Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Üslub — dil vasitələrindən məqsədyönlü şəkildə istifadə üsuludur. Üslubları öyrənən dilçilik bölməsi üslubiyyat (stilistika) adlanır.
Üslublar həm ümumi, ictimai baxımdan, həm də xüsusi, fərdi baxımdan özünü göstərir. Birinci halda, yəni ümumi, ictimai məzmun daşıdıqda funksional üslublar ortaya çıxır. Funksional üslublar milli ictimai təfəkkürün müxtəlif sahələrini əhatə edir, buna görə də bir neçə növə bölünür. Funksional üslublar bütövlükdə ədəbi dili təşkil edir.
Fərdi üslub xüsusi səciyyə daşıyır və əsasən, bir görkəmli şair və ya yazıçıya aid olur. Məsələn, Füzuli üslubu, Sabir üslubu və s. Fərdi üslub bədii üslubda daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Fərdi üslub ayrı-ayrı sənətkarların ümumi dünyagörüşü, təfəkkürü ilə sıx bağlıdır. Ədəbi dilimizin tarixində Nəsimi üslubu, Füzuli üslubu, Sabir üslubu səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə daha çox məşhur olan fərdi üslublardır. Fərdi üslub bəzən bir qrup şair və ya yazıçıya da aid ola bilir. Məsələn: Molla Nəsrəddinçilər üslubu. Fərdi üslubu ictimai-tarixi şərait yetişdirir.
Azərbaycan dilinin üslubları
Ədəbi dildə 5 funksional üslub var.
1)Bədii üslub
2)Elmi üslub
3)Publisistik üslub
4)Məişət üslubu
5)Rəsmi-işgüzar üslub
Bu üslubların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Tarixi inkişaf prosesində müəyyənləşmiş həmin xüsusiyyətlər bir üslubu başqa üslubdan fərqləndirir. Məsələn, bədii üslub obrazlılığı və bədii ifadə vasitələrinin bolluğu ilə seçildiyi kimi elmi üslubun da əsas səciyyəvi xüsusiyyəti terminlərdən istifadəyə üstünlüyün verilməsidir.
Bu üslublar bir-birindən nə qədər fərqlənsə də onların hamısı ədəbi dilin üslublarıdır.
Ona görə də, bu üslubların hər biri ədəbi dilimizin fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabedir.
Bədii üslub
Bədii üslub — milli bədii təfəkkürün ifadəsidir. Obrazlı, emosional nitq formasıdır. Bədii üslub ədəbi dilimizin tərkibində həmişə aparıcı olmuşdur. Funksional imkanlarının genişliyinə görə bədii üsluba ədəbi — bədii dil də deyilir. Bədii üslubun ən vacib şərti və ümumi cəhəti obrazlılıqdır. Bədii üslubun obrazlılığı həm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik səviyyədə özünü göstərir.
Fonetik səviyyədə bədii üslubun göstəriciləri alliterasiya, assonans, təkrar və intonasiyadır. Birinci üç göstərici nitqdə ritm yaradan əsas vasitələrdir.
- Alliterasiya eyni samit səslərin təkrarına deyilir. Məsələn: "Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir" atalar sözündə təkrar olunan y və ş samitləri nitqdə alliterasiya yaradır. Nəsiminin: "Al ilə ala gözlərin aldadı aldı könlümü; Alını gör nə al edər, kimsə irişməz alinə." beytində isə 1 samitinin təkrarı alliterasiyadır.
- Assonans isə eyni saitlərin təkrarına deyilir. Məsələn: "Azacıq aşım, ağrımaz başım" atalar sözündə a və ı saitlərinin təkrarı nitqdə assonans yaradır. Nəsiminin yuxarıdakı beytində də bu saitlərin təkrarı assonansdır.
- Təkrar dedikdə isə ritmik (fonetik) təkrar nəzərdə tutulur. Məsələn: Ağa Kərəm, paşa Kərəm, xan Kərəm; Alış Kərəm, tutuş Kərəm, yan Kərəm " misralarında Kərəm sözünün təkrarı xüsusi bir ritm yaradır. İntonasiya isə şerin və ya cümlənin xüsusi intonasiya ilə oxunması deməkdir.
Bədii üslubun leksik səviyyədə göstəriciləri: epitet, təşbeh, istiarə, mübaliğə, kinayə; frazeoloji birləşmələr, omonimlər, sinonimlər, antonimlər və s.
Bədii üslubun qrammatik səviyyədə göstəriciləri:
- Söz sırasının qəsdən pozulması (inversiya), qeyri-normativ quruluşlu cümlələr, ellipsis (sözlərin və ya şəkilçilərin ixtisarı).
- Bədii üslub — şeir dili, nəsr dili və dramaturgiya dili formalarında özünü göstərir.
- Şeir dili — müəyyən ahəngə, ölçüyə və bölgüyə malik olan və qafıyələnən dildir.
- Nəsr dili — müəyyən süjetə malik olan təhkiyənin — hekayə, povest, romanın dilidir.
- Dramaturgiya dili — monoloq və dialoqlardan ibarət olan səhnə əsərinin dilidir.
Bədii üslub başqa üslublarla müqayisədə daha qədim və daha zəngin sayılır. Başqa üslubların formalaşması, ədəbi dil normalarının müəyyənləşməsində bədii üslub həmişə aparıcı olmuşdur. Ədəbi dildə normanın yeniləşməsi, ümumxalq dili vahidlərinin yazılı dilə gəlişi bədii üslubdan başlanır.
