Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Növləşmə, Bioloji Növ Tərifi daxilində, sonradan "ortaq əcdad" olaraq xatırlanacaq olan bir qrup canlının, müxtəlif mexanizmlər daxilində bir-birləriylə cütləşə bilməyəcək qədər dəyişmələri nəticəsində, öz içlərində cütləşə bilən ancaq digər canlı qruplarıyla məhsuldar döllər verə bilməyən, iki və ya daha çox yeni canlı qrupunun meydana gəlməsi deməkdir.
Növləşmə mexanizmləri
Allopatrik növləşmə
Təbiət, davamlı olaraq dəyişir. Qitələr hərəkət edər, mövsümlər dəyişir, külək və axıntılar istiqamət dəyişdirir, quraqlıq müşahidə olunur və daha minlərlə bu cür dəyişən təbii hadisələr baş verir. Bu dəyişmələr əsnasında, müəyyən bölgələrdə yaşayan canlılar bir-birlərindən ayrı düşə bilərlər və ya bir növ içərisindəki canlılardan bəziləri başqa bölgələrə köç etmək məcburiyyətində qalarkən, bir qismi hal-hazırda var olduqları bölgədə qala bilərlər. Ssenariləri sonsuz sayda diversifikasiya edə bilərik. Bir-birindən ayrılan bu populyasiyalar fərqli seçmə təzyiqləri təsirində, nəsillər boyu öz içlərində, amma bir-birləriylə cütləşməyəcək şəkildə törəyirlər və həyatlarını davam etdirirlər. İlk mühitdən, yeni və quraq mühitə keçən canlılar üzərində yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi sıx bir seçmə təzyiqi meydana gəlir və davamlı olaraq populyasiyada müəyyən fərdlər üstünlüklü mövqedə olur və seçilir. Digərləri isə məğlub olur. Nəsillər boyu bu seçmə davam edir və yeni mühitdəki siçanlar, yavaş-yavaş o mühitə daha çox adaptasiya olacaq şəkildə (daha doğrusu daha çox adaptasiya olanların seçilməsi nəticəsində) fərqlənirlər. Bu Təkamüldür.
Simpatrik növləşmə
Simpatrik növləşmə, fiziki baryerlərlə bir-birlərindən ayrılmayan populyasiyalar içərisində meydana gələn növləşməyə verilən addır. Bunu dərhal bir nümunə ilə açıqlamaq istəyirəm, sonra bəzi şərhlərə girəcəyəm:
1800-cü illərin ortasında Rhagoletis pomonella adlı bir ağcaqanad, yalnız Şimali Amerikada olan yemişan (hawthorn) üzərində yaşayır, cütləşir və yumurtalarını qoyurdu. Ancaq bundan 150 il əvvəl, Avropalıların bir qismi Şimali Amerikaya alma ağaclarını gətirmişdi və ekməyə başlamışdı. Bundan sonra, Rhagoletis'lərin bir qismi, digərləri ilə eyni mühitdə olan alma ağacları üzərində yaşamağa başladı. Bunun səbəbi, alma ağaclarının yemişan bitkisi ilə olduqca yaxın qohum olmasıdır. Bu nöqtədə əhəmiyyətli bir fərq var: Alma, yemişana görə fərqli qoxu verirdi və mövsümi yetkinləşmə zamanı yemişandan daha əvvəl idi.
Alma ağacları yeni bir həyat sahəsi olduğu və hələ ələ keçirilmədiyi üçün, ağaclar üzərinə yerləşən Rhagoletis'lər qısa müddətdə azadlıq üstünlüklərini istifadə edərək saylarını artırdılar və alma ağacının qoxusunu seçim edəcək və almanın meydana gəldiyi dövrdə yumurtalarını buraxacaq şəkildə ferqliləşməyə başladılar. Digər tərəfdə, yemişan üzərində yaşayanlar isə həyatlarını əvvəllər də olduğu davam etdirirdilər.
Hal-hazırda, Şimali Amerikada iki qrup Rhagoletis pomonella yaşamaqdadır. Bir qrup, yumurtalarını yalnız yemişan üzərindəki meyvələrə buraxır, bir digər qrup isə yalnız alma ağacları üzərinə. Bundan başqa, bu iki bitkinin yetkinləşmə dövrləri bir-birindən fərqli olduğuna görə aralarında, coğrafi izolyasiyaya bağlı olmadan ibarət olan cinsi izolyasiya meydana gəlmişdir; yəni iki qrup (varyete, növ) bir-biri ilə çox uzun illərdir cütləşmir və həmişə öz aralarında cütləşirlər. Halbuki ağaclar çox vaxt bənzər bölgələrdə olur.
