Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rusların tatar soyqırımı (1552-сi il) - Rusiya çarı IV İvan Qroznı tərəfindən Qazan xanlığının işğalı. Qazan tatarlarına qarşı ruslar tərəfindən törədilən soyqırım.
Soyqırıma qədər Qazan xanlığının Rusiya ilə münasibətləri
XVI əsrdə Qazan xanlığını Girey xanları sülaləsinin nümayəndələri idarə etməyə başlayanadan sonra xanlıq daha da möhkəmləndi. 1521-ci ildə saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə Krım xanlığının nümayəndəsi Sahib Girey keçdi və yerli hakim Şah Əli kənar edildi. Şah Əli Moskvaya sığındığına görə1521-ci ildə Qazan xanı Sahib Girey Krım xanı Məhəmməd Gireylə birgə Moskva üzərinə yürüşə çıxdılar. Onlar Nijeqorodu, Muromu, Klini, Meşeri, Kolomnanı və Vladimiri ələ keçirdilər. Lakin Moskvanı tuta bilmədilər. Bundan sonra 1545-ci ilə kimi Qazan xanları Moskva üzərinə çoxsaylı yürüşlər etdi. Amma onu da deyək ki, 1445-ci ildən başlayaraq, Qazan xanlığı da ruslardan müdafiə olunmuşdu.Qazan xanlığının mövcud olduğu 114 il ərzində Moskva ilə 12 irimiqyaslı müharibə baş vermişdi. Bunun 7-ni ruslar, 4-nü Qazan xanları, birini isə Qızıl Orda başlamışdı. Qazan xanları da onda Qızıl Orda xanına hərbi yardım etmişdilər. Lakin Moskva knyazlığında IV İvan Qroznının hakimiyyətə gəlməsindən sonra vəziyyət dəyişdi. İvan Qroznı Moskva knyazlığının möhkəmləndirilməsi üçün Qazan xanlığını məhv etməyi və onun əsasında yeni imperiyanı formalaşdırmağı qərara aldı. İvan Qroznı üç dəfə - 1547, 1550, 1552-ci illərdə Qazan üzərinə hücum etdi. Ancaq onlardan ikisi uğursuz nəticələndi və o, biabırçı şəkildə məğlub olaraq geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.
1552-сi ildə rusların tatar soyqırımı
1552-ci ilin avqust ayında İvan Qroznı yenidən bütün qüvvələrini toplayaraq 150 min nəfərlik ordu ilə Qazan üzərinə hücuma hazırlıq gördü. Bu rəqəm Qazan xanlığının müdafiəçilərinin sayı ilə müqayisədə 5 dəfə çox idi. Şəhəri müdafiə edən qüvvələrin sayı 30 min nəfəri qazanlı, 3 min nəfəri isə noqay olmaqla cəmi 33 min nəfər idi. Həmin dövrdə Qazan özünün ən çiçəklənən dövrünü yaşayırdı. Qazanda yüzlərlə məscid, arxitektura baxımından o dövr Avropasının həsəd apara biləcəyi minlərlə ictimai, mədəni binalar, mədrəsələr, yaşayış kompleksləri vardı. Elm, təhsil səviyyəsinə görə Qazan adıçəkilən məkanın ana şəhərinə çevrilmişdi. Tədqiqatlara görə, XVI əsrdə Qazanda 25 min nəfər əhali yaşayırdı.İvan Qroznının ordusuna qarşı Qazan xanı Yedigar, 33 min nəfər çıxara bilmişdi. İlkin mərhələdə tatarlar düşmənə güclü zərbələr vurub onu geri çəkilməyə məcbur etdilər. Amma qüvvələr qeyri-bərabər idi. İvan Qroznıya arxadan yardım gəldiyi halda, Qazan xanlığı belə bir yardımdan məhrum idi. Bu da tədricən öz sözünü deməyə başladı. 1552-ci il, oktyabr ayının 2-də düşmən ağır döyüşlərlə Qazana daxil ola bildi. İvan Qroznı Qazanda bir nəfərə də aman verməməyi, hamını qılıncdan keçirməyi əmr etmişdi. Rusların Qazanda törətdikləri vəhşiliklər o dövrdəki tarixi salnamələrdə öz əksini tapmışdı:
“Şəhərə daxil olan rus əsgərləri tərəfindən qadınlar, qızlar, qocalar, uşaqlar, əlsiz-ayaqsızlar vəhşicəsinə öldürülürdülər. Yaralı halda ələ keçirilən Qazan xanı Yedigar istisna olmaqla, şəhərin bütün kişi əhalisi son nəfərinədək məhv edildi... Öldürülənlərin arasında çoxlu sayda qadın və uşaqlar da vardı... Şəhər yanan böyük bir tonqalı xatırladırdı. Hər yer od içində idi. Küçələrdə meyitlər dağ kimi yığılmışdı və nəticədə, birindən digərinə keçmək olmurdu. Qan sel kimi axırdı”.