Sözün poetik funksiyası. Sözün mətndə bədii vəzifə daşımasına, obrazlı şəkildə işlədilməsinə sözün poetik funksiyası deyilir. Mətndə poetik funksiya daşıyan söz və ya ifadə poetizm adlanır. Sözün poetik funksiyası orfun informativ (məlumat səciyyəli) vəzifəsindən fərqlənir. Məsələn: dərin qab, dərin quyu birləşmələrindəki dərin sözü informativ vəzifə daşıyır. Dərin məna, dərin düşüncə birləşmələrindəki dərin sözü isə poetik funksiyalı sözdür. Deməli, poetizm bədii sözdür. Böyük söz ustadı M. Füzuli bədii sözü (poetizmi) "diri söz" adlandırmışdır.
Bədii söz, əsasən, məcazi mənada işlənir və güclü emosiya, bədii təəssürat yaradrr. Sözün bədii imkanlarınm genişliyi birbaşa söz ustalarının istedadı və yaradıcılıq qabiliyyəti ilə bağlıdır. Bir çox sənətkarlar sözdən məharətlə istifadə yolu ilə güclü poetizmlər yaratmışlar. Zaman keçdikcə ayrı-ayrı poetizmlər hamı tərəfindən mənimsənilir və tədricən inforrnativ səciyyə daşıyır. Məsələn: daş ürək, acı söz, şirin arzu ifadələri gündəlik məişətdə tez-tez işlədilən poetizmlərdir. Frazeoloji birləşmələrin də çoxu bədii imkanlar hesabına yaranmışdır.
Bədii təsvir və ifadə vasitələri (məcazlar)
Sözün poetik funksiyası ən çox bədii təsvir və ifadə vasitələrində- məcazlarda özünü göstərir. Məcazlar birbaşa deyil, məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir. Məcazların əsas növləri aşağıdakılardır:
- Epitet (bədii təyin).Əşyanın əvvəlinə artırılır və onun müəyyən bir elemetini bildirir. Epitet adi təyindən fərqli olaraq, məcazi mənada işlənir. Məsələn, "ağ əllər" birləşməsindəki "ağ" sözü adi təyin, "gül əllər" birləşməsindəki "gül" sözü isə bədii təyindir. "Dərin məna", "dəmir iradə", "daş ürək", "soyuq baxış" birləşmələrindəki birinci tərəflər epitetdir: Klassik ədəbiyyatda tez-tez işlədilən "qələm qaşlı dilbər", "sərv boylu gözəl", "dağ gövdəli igid", "ahu baxışh canan" və s. ifadələrindəki birinci tərəflər də epitetdir.
- Təşbeh (bənzətmə).Bir əşyanın özündən qüvvətli başqa bir əşyaya bənzədilməsinə təşbeh deyilir. Təşbehdə, adətən, dörd ünsür olur: bənzəyən, bənzədilən, bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti. Məsələn: Alma bal kimi şirindir. Təşbehin bu növü müfəssəl təşbeh adlanır. Son iki ünsürün iştirak etmədiyi təşbeh isə mükəmməl təşbeh adlanır. Məsələn: Qaşları kamandır, yanağı lalədir və s. Tebehə aid daha bir neçə nümunə: Fərhad çinar kimi ucaboylu igiddir. Əsgər aslan kimi güclüdür. Qələmi qılınc kimi itidir, ağlı dəryadır və s.
- İstiarə (metafor).Leksik (lüğəvi) mənası "köçürmə" deməkdir. Bir əşyanın əlamətinin başqa əşya üzərinə köçürülməsinə deyilir. Bənzətmə əsasında yarandığı üçün istiarəyə gizli təşbeh (bənzətmə) də deyilir. Təşbehdən fərqli olaraq, istiarədə bənzəyən və ya bənzədilən tərəflərdən hər ikisi yox, yalnız biri iştirak edir. Məsələn: Günəş gülümsədi. Buludlar ağladı. Quzum beşikdə mıştl-mışıl yatır. Gülüm niyə kefsizdir və s. Birinci iki cümlədə insana aid əlamət günəşin və buludun üzərinə köçürülmüşdür. Son iki nümunədə isə körpə uşaq quzuya, sevgili isə gülə bənzədilmiş, lakdn onların adı çəkilməmişdir. Qeyd: Epitet, təşbeh və istiarə ədəbiyyatşünaslıqda bədii təsvir vasitələrinin növləri kimi öyrənilir. Metonimiya, sinekdoxa, simvol də bura daxildir.
- Mübaliğə.Əşya və ya hadisənin həddindən artıq şişirdilməsinə deyilir. Məsələn: Qaraca Çobanın atdığı daş yerə düşməzdi. Düşsəydi də, üç il orada bitməzdi. Məcnunun ahından dağlar titrədi. Nərəsindən yer yarıldı. Göz yaşlarından çaylar axdı və s.
Kinayə.Sözün zahirən müsbət mənada deyilib, əslində isə mənfi mənada işlədilməsi kinayə adlamr. Məsələn, zəif adama pəhləvan, qorxaq adama cəsur və ya ağılsız adama alim demək, kinayədir.
Qeyd: Mübaliğə və kinayə ədəbiyyatşünaslıqda bədii ifadə vasitələrinin növləri kimi öyrənilir. Bədii sual, təzad, təkrir, inversiya da bədii ifadə vasılılərinin növləri sayılır.
Mətnaltı məna.Mətnaltı məna sözün üzdə olmayan, dərhal anlaşılmayan "gizli" mənasına deyilir. Mətnaltı məna iki məqsəddən yaranır:
1. Sözü, yaxud fıkri daha maraqlı və təsirli ifadə etmək üçün. M. Füzulinin əksər qəzəlləri buna nümunə ola bilər. Məsələn:
Çəkdi Məcnun ayağın badiyədən, teyk verir
Qanlı güllər ayağından çəkilən xar hənuz.