Araşdırmaçılar bu iki qrupun bir-birindən hər keçən il daha da uzaqlaşdığını və növləşmə yolunda getdiklərini düşünürlər. Hətta artıq bunlara iki fərqli alt növ olaraq baxan araşdırmaçılar belə var. Çünki bu iki qrupun sürfəyə çevrilmə zamanı, böyümə sürətləri, və s. xüsusiyyətləri olduqca fərqliləşirlər. Belə ki, bir parazit növü yalnız alma üzərindəki qrupu təsirləyərkən, digər qrupa təsir edə bilmir; bu da genetik fərqliləşməyə gətirib çıxarır. Bu, simpatrik növləşmədir.
Simpatrik növləşmə həşəratlar sinfində olduqca tez görülməklə birlikdə, əksəriyyətlə bitkilər aləmiylə birlikdə xatırlanır. Çünki simpatrik növləşmənin ən əhəmiyyətli qıcıqlandırıcısı çox xromosomluluq (polyploidy) deyilən genetik bir faktdır. Çox xromosomlu canlılarda, genetik bir səhvdən ötəri genetik materialın çoxalması nəticəsində ayrılma meydana gəlir və bir fərddə, olması lazım olandan çox xromosom dəsti tapılır. Çox xromosomluluq, tək bir növ içərisində meydana gələ biləcəyi kimi (autopolyploidy), birdən ələ bilər.
Peripatrik Növləşmə
Peripatrik növləşmə, allopatrik növləşmənin bir alt qolu hesab olunur. Bu növləşmə tipində, bir populyasiya daxilindəki fərdlərin kiçik bir qismi, ana populyasiyadan ayrılır (köç edir) və yeni bir mühitdə həyatlarına davam edərlər. Allopatrik növləşmə ilə aralarındakı tək fərq, allopatrik növləşmədə fiziki bir baryer zorla bir populyasiyani ikiyə ayırması vəziyyəti mövcudkən, peripatrik növləşmədə bunun ümumiyyətlə bir fiziki baryer yerinə köç yolu ilə və nisbi olaraq daha az zərurətdən meydana gəlməsidir.
Hər nə qədər allopatrik növləşmə ilə xüsusiyyətlər baxımından olduqca oxşarlıq olsa da, peripatrik növləşmə, Təkamül mövzusundakı ən əhəmiyyətli bir neçə şərhi edə bilmək üçün ən yaxşı növləşmə tipidir. Bu əhəmiyyətli anlayışlardan birincisi kəşfçi təsiri (founder effect), ikincisi dar boğaz (bottleneck), üçüncüsü isə bu yazımızda haqqında bəhs etməyəcəyimiz genetik sürünmədir.
Yenə xəyali bir populyasiyanı ələ alaq, bu səfər, bir Pan troglodytes (şimpanze) populyasiyası olsun. Bu populyasiya, yüzlərlə ildir bir meşədə yaşamaqda olsun. Ancaq talesizlik nəticəsində meydana gələn bir yanğında, meşənin bir qismi yansın və 350 qədər fərddən ibarət olan populyasiyanın böyük hissəsi olduqları bölgə ətrafında həyatda qalmağı bacararkən, nisbi olaraq qorxaq olan 30 fərdilik bir qrupun, ana populyasyadan yüzlərlə kilometr kənara qaçdığını düşünək. Bu populyasiya, köhnə bölgədə qalan Pan troglodytes üzvlərinin heç bir zaman gəlmədiyi, yeni bir sahəyə çatmış olsun. Təbii ki, meşənin heç bir yeri eyni xüsusiyyətlərdə deyil; daha əvvəlki yazılarımızdaki siçan nümunəsində verdiyimiz kimi, tamamilə fərqli şərtlər (qida, istilik, nəm, sığınacaq, ovçu, ov, və s.) ola bilər. Bu vəziyyətdə də, bu şəkildə, olduqca fərqli bir mühitə keçilmiş olsun.
Parapatrik növləşmə
Allopatrik növləşmədə ciddi bir fiziki baryer var. Simpatrik növləşmədə isə, bu baryer tapılmır və fərdlər, bir yerdə olmalarına baxmayaraq daha əvvəlki yazılarımızda açıqladığımız kimi müxtəlif üsullarla bir-birlərindən fərqliləşir və növləşirlər. Parapatrik növləşmə hadisəsində isə, canlı fərdləri arasında tam bir baryer yoxdur və zaman zaman bir-birləriylə qarışırlar. Ancaq, yenə allopatrik növləşmədə olduğu kimi, bəzi mexanizmlər nəticəsində fərdlər bir müddət sonra bir-birləriylə cütləşməməyə başlayırlar və beləcə növləşmə meydana gəlir.