Qazanın işğalından sonra İvan Qroznı şəhərə daxil olmaq istəmişdi, ancaq bu asan olmamışdı. Əsgərlər çox çətinliklə kiçik bir küçəni meyitlərdən təmizləyə bilmişdilər. “Qazan alınan zaman oradakı əhalinin dəhşətli şəkildə qətlə yetirilməsi rus tarixinin ən qanlı səhifələrindən biridir. Belə böyük həcmdə qekatomboyun (əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə saysız-hesabsız insanların öldürülməsi) - insan tələfatının tarix heç vaxt şahidi olmamışdı. Qazanın işğalı yeni xaç yürüşü idi. Xristianları sevən və onlara hörmətlə yanaşan cəsur Qazan xanlığının varlığına dəhşətli qırğınlarla son qoyan ruslar bununla da özgə torpaqlarının işğal siyasətinə başladılar”. Ruslar Qazanda nəinki insanlara rəhm etmədilər, həm də hətta tarixi baxımdan əvəzsiz əhəmiyyətə malik olan və dünya memarlıq sənətinin inciləri hesab edilən arxitektura abidələrini, minarələri, minlərlə metr uzaqlardan günəş altında bərq vuran və gözəlliyi ilə isanı valeh edən məscidləri, əvəzsiz sənət incisi - Qazan Kremlini, xan saraylarını, ictimai binaları tamamilə məhv etdilər. Hətta şəhərə daxil olan ruslar o dövrdə dünya sivilizasiyasının ən zəngin kitabxanalarından olan və arxitektura baxımından inci hesab edilən Qazan kitabxanasını belə yandırdılar. Nəticədə, min illərin tarixi mənbələri, ədəbiyyatı, incəsənəti, elm və mədəniyyəti özündə cəmləşdirən bu kitabxanadakı bütün qədim və o dövrə aid olan kitablar, qiymətli sənədlər məhv oldu. Bununla da nəinki tatar xalqının, həm də dünya mədəniyyətinin əvəzsiz əhəmiyyətə malik kitabları bəşəri sivilizasiya üçün həmişəlik itirilmiş oldu.
Qazan xanlığı işğaldan sonrakı vəziyyəti
Qazan xanlığı işğal edilən kimi İvan Qroznı müsəlman əhalinin xristianlaşdırılması üçün orada yeni kilsə mərkəzi - Yeparxiya yaratdı. 1555-ci ildə yaradılan bu Yeparxiyanın rəhbəri Quriya ordunun və xristian missionerlərin yardımı ilə tatarları və başqırdları xristianlaşdırmağa başladı. Qazanda dağıdılan məscidlərin yerində kilsələr inşa edilir və eyni zamanda islamı xatırladan nə varsa məhv edilirdi. Bu yolla Qazan xanlığındakı müsəlmanlara zorla xristianlığı qəbuletdirməyə çalışırdılar. Tatarlar düşmənə müqavimət göstərməkdə davam edirdilər.