Beytin birbasa — lüğəvi mənası belədir: Məcnun ayağını səhradan çəkdi, lakin ayağından çəkilən tikanlar halə də qanlı güllər verir.
Beytin mətnaltı mənası isə bu cürdür: Məcnun dünyadan getsə də, bir zamanlar ayaqyalın gəzdiyi çöllərdə indi qırmızı güllər bitir. Bu gülləri onun ayağıdan axan qanlar yetirmişdir. Ona görə də bu güllər belə qanlıdır — qırmızıdır.
2. Sözün və fikrin doğuracağı təhlükədən qorunmaq məqsədilə gizlin verilməsi. Məsələn, M. Ə. Sabir "Beynəlmiləl" şerindəki aşağıdakı misralarda "İblis" dedikdə çar Rusiyasını nəzərdə tutmuşdur:
Fitneyi — iblisi — məlun nagəh oldu aşikar,
Gör cəhalətdən nə şəklə düşdü vəzi — ruzigar.
Müəllifin dili (təhkiyə) və tipin dili.Bədii üslubda müəllifin dili (təhkiyə) yazıçının öz üslubudur. Müəllifın dilində hadisələrin təsviri əsas yer tutur. Tipin dili dedikdə isə əsərdəki surətlərin danışıq tərzi nəzərdə tutulur. Adətən, tipin dili müəllifin dilindən fərqləndirilir. Bundan əlavə hər tipin özünəməxsus fərqli cəhətləri olur. Məsələn, C. Məmmədquluzadənin "Poçt qutusu" hekayesində Novruzəli ilə xanın danışıq tərzi üslubca bir -birindən fərqlənir.
Eləcə də müəllifin dili tiplərin dilindən seçilir. Tipin dilində bır çox hallarda dialektizmlərə, loru sözlərə, varvarizmlərə (ədəbi dildə işlənməyən başqa dillərə məxsus olan sözlərə), vulqarizmlərə (söyüşlərə) və s. rast gəlmək olur. Məsələn, C. Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyasındakt Şeyx Nəsrullah surətinin dili qəliz ərəb — fars ifadələri ilə (varvarizmlərlə)doludur.
Elmi üslub
Elmi üslub — milli elmi təfəkkürün ifadəsidir. O, müxtəlif elm sahalərinin dilidir. Elmi üslubun əsas xüsusiyyəti məntiqilik, dəqiqlik, ardıcıllıq və konkretlikdir. Elmin müxtəlif sahalərinə aid kitab, dərslik və məqalələr elmi üslubda yazılır. Bədii üslubun əsas göstəriciləri olan obrazlılığa, emosionallığa elmi üslubda, demək olar ki, təsadüf edilmir.
Elmi üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onda ixtisas sözlərinin — terminlərin bol — bol işlənməsidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminləri vardır ki, onlar yalnız mütəxəssislər üçün tam və dəqiq şəkildə anlaşıqlı olur.
Elmi üslubda mürəkkəb cümlələr, modal sözlər çox işlənir. Elmi üslubda fikrin daha dəqiq və yığcam şəkildə ifadəsi üçün çox vaxt müxtəlif sxem və qrafiklərdən, şərti işarələrdən geniş istifadə edilir. Elmi üslubda söz və ifadələr müəyyən elmi anlayışları birmənalı şəkildə, birbaşa ifadə edir. Buna görə də elmi üslubda fikrin müxtəlif cür anlaşılmasına, mətnaltı mənaya və ya çoxmənalılığa yol verilmir.
Sözün terminoloji funksiyası.Sözün elmi üslubdakı əsas vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir. Mətndə birbaşa terminoloji funksiya daşıyan söz və ya ifadə termin adlanır.
Başqa üslublar üçün səciyyəvi olmayan terminlər elmi üslubun əsas göstəricilərindən biridir. Elmi mətndəki hər hansı bir sözü termin kimi qəbul etmək olmaz. Termin, ilk növbədə, ayrı-ayrı elm sahəsinə aid oları və yalnız həmin elm sahəsində işləyən mütəxəssislər üçün anlaşıqlı olur. Terminin daha bir xüsusiyyəti təkmənalı olması, yəni bir anlamı ifadə etməsi və yığcamlığıdır. Dünyanın bir çox dillərində olduğu kimi, bizim dilimizdə də alınma terminologiya — beynəlmiləl səciyyə daşıyan ixtisas sözləri çoxdur. Elmi terminlərin çoxu bir sıra dünya dillərində eyni olur. Məsələn: fonetika, leksikologiya, sinus, kosinus, qravitasiya, hidrodinamika və s.
Publisistik üslub
Publisistik üslub — milli ictimai təfəkkürün ifadəsidir. Bu üslub mətbuat (qəzetlərin, bədii — siyasi və ictimai jurnalların, elmi-kütləvi kitabların və s.), radio — televiziyanın dilidir. Publisistik üsluba bəzən "mətbuat dili" də deyilir. "Qəzet dili", "radio dili", "televiziya dili" anlayışları da bu mənada işlənir. Radio və televiziya dili publisistik üslubun şifahi forması, qəzet və jurnalların dili isə onun yazılı formasıdır. Bu iki forma arasında elə bir kəskin fərq yoxdur. Publisistik üslubun hər iki formasının əsas xüsusiyyəti fikrin hamı tərəfindən anlaşıqlı, aydın və təsirli şəkildə ifadə olunmasıdır. Publisistik üslubda yazan müəllif ilk növbədə çalışır ki, toxunduğu məsələ mümkün qədər kütləvi şəkildə hamıya çatsın və oxucularda müsbət reaksiya doğursun.