Bunu da, yenə şimpanze populyasiyası ilə izah edə bilərik: Meşə, çox böyük və çox müxtəlif bir həyat sahəsidir. Tək bir meşə daxilində ağla sığmaz sayda növ yaşaya bilər. Növlər bir yana, populyasiyalar bir-birləriylə qonşu və ya iç-içə olaraq yaşayırlar. Ümumiyyətlə, bənzər növlərin fərqli populyasiyaları arasında bir sərhəd çəkilir və bir-birlərinə çox bulaşmırlar (ağaclara və daşlara törə buraxaraq sahələrini işarələyən itləri düşünün). Ancaq yenə də, təbiət şərtləri daxilində, kimi zamanlar qarışmaları ola bilər. Bu qarışmaların azalması və genetik bəzi hadisələr daxilində (azalan heterozigot fitness'i kimi) növləşmə meydana gələ bilər.
Növləşmənin ən əsas tipləri allopatrik və simpatrik növləşmələr olmaqla birlikdə, bunların arasında qalan və ya alt qolları olan növləşmə tipləri də elm insanları tərəfindən təyin edilmişdir. Bunlar, təbiətdə, insanın təxmin edə biləcəyindən daha tez meydana gəlir.
Növləşmə, əsla bir növün bir anda özündən çox fərqli və tamamilə ayrı xüsusiyyətlərə sahib bir digər növə çevrilməsi deyil! Növləşmə, bu qeydlərdə açıqladığımız səbəblərlə meydana gələn kiçik dəyişikliklərin nəsillər boyu və insan ömrünün çatmayacağı illər boyunca yığılması nəticəsində, canlıların çox yavaş, çox narın bir şəkildə fərqliləşməsi, yəni Təkamül keçirməsidir. Bu şəkildə, Kambriyen dövründə yaşamış bir dəniz canlısının günümüzdəki ata qədər davam edən təkamülü 450 milyon il davam edərkən; siçanabənzər (hal-hazırda var olan siçanlar ÇOX fərqli, lakin tipik olaraq və görünüş baxımından ona bənzəyən) bir növün günümüzdəki müasir bir filə çevrilməsi 80 milyon il qədər, insanabənzər-meymunabənzər (günümüzdəki müasir meymunlar deyil!) bir növün şimpanzeyə (Pan troglydytes) çevrilməsi 6 milyon il, insanabənzər bir növün insana çevrilməsi 2 milyon il qədər zaman ala bilər.
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Novlesme Bioloji Nov Terifi daxilinde sonradan ortaq ecdad olaraq xatirlanacaq olan bir qrup canlinin muxtelif mexanizmler daxilinde bir birleriyle cutlese bilmeyecek qeder deyismeleri neticesinde oz iclerinde cutlese bilen ancaq diger canli qruplariyla mehsuldar doller vere bilmeyen iki ve ya daha cox yeni canli qrupunun meydana gelmesi demekdir Novlesme mexanizmleriAllopatrik novlesme Tebiet davamli olaraq deyisir Qiteler hereket eder movsumler deyisir kulek ve axintilar istiqamet deyisdirir quraqliq musahide olunur ve daha minlerle bu cur deyisen tebii hadiseler bas verir Bu deyismeler esnasinda mueyyen bolgelerde yasayan canlilar bir birlerinden ayri duse bilerler ve ya bir nov icerisindeki canlilardan bezileri basqa bolgelere koc etmek mecburiyyetinde qalarken bir qismi hal hazirda var olduqlari bolgede qala bilerler Ssenarileri sonsuz sayda diversifikasiya ede bilerik Bir birinden ayrilan bu populyasiyalar ferqli secme tezyiqleri tesirinde nesiller boyu oz iclerinde amma bir birleriyle cutlesmeyecek sekilde toreyirler ve heyatlarini davam etdirirler Ilk muhitden yeni ve quraq muhite kecen canlilar uzerinde yuxarida behs etdiyimiz kimi six bir secme tezyiqi meydana gelir ve davamli olaraq populyasiyada mueyyen ferdler ustunluklu movqede olur ve secilir Digerleri ise meglub olur Nesiller boyu bu secme davam edir ve yeni muhitdeki sicanlar yavas yavas o muhite daha cox adaptasiya olacaq sekilde daha dogrusu daha cox adaptasiya olanlarin secilmesi neticesinde ferqlenirler Bu Tekamuldur Simpatrik novlesme Simpatrik