabətdə dəmləmə, poroşok, ətirli su və efir yağı hazırlanır və onlardan xroniki mədə-bağırsaq xəstəliyində mədənin həzmolma prosesini yaxşılaşdıran, köpolmanın qarşısını alan, eləcə də bağırsaqlarda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi istifadə edilir. Ümumiyyətlə, xroniki mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində zirə faydalı dərman hesab olunur.
Zirə meyvələri xalq təbabətində də geniş istifadə edilir. Meyvələrini poroşok halına salıb, ondan 1 xörək qaşığı 1 stəkan qaynar suda çay kimi dəmləyib, mədə ağrılarında içirlər. Bundan başqa poroşokun çayından iştahartıran, həzmolmanı yaxşılaşdıran və mədə-bağırsaqda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi qəbul edirlər.
Zirə meyvəsinin çayından böyrək xəstəliklərində sidikqovucu vasitə kimi də işlədilir. Bundan əlavə meyvələrindən alınan efir yağından bir çox yeyinti məmulatlarının tərkibində ətirli ədviyyat kimi də işlədilir.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi zirə çox qiymətli və xoş ətirli dərman bitkisidir. Onun Azərbaycanın subtropik rayonlarında daha geniş becərilməsi vacibdir. Bitki iyun-iyul aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda yabanı halda Böyük Qafqazın şərq və qərb zonalarında Quba-Qusar rayonlarında və Kiçik Qafqazın mərkəzində, Naxçıvanda, Lənkəranda yayılmışdır.
Əks təsirləri
Hamilə qadınların qidasında zirə istifadə edilməməlidir.
İstifadə olunan hissələri və İstifadə formaları
Müalicə məqsədi ilə bitkinin meyvələri istifadə edilir. Cövhər və efir yağı kimi istifadə edilir.
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Adi zirənin meyvələri yeyinti və qənnadı, habelə ətriyyat sənayelərində istifadə olunur. Xoş ətrə malik olduğuna görə çörək, kəsmik, pendir və kolbasaların aromatizasiyasında geniş istifadə edilir. Şorabalara, souslara və ətə ədviyyə kimi əlavə olunur. Baytarlıqda heyvanlara qarın köpləri və bağırsaqda qıcqırma prosesləri olduqda verilir. Meyvələrindən alınan efir yağı sabun və spirtli içkilərin istehsalında isifadə olunur.
Yayılması
Böyük Qafqazın qərbində, şərqində, Quba ərazisində orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi yayılmışdır. Meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 263.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi zire lat Carum carvi bitkiler aleminin cetircicekliler destesinin cetirkimiler fesilesinin zire cinsine aid bitki novu Adi zireElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste CetirciceklilerFesile CetirkimilerYarimfesile Triba Cins ZireNov Adi zireBeynelxalq elmi adiCarum carvi L 1753Sekil axtarisiITIS 29610NCBI 48032EOL 581712 Yogun koklere malikdir Yerustu govdesi sirimlidir yuxari hissesi budaqlidir Yarpaqlari dovresinde uzunsovdur asagidakilar uzun saplaqlidir Cicekleri cetir seklinde yerlesmisdir lecekleri agdir ve ya cehrayi rengdedir Meyvesi denecikden ibaretdir Azerbaycanda bu cins 3 novle temsil olunmusdur onlarin biri derman bitkisidir Botaniki tesviriHundurluyu 30 60 sm olan ikiillik ot bitkisidir govdesi duz budaqlidir Yarpaqlari uzunsov lansetvari iki ve ya ucqat hisselere ayrilib lelekvari bolunmusdur Xirda ag bezen cehrayi cicekleri murekkeb cetir formasinda birlesmisler Meyvesi iki terefden sixilmis uzunsov formalidir yetisdikde 2 toxuma ayrilir Ozunemexsus guclu etirli iye aci yandiran edviyyali dada malikdir Iyun iyul aylarinda cicekleyerek iyul avqust aylarinda meyve verir Menseyi ve yayilmasiAdi zire boreal cografi tipinin palearktik sinfinin palearktik dag qrupuna aiddir Avropa Simali Afrika Iran Yeni Zelandiya Monqolustan Rusiya Orta Asiya ve Qafqazda yayilmisdir Qiymetli bitki oldugu ucun Azerbaycanin ekser rayonlarinda coxdan beri becerilir Azerbaycanda Boyuk ve Kicik Qafqazin butun rayonlarinda Naxcivanin ve Talisin dagliq hisselerinde orta dag qursagindan alp qursagina kimi