Məhz buna görə də publisistik üslubda əksəriyyət tərəfindən anlaşıları ümumişlək sözlərdən daha çox istifadə olunur. Publisistik üslub kütləvi nitq foması olduğu üçün bütün dil göstəricilərinə görə adi danışıq dilinə çox yaxın olur. Mətbuat dilində gedən proseslər (yeni yaranan sözlər və s.) ümumxalq danışıq dilinə də təsir göstərir. Publisistik üslubda başqa üslubların da xüsusiyyətləri özünü göstərir. Bu baxımdan publisistik üslubun, əsasən, iki növü var: bədii-publisistik üslub, elmi-publisistik üslub.
Bədii publisistik üslub qəzet dilidir. Bu üslub növündə publisistik üslubun əsas xüsusiyyətləri gözlənilməklə yanaşı, yeri gəldikcə obrazlılığa, bədiiliyə də yer verilir.
Elmi — publisistik üslub dedikdə isə elmi — kütləvi — jurnal və kitabların dili nəzərdə tutulur.
Publisistik üslub 1875-ci ildə milli qəzetlərin nəşrə başlaması ilə formalaşmışdır.
Məişət üslubu
Məişət üslubu — gündəlik həyatda insanların bir-biri ilə ünsiyyət saxladığı dildir. Məişət üslubu adi danşıq dilidir , yəni insanların bir-biri ilə hal-əhval tutduğu dildir. Məişət üslubu kitab-qəzet dili deyil, eyni zamanda məhəlli səciyyə də daşımır. Məişət üslubu ədəbi dilin gündəlik davranışda işlənən şifahi nitq formasıdır.
Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur. Məktəbdə dərs zamanı müəllim də, şagird də bu üslubda danışır, bu üslubda öz fikirlərini ifadə edirlər. Məişət üslubu istər fonetik, istər leksik, istərsə də qrammatik xüsusiyyətlərinə görə yazılı ədəbi dildən fərqlənir. Burada sözlər orfoepik normalara uyğun şəkildə tələffüz olunur, cümlələr də quruluşuna görə yazılı ədəbi dildəki ilə müqayisədə fərqlənir.
Məişət üslubunun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti sərbəstliyi və yığcamlığıdır. Məişət üslubunun canı dialoji nitqdir. Dialoji nitq dedikdə iki nəfərin gündəlik həyatda üzləşdiyi zaman istifadə etdiyi dil, üslub nəzərdə tutulur. Məişət üslubunun sərbəstliyi və yığcamlığı dialoji nitqdə daha qabarıq şəkildə özünü göstətirir. Dialoji nitqdə intonasiya və jest mühüm rol oynayır, yarımçıq cümlələr çox işlənir.
Bədii ədəbiyyatda da məişət üslubunun təsiri açıq — aşkar özünü göstərir. Bir çox şair və yazıçılar (məsələn, M. Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə və s.) əsərlərində məişət üslubundan uğurla bəhrələnmişlər.
Rəsmi-işgüzar üslub
Rəsmi və işgüzar sənədlərin dil təzahürünə rəsmi – işgüzar üslub deyilir. Bu üslubun əsas göstəricisi fikrin standart formalarla, yığcam verilməsidir. Bu üslub bir qədər quru görünür. Bu üslubda artıq sözlər, obrazlı ifadələr işlədilmir, fərdi nitq ünsürlərindən qaçılır. Rəsmi – işgüzar üslubun lüğət tərkibi yığcam , sintaksisi məhdud olsa da, normalılığı möhkəmdir.
Bu üslub tarixi təkamül prosesində formalaşmış standart formalardan kənara çıxmır. Buna görə də bu üslubda arxaik leksika, əski sintaktik konstruksiyalar uzun zaman muhafizə oluna bilir. Rəsmi – işgüzar üslub dövlətçilik, müstəqillik ənənələri ilə bağlıdır. Müstəqillikdən əvvəl ərəb, fars sonra rus dilinin təsiri bu üslubun tam fəaliyyətinə imkan verməmiş, milliliyinə xələl gətirmişdir. İndi Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyi, ana dilinin həqiqi mənada dövlət dilinə çevrilməsi rəsmi – işgüzar üslubun funksional imkanlarını genişləndirir. Rəsmi – işgüzar üslub
a) rəsmi
b) işgüzar sənədlərin dilini əhatə edir.
Rəsmi sənədlər: konstitusiya, qanun, qərar, kodeks, sərəncam, fərman, əmr və s.
İşgüzar sənədlər: tərcümeyi – hal, ərizə, bildiriş, elan, arayış və s.
Rəsmi — işgüzar üslub — rəsmi və işgüzar sənədlərin dilidir. Bu üslubda fikir müəyyən qəlibə düşmüş (standart) formalarda və olduqca yığcam şəkildə verilir. Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti də elə budur. Rəsmi — işgüzar üslub hamı üçün eynidir — standartdır. Burada obrazlı ifadələrə, fərdi nitq xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir. Milli rəsmi — işgüzar üslub başqa funksional üslublara nisbətən gec formalaşmışdır.
Bu üslubun lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur. Rəsmi — işgüzar üslubda bir sıra arxaik sözlər və köhnəlmiş sintaktik qəliblər uzun müddət qorunub saxlanılır.
Rəsmi — işgüzar üslub iki yerə ayrılır: rəsmi sənədlərin dili, işgüzar sənədlərin dili.
Dövlət, hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və rəsmi qaydada təsdiq olunan sənədlər (məsələn, prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin əmrləri, konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır.
Rəsmi sənədlər mütəxəssislər tərəfindən hazırlanır, yerlərdə müzakirə edilir, sonra isə təsdiqlənir.
Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
— dilin maksimum mükəmməlliyi;
— fikrin tam aydınlığı;
— fıkrin (sözlərin) birmənalılığı;
— fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılığı (əsaslandırılması);
— dil yığcamlığı.
Rəsmi sənədin əsas şərti (həcmindən asılı olmayaraq) dil yığcamlığıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir. Buna görə də həmin sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir. Müxtəlif cür anlaşılan sözlərə, cümlələrə yer verilən sənəd nöqsanlı hesab olunur.
İşgüzar sənədlər isə ayrı-ayrı vətəndaşlara aid olur. Ərizə, tərcüməyi-hal, akt, xasiyyətnamə, elan, reklam və s. işgüzar sənədlərdir. İşgüzar sənədlər hamı üçün eyni olan standart formalarda hazırlanır. belə sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır.
Məktublar rəsmi – işgüzar sənədin ən sərbəst formasıdır.
Rəsmi — işgüzar üslubun şifahi forması olmur.
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Uslub dil vasitelerinden meqsedyonlu sekilde istifade usuludur Uslublari oyrenen dilcilik bolmesi uslubiyyat stilistika adlanir Uslublar hem umumi ictimai baximdan hem de xususi ferdi baximdan ozunu gosterir Birinci halda yeni umumi ictimai mezmun dasidiqda funksional uslublar ortaya cixir Funksional uslublar milli ictimai tefekkurun muxtelif sahelerini ehate edir buna gore de bir nece nove bolunur Funksional uslublar butovlukde edebi dili teskil edir Ferdi uslub xususi seciyye dasiyir ve esasen bir gorkemli sair ve ya yaziciya aid olur Meselen Fuzuli uslubu Sabir uslubu ve s Ferdi uslub bedii uslubda daha qabariq sekilde ozunu gosterir Ferdi uslub ayri ayri senetkarlarin umumi dunyagorusu tefekkuru ile six baglidir Edebi dilimizin tarixinde Nesimi uslubu Fuzuli uslubu Sabir uslubu seciyyevi xususiyyetleri ile daha cox meshur olan ferdi uslublardir Ferdi uslub bezen bir qrup sair ve ya yaziciya da aid ola bilir Meselen Molla Nesreddinciler uslubu Ferdi uslubu ictimai tarixi serait yetisdirir Azerbaycan dilinin uslublariEdebi dilde 5 funksional uslub var 1 Bedii uslub 2 Elmi uslub 3 Publisistik uslub 4 Meiset uslubu 5 Resmi isguzar uslub Bu uslublarin her birinin ozunemexsus xususiyyetleri vardir Tarixi inkisaf prosesinde mueyyenlesmis hemin xususiyyetler bir uslubu basqa uslubdan ferqlendirir Meselen bedii uslub obrazliligi ve bedii ifade vasitelerinin bollugu ile secildiyi kimi elmi uslubun da esas seciyyevi xususiyyeti terminlerden istifadeye ustunluyun verilmesidir Bu uslublar bir birinden ne qeder ferqlense de onlarin hamisi edebi dilin uslublaridir Ona gore de bu uslublarin her biri edebi dilimizin fonetik leksik ve qrammatik normalarina tabedir Bedii uslubBedii uslub milli bedii tefekkurun ifadesidir Obrazli emosional nitq formasidir Bedii uslub edebi dilimizin terkibinde hemise aparici olmusdur Funksional imkanlarinin genisliyine gore bedii usluba edebi bedii dil de deyilir Bedii uslubun en vacib serti ve umumi ceheti obrazliliqdir Bedii uslubun obrazliligi hem fonetik hem leksik hem de qrammatik seviyyede ozunu gosterir Fonetik seviyyede bedii uslubun gostericileri alliterasiya assonans tekrar ve intonasiyadir Birinci uc gosterici nitqde ritm yaradan esas vasitelerdir Alliterasiya eyni samit seslerin tekrarina deyilir Meselen Yaxsiliga yaxsiliq her kisinin isidir yamanliga yaxsiliq er kisinin isidir atalar sozunde tekrar olunan y ve s samitleri nitqde alliterasiya yaradir Nesiminin Al ile ala gozlerin aldadi aldi konlumu Alini gor ne al eder kimse irismez aline beytinde ise 1 samitinin tekrari alliterasiyadir Assonans ise eyni saitlerin tekrarina deyilir Meselen Azaciq asim agrimaz basim atalar sozunde a ve i saitlerinin tekrari nitqde assonans yaradir Nesiminin yuxaridaki beytinde de bu saitlerin tekrari assonansdir Tekrar dedikde ise ritmik fonetik tekrar nezerde tutulur Meselen Aga Kerem pasa Kerem xan Kerem Alis Kerem tutus Kerem yan Kerem misralarinda Kerem sozunun tekrari xususi bir ritm yaradir Intonasiya ise serin ve ya cumlenin xususi intonasiya ile oxunmasi demekdir Bedii uslubun leksik seviyyede gostericileri epitet tesbeh istiare mubalige kinaye frazeoloji birlesmeler omonimler sinonimler antonimler ve s Bedii uslubun qrammatik seviyyede gostericileri Soz sirasinin qesden pozulmasi inversiya qeyri normativ quruluslu cumleler ellipsis sozlerin ve ya sekilcilerin ixtisari Bedii uslub seir dili nesr dili ve dramaturgiya dili formalarinda ozunu gosterir Seir dili mueyyen ahenge olcuye ve bolguye malik olan ve qafiyelenen dildir Nesr dili mueyyen sujete malik olan tehkiyenin hekaye povest