novlesme fiziki baryerlerle bir birlerinden ayrilmayan populyasiyalar icerisinde meydana gelen novlesmeye verilen addir Bunu derhal bir numune ile aciqlamaq isteyirem sonra bezi serhlere gireceyem 1800 cu illerin ortasinda Rhagoletis pomonella adli bir agcaqanad yalniz Simali Amerikada olan yemisan hawthorn uzerinde yasayir cutlesir ve yumurtalarini qoyurdu Ancaq bundan 150 il evvel Avropalilarin bir qismi Simali Amerikaya alma agaclarini getirmisdi ve ekmeye baslamisdi Bundan sonra Rhagoletis lerin bir qismi digerleri ile eyni muhitde olan alma agaclari uzerinde yasamaga basladi Bunun sebebi alma agaclarinin yemisan bitkisi ile olduqca yaxin qohum olmasidir Bu noqtede ehemiyyetli bir ferq var Alma yemisana gore ferqli qoxu verirdi ve movsumi yetkinlesme zamani yemisandan daha evvel idi Alma agaclari yeni bir heyat sahesi oldugu ve hele ele kecirilmediyi ucun agaclar uzerine yerlesen Rhagoletis ler qisa muddetde azadliq ustunluklerini istifade ederek saylarini artirdilar ve alma agacinin qoxusunu secim edecek ve almanin meydana geldiyi dovrde yumurtalarini buraxacaq sekilde ferqlilesmeye basladilar Diger terefde yemisan uzerinde yasayanlar ise heyatlarini evveller de oldugu davam etdirirdiler Hal hazirda Simali Amerikada iki qrup Rhagoletis pomonella yasamaqdadir Bir qrup yumurtalarini yalniz yemisan uzerindeki meyvelere buraxir bir diger qrup ise yalniz alma agaclari uzerine Bundan basqa bu iki bitkinin yetkinlesme dovrleri bir birinden ferqli olduguna gore aralarinda cografi izolyasiyaya bagli olmadan ibaret olan cinsi izolyasiya meydana gelmisdir yeni iki qrup varyete nov bir biri ile cox uzun illerdir cutlesmir ve hemise oz aralarinda cutlesirler Halbuki agaclar cox vaxt benzer bolgelerde olur Arasdirmacilar bu iki qrupun bir birinden her kecen il daha da uzaqlasdigini ve novlesme yolunda getdiklerini dusunurler Hetta artiq bunlara iki ferqli alt nov olaraq baxan arasdirmacilar bele var Cunki bu iki qrupun surfeye cevrilme zamani boyume suretleri ve s xususiyyetleri olduqca ferqlilesirler Bele ki bir parazit novu yalniz alma uzerindeki qrupu tesirleyerken diger qrupa tesir ede bilmir bu da genetik ferqlilesmeye getirib cixarir Bu simpatrik novlesmedir Simpatrik novlesme heseratlar sinfinde olduqca tez gorulmekle birlikde ekseriyyetle bitkiler alemiyle birlikde xatirlanir Cunki simpatrik novlesmenin en ehemiyyetli qiciqlandiricisi cox xromosomluluq polyploidy deyilen genetik bir faktdir Cox xromosomlu canlilarda genetik bir sehvden oteri genetik materialin coxalmasi neticesinde ayrilma meydana gelir ve bir ferdde olmasi lazim olandan cox xromosom desti tapilir Cox xromosomluluq tek bir nov icerisinde meydana gele bileceyi kimi autopolyploidy birden ele biler Peripatrik Novlesme Peripatrik novlesme allopatrik novlesmenin bir alt qolu hesab olunur Bu novlesme tipinde bir populyasiya daxilindeki ferdlerin kicik bir qismi ana populyasiyadan ayrilir koc edir ve yeni bir muhitde heyatlarina davam ederler Allopatrik novlesme ile aralarindaki tek ferq allopatrik novlesmede fiziki bir baryer zorla bir populyasiyani ikiye ayirmasi veziyyeti movcudken peripatrik novlesmede bunun umumiyyetle bir fiziki baryer yerine koc yolu ile ve nisbi olaraq daha az zeruretden meydana gelmesidir Her ne qeder allopatrik novlesme ile xususiyyetler baximindan olduqca oxsarliq olsa da peripatrik novlesme Tekamul movzusundaki en ehemiyyetli bir nece serhi ede