1553-cü ildə Qazandan 70 verst (1 verst 1060 metrdir) aralıda olan Meşə çayı ətrafında Canseyid və Sarı Batırın başçılığı altında işğalçılara qarşı ilk üsyan baş verdi. Üsyançılar çay ətrafında Meşə-Tamak qalasını tikərək buradan işğalçılara zərbələr endirməyə başladılar. Sviyajask qalasından onlara qarşı cəza dəstələri göndərildi. Lakin üsyançılar B. Saltıkovun rəhbərlik etdiyi cəza dəstəsinin 200 nəfərini məhv etdilər, komandan da daxil olmaqla 200 nəfəri də əsir aldılar. Bunun ardınca Volqa çayının sağ sahilindəkı Çalım qalasında üsyan baş verdi. Üsyana Mamış-Berdi başçılıq edirdi. Üsyançılar Qazan xanlığının bərpa edildiyini bəyan edərək, hakimiyyətə keçmiş Qazan çariçası Suyumbəyin qardaşı Murza Əli Əkrəmi gətirdilər. Üsyandan qorxuya düşən İvan Qroznı onlara qarşı D. Adaşevin komandanlığı altında 30 min nəfərlik əsgər göndərdi. Sonra knyaz S. Mikulinkinin, İ. Şeremetyevin, P. Morozovun və A. Kurbskinin komandanlığı altında əlavə 40 min nəfərlik ordu da üsyançıların üzərinə göndərildi. Onlara bütün üsyançıları və yardımçı əhalini son nəfərinədək məhv etmək tapşırığı verilmişdi. “Rusların cəza dəstələri yol üstündə qarşılarına çıxan hər şeyi məhv edirdilər. Onlar kənddən kəndə keçir, qarşılarına çıxan əhalinin hamısını ya yerindəcə öldürür, ya da əsir götürürdülər. Evləri yandırır, heyvanları müsadirə edir, özlərindən sonra canlı yaşaya bilməyəcək odlara qalanan kəndlər qoyurdular. 1553-1554-cü illərin qışında rus cəza dəstələri qızğın döyüşlərdən sonra üsyançıların Meşə çayı ətrafındakı qalasını ələ keçirərək yandırdılar. 6 min nəfər kişi, 15 min nəfər də qadın və uşaq əsir alındı”.1554-1556-cı illərdə Mamış-Berdi üzərinə edilən hücumlar nəticəsində Çalım qalası alındı, döyüşlərdə Qazan xanı Əli Əkrəm öldürüldü. Savaşın həlledici anında üsyançılar sırasında ruslara qarşı döyüşən çuvaşlar Mamış-Berdiyə xəyanət edərək onu aldatdılar və ruslara təhvil verdilər. Üsyan rəhbəri Moskvada edam edildi. Mamış-Berdidən sonra azadlıq mübarizəsinə Əhməd Batır rəhbərlik etmək istədi. O məğlub olan üsyançıları bir araya yığmaq və yenidən Qazan xanlığını bərpa etmək arzusunda idi. Lakin onun cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. Belə ki, qüvvələr bərabər deyildi və ruslarla ilk döyüşdəcə Əhməd Batır məğlub oldu və ələ keçirilərək edam edildi.
Artıq Qazan xanlığının torpaqları ruslara paylanırdı. Bu məqsədlə bölgəyə Rusiyanın içərilərindən assimilyasiyaya uğradılan ruslaşmış müxtəlif xalqlar, o cümlədən fin-uqorlar köçürülməyə başlandı. Buna etiraz edən əhali 1572-1573-cü illərdə yenidən üsyan qaldırdı. Üsyançıların əsas qüvvəsini Qazan xanlığının işğalı zamanı İvan Qroznının tərəfində vuruşan və sonralar bu yerdə məskunlaşan dağlı xalqları təşkil edirdilər. Minlərlə tatar və başqırd da üsyançılara qoşulmuşdular. Üsyançılar rus dəstələrinə ağır zərbələr vurdular. Bunu görən İvan Qroznı bölgəyə əlavə hərbi qüvvələr göndərməyə məcbur oldu. Ordu çətinliklə azadlıqları uğrunda ayağa qalxan dağlıların üsyanını yatırda bildi. On mindən artıq üsyançı edam edildi. Onların ailələri və uşaqları, təxminən 25 min nəfər qadın və uşaq xristianlığı qəbul etmək şərtilə ruslara qul kimi verildi. Lakin üsyanlar davam etməkdə idi.1582-ci ildə Povoljyedə üsyanlar yenidən baş qaldırdı. Üsyançılara qarşı Moskvadan xüsusi cəza dəstələri göndərildi. Lakin onlar üsyanı yatırda bilmədilər. Üsyançılar yalnız 1584-cü ildə İvan Qroznı öləndən sonra müqaviməti dayandırdılar. Onlar ümid edirdilər ki, çarın ölümü ilə vəziyyətləri yaxşılaşacaq. Lakin bu ümidlər özünü doğrultmadı. Buna görə də 1592-ci ildə Qazan xanlığında üsyanlar yenidən başladı. Amma çar hökuməti üsyanları amansızlıqla yatırdı.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Покорение Казанского ханства: историческая правда и современные измышления 2016-12-16 at the Wayback Machine
- Взятие Казани войсками Ивана Грозного, в результате чего Казанское ханство было присоединено к России
- Казань – Москва: год 1552. Хроника событий
- Казанские походы и взятие Казани 2 октября 1552 года
- День Памяти геноцида Татар 1552
- Татары назвали Ивана Грозного организатором геноцида
- 12 октября в Казани – День памяти татарского народа!