romanin dilidir Dramaturgiya dili monoloq ve dialoqlardan ibaret olan sehne eserinin dilidir Bedii uslub basqa uslublarla muqayisede daha qedim ve daha zengin sayilir Basqa uslublarin formalasmasi edebi dil normalarinin mueyyenlesmesinde bedii uslub hemise aparici olmusdur Edebi dilde normanin yenilesmesi umumxalq dili vahidlerinin yazili dile gelisi bedii uslubdan baslanir Sozun poetik funksiyasi Sozun metnde bedii vezife dasimasina obrazli sekilde isledilmesine sozun poetik funksiyasi deyilir Metnde poetik funksiya dasiyan soz ve ya ifade poetizm adlanir Sozun poetik funksiyasi orfun informativ melumat seciyyeli vezifesinden ferqlenir Meselen derin qab derin quyu birlesmelerindeki derin sozu informativ vezife dasiyir Derin mena derin dusunce birlesmelerindeki derin sozu ise poetik funksiyali sozdur Demeli poetizm bedii sozdur Boyuk soz ustadi M Fuzuli bedii sozu poetizmi diri soz adlandirmisdir Bedii soz esasen mecazi menada islenir ve guclu emosiya bedii teessurat yaradrr Sozun bedii imkanlarinm genisliyi birbasa soz ustalarinin istedadi ve yaradiciliq qabiliyyeti ile baglidir Bir cox senetkarlar sozden meharetle istifade yolu ile guclu poetizmler yaratmislar Zaman kecdikce ayri ayri poetizmler hami terefinden menimsenilir ve tedricen inforrnativ seciyye dasiyir Meselen das urek aci soz sirin arzu ifadeleri gundelik meisetde tez tez isledilen poetizmlerdir Frazeoloji birlesmelerin de coxu bedii imkanlar hesabina yaranmisdir Bedii tesvir ve ifade vasiteleri mecazlar Sozun poetik funksiyasi en cox bedii tesvir ve ifade vasitelerinde mecazlarda ozunu gosterir Mecazlar birbasa deyil mecazi menada islenen soz ve ifadelerdir Mecazlarin esas novleri asagidakilardir Epitet bedii teyin Esyanin evveline artirilir ve onun mueyyen bir elemetini bildirir Epitet adi teyinden ferqli olaraq mecazi menada islenir Meselen ag eller birlesmesindeki ag sozu adi teyin gul eller birlesmesindeki gul sozu ise bedii teyindir Derin mena demir irade das urek soyuq baxis birlesmelerindeki birinci terefler epitetdir Klassik edebiyyatda tez tez isledilen qelem qasli dilber serv boylu gozel dag govdeli igid ahu baxish canan ve s ifadelerindeki birinci terefler de epitetdir Tesbeh benzetme Bir esyanin ozunden quvvetli basqa bir esyaya benzedilmesine tesbeh deyilir Tesbehde adeten dord unsur olur benzeyen benzedilen benzetme qosmasi ve benzetme elameti Meselen Alma bal kimi sirindir Tesbehin bu novu mufessel tesbeh adlanir Son iki unsurun istirak etmediyi tesbeh ise mukemmel tesbeh adlanir Meselen Qaslari kamandir yanagi laledir ve s Tebehe aid daha bir nece numune Ferhad cinar kimi ucaboylu igiddir Esger aslan kimi gucludur Qelemi qilinc kimi itidir agli deryadir ve s Istiare metafor Leksik lugevi menasi kocurme demekdir Bir esyanin elametinin basqa esya uzerine kocurulmesine deyilir Benzetme esasinda yarandigi ucun istiareye gizli tesbeh benzetme de deyilir Tesbehden ferqli olaraq istiarede benzeyen ve ya benzedilen tereflerden her ikisi yox yalniz biri istirak edir Meselen Gunes gulumsedi Buludlar agladi Quzum besikde mistl misil yatir Gulum niye kefsizdir ve s Birinci iki cumlede insana aid elamet gunesin ve buludun uzerine kocurulmusdur Son iki numunede ise korpe usaq quzuya sevgili ise gule benzedilmis lakdn onlarin adi cekilmemisdir Qeyd Epitet tesbeh ve istiare edebiyyatsunasliqda bedii tesvir vasitelerinin novleri kimi oyrenilir Metonimiya sinekdoxa simvol de bura daxildir Mubalige Esya ve ya hadisenin heddinden artiq sisirdilmesine deyilir Meselen Qaraca Cobanin atdigi das yere dusmezdi Dusseydi de uc il orada bitmezdi Mecnunun ahindan daglar titredi Neresinden yer yarildi Goz yaslarindan caylar axdi ve s Kinaye Sozun zahiren musbet menada deyilib eslinde ise menfi menada isledilmesi kinaye adlamr Meselen zeif adama pehlevan qorxaq adama cesur ve ya agilsiz adama alim demek kinayedir Qeyd Mubalige ve kinaye edebiyyatsunasliqda bedii ifade vasitelerinin novleri kimi oyrenilir Bedii sual tezad tekrir inversiya da bedii ifade vasililerinin novleri sayilir Metnalti mena Metnalti mena sozun uzde olmayan derhal anlasilmayan gizli menasina deyilir Metnalti mena iki meqsedden yaranir 1 Sozu yaxud fikri daha maraqli ve tesirli ifade etmek ucun M Fuzulinin ekser qezelleri buna numune ola biler Meselen Cekdi Mecnun ayagin badiyeden teyk verir Qanli guller ayagindan cekilen xar henuz Beytin birbasa lugevi menasi beledir Mecnun ayagini sehradan cekdi lakin ayagindan cekilen tikanlar hale de qanli guller verir Beytin metnalti menasi ise bu curdur Mecnun dunyadan getse