bilmek ucun en yaxsi novlesme tipidir Bu ehemiyyetli anlayislardan birincisi kesfci tesiri founder effect ikincisi dar bogaz bottleneck ucuncusu ise bu yazimizda haqqinda behs etmeyeceyimiz genetik surunmedir Yene xeyali bir populyasiyani ele alaq bu sefer bir Pan troglodytes simpanze populyasiyasi olsun Bu populyasiya yuzlerle ildir bir mesede yasamaqda olsun Ancaq talesizlik neticesinde meydana gelen bir yanginda mesenin bir qismi yansin ve 350 qeder ferdden ibaret olan populyasiyanin boyuk hissesi olduqlari bolge etrafinda heyatda qalmagi bacararken nisbi olaraq qorxaq olan 30 ferdilik bir qrupun ana populyasyadan yuzlerle kilometr kenara qacdigini dusunek Bu populyasiya kohne bolgede qalan Pan troglodytes uzvlerinin hec bir zaman gelmediyi yeni bir saheye catmis olsun Tebii ki mesenin hec bir yeri eyni xususiyyetlerde deyil daha evvelki yazilarimizdaki sican numunesinde verdiyimiz kimi tamamile ferqli sertler qida istilik nem siginacaq ovcu ov ve s ola biler Bu veziyyetde de bu sekilde olduqca ferqli bir muhite kecilmis olsun Parapatrik novlesme Allopatrik novlesmede ciddi bir fiziki baryer var Simpatrik novlesmede ise bu baryer tapilmir ve ferdler bir yerde olmalarina baxmayaraq daha evvelki yazilarimizda aciqladigimiz kimi muxtelif usullarla bir birlerinden ferqlilesir ve novlesirler Parapatrik novlesme hadisesinde ise canli ferdleri arasinda tam bir baryer yoxdur ve zaman zaman bir birleriyle qarisirlar Ancaq yene allopatrik novlesmede oldugu kimi bezi mexanizmler neticesinde ferdler bir muddet sonra bir birleriyle cutlesmemeye baslayirlar ve belece novlesme meydana gelir Bunu da yene simpanze populyasiyasi ile izah ede bilerik Mese cox boyuk ve cox muxtelif bir heyat sahesidir Tek bir mese daxilinde agla sigmaz sayda nov yasaya biler Novler bir yana populyasiyalar bir birleriyle qonsu ve ya ic ice olaraq yasayirlar Umumiyyetle benzer novlerin ferqli populyasiyalari arasinda bir serhed cekilir ve bir birlerine cox bulasmirlar agaclara ve daslara tore buraxaraq sahelerini isareleyen itleri dusunun Ancaq yene de tebiet sertleri daxilinde kimi zamanlar qarismalari ola biler Bu qarismalarin azalmasi ve genetik bezi hadiseler daxilinde azalan heterozigot fitness i kimi novlesme meydana gele biler Novlesmenin en esas tipleri allopatrik ve simpatrik novlesmeler olmaqla birlikde bunlarin arasinda qalan ve ya alt qollari olan novlesme tipleri de elm insanlari terefinden teyin edilmisdir Bunlar tebietde insanin texmin ede bileceyinden daha tez meydana gelir Novlesme esla bir novun bir anda ozunden cox ferqli ve tamamile ayri xususiyyetlere sahib bir diger nove cevrilmesi deyil Novlesme bu qeydlerde aciqladigimiz sebeblerle meydana gelen kicik deyisikliklerin nesiller boyu ve insan omrunun catmayacagi iller boyunca yigilmasi neticesinde canlilarin cox yavas cox narin bir sekilde ferqlilesmesi yeni Tekamul kecirmesidir Bu sekilde Kambriyen dovrunde yasamis bir deniz canlisinin gunumuzdeki ata qeder davam eden tekamulu 450 milyon il davam ederken sicanabenzer hal hazirda var olan sicanlar COX ferqli lakin tipik olaraq ve gorunus baximindan ona benzeyen bir novun gunumuzdeki muasir bir file cevrilmesi 80 milyon il qeder insanabenzer meymunabenzer gunumuzdeki muasir meymunlar deyil bir novun simpanzeye Pan troglydytes cevrilmesi 6 milyon il insanabenzer bir novun insana cevrilmesi 2 milyon il qeder zaman ala biler Menbehttp tekamulaz blogspot com