deniz seviyyesinden 800 3200 m e hundurlukde rast gelinir Esasen meselerde cay kenarlarinda subalp ve alp cemenliklerinde rast gelinir Elmi tebabetde zirenin meyvesinden istifade olunur Bele ki meyveleri yetisene az qalan vaxtda bitkinin yerustu hissesi cin ve ya oraqla bicilib yigilir sonra derz baglanir ve bir muddet aciq havada qurudulub tedaruk menteqesine gonderirler Burada qurudulmus zire otundan meyvelerini xirmanda doymek yolu ile ve ya xususi masin vasitesile ayirib temizleyir torbalara doldurub aptek anbarlarina gonderirler Ekoloji qrup ve bitdiyi yerlerKseromezofitdir mese cemen bitkilik tipinde rast gelir Esasen meselerde cay kenarlarinda subalp ve alp cemenliklerinde qrup seklinde bitir muxtelifotlu senozlarin komponentidir TerkibiZire meyvesinin terkibinde derman ehemiyyetli bir sira maddeler vardir Bunlardan baslicasina efir yagidir Meyvelerinde efir yaginin miqdari 3 6 e qeder olur Zirenin efir yagi son derece xos etirli iye malik olub terkibce karbon ketonundan ve terpen limonenden ibaretdir Bundan basqa meyvelerinde 20 e qeder piyli yag 22 zulal maddesi vardir Bu son illerde zire meyvelerinde mualice ehemiyyetli flavonoidli maddeler kversetin kempferol ve s tapilmisdir Tesiri ve tetbiqiAdi zire farmakopeyaya daxil olan ofisinal derman bitkisidir Elmi eksperimental Tibet Cin Hind ve xalq tebabetinde habele baytarliqda genis tetbiq edilir Esasen mede bagirsaq qaraciyer nefes yollari boyrek sidik kisesi goz nevroz verem ve s xesteliklere qarsi istifade olunur Antibakterial antihelmint isledici sidikqovucu qansaxlayici ve diger tesirlere malikdir Zire meyvelerinden tebabetde demleme porosok etirli su ve efir yagi hazirlanir ve onlardan xroniki mede bagirsaq xesteliyinde medenin hezmolma prosesini yaxsilasdiran kopolmanin qarsisini alan elece de bagirsaqlarda emele gelen iltihabi aradan qaldiran derman kimi istifade edilir Umumiyyetle xroniki mede bagirsaq xesteliklerinin mualicesinde zire faydali derman hesab olunur Zire meyveleri xalq tebabetinde de genis istifade edilir Meyvelerini porosok halina salib ondan 1 xorek qasigi 1 stekan qaynar suda cay kimi demleyib mede agrilarinda icirler Bundan basqa porosokun cayindan istahartiran hezmolmani yaxsilasdiran ve mede bagirsaqda emele gelen iltihabi aradan qaldiran derman kimi qebul edirler Zire meyvesinin cayindan boyrek xesteliklerinde sidikqovucu vasite kimi de isledilir Bundan elave meyvelerinden alinan efir yagindan bir cox yeyinti memulatlarinin terkibinde etirli edviyyat kimi de isledilir Yuxarida qeyd edilenlerden gorunduyu kimi zire cox qiymetli ve xos etirli derman bitkisidir Onun Azerbaycanin subtropik rayonlarinda daha genis becerilmesi vacibdir Bitki iyun iyul aylarinda cicekleyir meyveleri avqustda yetisir Azerbaycanda yabani halda Boyuk Qafqazin serq ve qerb zonalarinda Quba Qusar rayonlarinda ve Kicik Qafqazin merkezinde Naxcivanda Lenkeranda yayilmisdir Eks tesirleriHamile qadinlarin qidasinda zire istifade edilmemelidir Istifade olunan hisseleri ve Istifade formalariMualice meqsedi ile bitkinin meyveleri istifade edilir Covher ve efir yagi kimi istifade edilir Diger faydali xususiyyetleri ve istifadesiAdi zirenin meyveleri yeyinti ve qennadi habele etriyyat senayelerinde istifade olunur Xos etre malik olduguna gore corek kesmik pendir ve kolbasalarin aromatizasiyasinda genis istifade edilir Sorabalara souslara ve ete edviyye kimi elave olunur Baytarliqda heyvanlara qarin kopleri ve bagirsaqda qicqirma prosesleri olduqda verilir Meyvelerinden alinan efir yagi sabun ve spirtli ickilerin istehsalinda isifade olunur YayilmasiBoyuk Qafqazin qerbinde serqinde Quba erazisinde orta dag qursagindan alp qursagina kimi yayilmisdir Meselerde cay kenarlarinda subalp ve alp cemenliklerinde qrup seklinde bitir IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 263 Hemcinin bax