de bir zamanlar ayaqyalin gezdiyi collerde indi qirmizi guller bitir Bu gulleri onun ayagidan axan qanlar yetirmisdir Ona gore de bu guller bele qanlidir qirmizidir 2 Sozun ve fikrin doguracagi tehlukeden qorunmaq meqsedile gizlin verilmesi Meselen M E Sabir Beynelmilel serindeki asagidaki misralarda Iblis dedikde car Rusiyasini nezerde tutmusdur Fitneyi iblisi melun nageh oldu asikar Gor cehaletden ne sekle dusdu vezi ruzigar Muellifin dili tehkiye ve tipin dili Bedii uslubda muellifin dili tehkiye yazicinin oz uslubudur Muellifin dilinde hadiselerin tesviri esas yer tutur Tipin dili dedikde ise eserdeki suretlerin danisiq terzi nezerde tutulur Adeten tipin dili muellifin dilinden ferqlendirilir Bundan elave her tipin ozunemexsus ferqli cehetleri olur Meselen C Memmedquluzadenin Poct qutusu hekayesinde Novruzeli ile xanin danisiq terzi uslubca bir birinden ferqlenir Elece de muellifin dili tiplerin dilinden secilir Tipin dilinde bir cox hallarda dialektizmlere loru sozlere varvarizmlere edebi dilde islenmeyen basqa dillere mexsus olan sozlere vulqarizmlere soyuslere ve s rast gelmek olur Meselen C Memmedquluzadenin Oluler komediyasindakt Seyx Nesrullah suretinin dili qeliz ereb fars ifadeleri ile varvarizmlerle doludur Elmi uslub Elmi dil bura istiqametlendirir Elmi dilcilik ile sehv salmayin Elmi uslub milli elmi tefekkurun ifadesidir O muxtelif elm sahalerinin dilidir Elmi uslubun esas xususiyyeti mentiqilik deqiqlik ardicilliq ve konkretlikdir Elmin muxtelif sahalerine aid kitab derslik ve meqaleler elmi uslubda yazilir Bedii uslubun esas gostericileri olan obrazliliga emosionalliga elmi uslubda demek olar ki tesaduf edilmir Elmi uslubun esas seciyyevi xususiyyetlerinden biri de onda ixtisas sozlerinin terminlerin bol bol islenmesidir Her bir elm sahesinin ozunemexsus terminleri vardir ki onlar yalniz mutexessisler ucun tam ve deqiq sekilde anlasiqli olur Elmi uslubda murekkeb cumleler modal sozler cox islenir Elmi uslubda fikrin daha deqiq ve yigcam sekilde ifadesi ucun cox vaxt muxtelif sxem ve qrafiklerden serti isarelerden genis istifade edilir Elmi uslubda soz ve ifadeler mueyyen elmi anlayislari birmenali sekilde birbasa ifade edir Buna gore de elmi uslubda fikrin muxtelif cur anlasilmasina metnalti menaya ve ya coxmenaliliga yol verilmir Sozun terminoloji funksiyasi Sozun elmi uslubdaki esas vezifesine onun terminoloji funksiyasi deyilir Metnde birbasa terminoloji funksiya dasiyan soz ve ya ifade termin adlanir Basqa uslublar ucun seciyyevi olmayan terminler elmi uslubun esas gostericilerinden biridir Elmi metndeki her hansi bir sozu termin kimi qebul etmek olmaz Termin ilk novbede ayri ayri elm sahesine aid olari ve yalniz hemin elm sahesinde isleyen mutexessisler ucun anlasiqli olur Terminin daha bir xususiyyeti tekmenali olmasi yeni bir anlami ifade etmesi ve yigcamligidir Dunyanin bir cox dillerinde oldugu kimi bizim dilimizde de alinma terminologiya beynelmilel seciyye dasiyan ixtisas sozleri coxdur Elmi terminlerin coxu bir sira dunya dillerinde eyni olur Meselen fonetika leksikologiya sinus kosinus qravitasiya hidrodinamika ve s Publisistik uslubPublisistik uslub milli ictimai tefekkurun ifadesidir Bu uslub metbuat qezetlerin bedii siyasi ve ictimai jurnallarin elmi kutlevi kitablarin ve s radio televiziyanin dilidir Publisistik usluba bezen metbuat dili de deyilir Qezet dili radio dili televiziya dili anlayislari da bu menada islenir Radio ve televiziya dili publisistik uslubun sifahi formasi qezet ve jurnallarin dili ise onun yazili formasidir Bu iki forma arasinda ele bir keskin ferq yoxdur Publisistik uslubun her iki formasinin esas xususiyyeti fikrin hami terefinden anlasiqli aydin ve tesirli sekilde ifade olunmasidir Publisistik uslubda yazan muellif ilk novbede calisir ki toxundugu mesele mumkun qeder kutlevi sekilde hamiya catsin ve oxucularda musbet reaksiya dogursun Mehz buna gore de publisistik uslubda ekseriyyet terefinden anlasilari umumislek sozlerden daha cox istifade olunur Publisistik uslub kutlevi nitq fomasi oldugu ucun butun dil gostericilerine gore adi danisiq diline cox yaxin olur Metbuat dilinde geden prosesler yeni yaranan sozler ve s umumxalq danisiq diline de tesir gosterir Publisistik uslubda basqa uslublarin da xususiyyetleri ozunu gosterir Bu baximdan publisistik uslubun esasen iki novu var bedii publisistik uslub elmi publisistik uslub Bedii publisistik uslub qezet dilidir Bu uslub novunde publisistik uslubun esas xususiyyetleri gozlenilmekle yanasi yeri geldikce obrazliliga bediiliye de yer verilir Elmi publisistik uslub dedikde ise elmi kutlevi jurnal ve kitablarin dili nezerde tutulur Publisistik uslub 1875 ci ilde milli qezetlerin nesre baslamasi ile formalasmisdir Meiset uslubuMeiset uslubu gundelik heyatda insanlarin bir biri ile unsiyyet saxladigi dildir Meiset uslubu adi dansiq dilidir yeni insanlarin bir biri ile hal ehval tutdugu dildir Meiset uslubu kitab qezet dili deyil eyni zamanda mehelli seciyye de dasimir Meiset uslubu edebi dilin gundelik davranisda islenen sifahi nitq formasidir Meiset uslubu edebi dilin en genis yayilmis uslubudur Mektebde ders zamani muellim de sagird de bu uslubda danisir bu uslubda oz fikirlerini ifade edirler Meiset uslubu ister fonetik ister leksik isterse de qrammatik xususiyyetlerine gore yazili edebi dilden ferqlenir Burada sozler orfoepik normalara uygun sekilde teleffuz olunur cumleler de qurulusuna gore yazili edebi dildeki ile muqayisede ferqlenir Meiset uslubunun esas seciyyevi xususiyyeti serbestliyi ve yigcamligidir Meiset uslubunun cani dialoji nitqdir Dialoji nitq dedikde iki neferin gundelik heyatda uzlesdiyi zaman istifade etdiyi dil uslub nezerde tutulur Meiset uslubunun serbestliyi ve yigcamligi dialoji nitqde daha qabariq sekilde ozunu gostetirir Dialoji nitqde intonasiya ve jest muhum rol oynayir yarimciq cumleler cox islenir Bedii edebiyyatda da meiset uslubunun tesiri aciq askar ozunu gosterir Bir cox sair ve yazicilar meselen M E Sabir C Memmedquluzade ve s eserlerinde meiset uslubundan ugurla behrelenmisler Resmi isguzar uslubResmi ve isguzar senedlerin dil tezahurune resmi isguzar uslub deyilir Bu uslubun esas gostericisi fikrin standart formalarla yigcam verilmesidir Bu uslub bir qeder quru gorunur Bu uslubda artiq sozler obrazli ifadeler isledilmir ferdi nitq unsurlerinden qacilir Resmi isguzar uslubun luget terkibi yigcam sintaksisi mehdud olsa da normaliligi mohkemdir Bu uslub tarixi tekamul prosesinde formalasmis standart formalardan kenara cixmir Buna gore de bu uslubda arxaik leksika eski sintaktik konstruksiyalar uzun zaman muhafize oluna bilir Resmi isguzar uslub dovletcilik musteqillik eneneleri ile baglidir Musteqillikden evvel ereb fars sonra rus dilinin tesiri bu uslubun tam fealiyyetine imkan vermemis milliliyine xelel getirmisdir Indi Azerbaycan dovletinin musteqilliyi ana dilinin heqiqi menada dovlet diline cevrilmesi resmi isguzar uslubun funksional imkanlarini genislendirir Resmi isguzar uslub a resmi b isguzar senedlerin dilini ehate edir Resmi senedler konstitusiya qanun qerar kodeks serencam ferman emr ve s Isguzar senedler tercumeyi hal erize bildiris elan arayis ve s Resmi isguzar uslub resmi ve isguzar senedlerin dilidir Bu uslubda fikir mueyyen qelibe dusmus standart formalarda ve olduqca yigcam sekilde verilir Uslubun esas seciyyevi xususiyyeti de ele budur Resmi isguzar uslub hami ucun eynidir standartdir Burada obrazli ifadelere ferdi nitq xususiyyetlerine rast gelinmir Milli resmi isguzar uslub basqa funksional uslublara nisbeten gec formalasmisdir Bu uslubun luget terkibi yigcam sintaksisi mehduddur Resmi isguzar uslubda bir sira arxaik sozler ve kohnelmis sintaktik qelibler uzun muddet qorunub saxlanilir Resmi isguzar uslub iki yere ayrilir resmi senedlerin dili isguzar senedlerin dili Dovlet hokumet teskilatlarinin tertib etdiyi ve resmi qaydada tesdiq olunan senedler meselen prezident fermanlari hokumet serencamlari nazirlerin emrleri konstitusiya ve s resmi senedler sayilir Resmi senedler mutexessisler terefinden hazirlanir yerlerde muzakire edilir sonra ise tesdiqlenir Resmi senedlerin esas xususiyyetleri bunlardir dilin maksimum mukemmelliyi fikrin tam aydinligi fikrin sozlerin birmenaliligi fikrin huquqi cehetden esasliligi esaslandirilmasi dil yigcamligi Resmi senedin esas serti hecminden asili olmayaraq dil yigcamligidir Resmi senedler milletin dovletcilik medeniyyetini eks etdirir Buna gore de hemin senedlerin mukemmel tertibine xususi diqqet yetirilir Muxtelif cur anlasilan sozlere cumlelere yer verilen sened noqsanli hesab olunur Isguzar senedler ise ayri ayri vetendaslara aid olur Erize tercumeyi hal akt xasiyyetname elan reklam ve s isguzar senedlerdir Isguzar senedler hami ucun eyni olan standart formalarda hazirlanir bele senedler xususi dovlet ehemiyyeti dasimir Mektublar resmi isguzar senedin en serbest formasidir Resmi isguzar uslubun sifahi formasi olmur Istinadlarhttps azkurs org azerbaycan dili dil nedir dilin funksiyalari dilcilik ve onun html page 7 2021 05 26 at the Wayback MachineXarici kecidler