- 2 октября 1552 года войска Ивана Грозного взяли Казань
- Əziz Mustafa. Rusların tatar soyqırımı dəhşətləri. Zaman, 2010, 14-15 oktyabr, s. 12.
- Əziz Mustafa. Rusların tatar soyqırımı dəhşətləri. Zaman.- 2010.- 16-18 oktyabr.-S.10.
Ədəbiyyat
- Худяков М. Г. Очерки по истории Казанского ханства, издание 3-е, дополненное. Воспроизведено по тексту 1-го издания (Казань. Комбинат изд-ва и печати, 1923), М.: ИНСАН, Совет по сохранению и развитию культур малых народов, СФК, 1991. — 320 с.: карт. .
- Мухамедьяров Ш.Ф. Социально-экономический и государственный строй Казанского ханства (XV – первая половина XVI вв.) / Репринтное воспроизведение кандидатской диссертации (Институт истории АН СССР, г. Москва, 1951 г.). Сост. и отв. ред. Р.Г. Галлям; авторы предисл. Р.Г. Галлям, С.М. Исхаков, А.А. Бурханов. – Казань: Изд-во «Ихлас»; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2012. – 276 с. + 4 с. вкл.
- Булат Хамидуллин. Народы Казанского ханства: этносоциологическое исследование. Казань: Татарское книжное издательство, 2002, 335 с.
- Казанское ханство: актуальные проблемы исследования/Ильдус Загидуллин, Булат Хамидуллин, Дамир Исхаков и др. Казань, «Фэн», 2002, 320 с.
İstinadlar
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 154 -155
- Muxtarova Ə. Türk xalqları tarixi (qədim dövr və orta əsrlər). Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Adiloğlu, 2005, s.355-356
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 106
- "Пенской В. В. Численность и развёртывание московского и татарского войска в кампанию 1521 года // Война и оружие: Новые исследования и материалы. 2-я Международная научно-практическая конференция, 18-20 мая 2011 года. — СПб.: ВИМАИВиВС, 2011. — Т. 2., c/ 194-209" (PDF). 2018-12-22 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2017-09-26.
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 42, 48, 102-103
- Ю. Г. Алексеев Под знамёнами Москвы. М. Мысль, 1992, c. 93
- Алишев С. X. Казань и Москва: межгосударственные отношения в XV — XVI вв. — Казань: Татарское кн. изд-во, 1995. — 160 с.
- Волков В. А. Войны и войска Московского государства (конец XV — первая половина XVII вв.). — М.: Эксмо, 2004, с. 115-121
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 151
- Султанов Р.И. Историческая география Казани (город и его предместья в XVI-XVII веках). — Казань: Магариф, 2004. — С. 89.
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 160-161
- Соловьев С. М. История России с древнейших времен. Т.2. М.: Изд. соц-экон. лит., 1959, с. 88
- М.Г. Худяков. Очерки по истории Казанского Ханства. Москва "ИНСАН", 1991, с. 156-159
- Булат Файзрахманович Султанбеков, Ф. Ш Хузин. История Татарстана. Казань: Тарих, 2001, c. 108
- Борис Николаевич Флоря. Иван Грозный. М. : Молодая гвардия, 2009, с. 414
- Вахит Имамов. Запрятанная история татар. Набережные Челны: Газетно-книжное изд-во "Камаз", 1994, с. 14
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ruslarin tatar soyqirimi 1552 si il Rusiya cari IV Ivan Qrozni terefinden Qazan xanliginin isgali Qazan tatarlarina qarsi ruslar terefinden toredilen soyqirim Soyqirima qeder Qazan xanliginin Rusiya ile munasibetleriXVI esrde Qazan xanligini Girey xanlari sulalesinin numayendeleri idare etmeye baslayanadan sonra xanliq daha da mohkemlendi 1521 ci ilde saray cevrilisi neticesinde hakimiyyete Krim xanliginin numayendesi Sahib Girey kecdi ve yerli hakim Sah Eli kenar edildi Sah Eli Moskvaya sigindigina gore1521 ci ilde Qazan xani Sahib Girey Krim xani Mehemmed Gireyle birge Moskva uzerine yuruse cixdilar Onlar Nijeqorodu Muromu Klini Meseri Kolomnani ve Vladimiri ele kecirdiler Lakin Moskvani tuta bilmediler Bundan sonra 1545 ci ile kimi Qazan xanlari Moskva uzerine coxsayli yurusler etdi Amma onu da deyek ki 1445 ci ilden baslayaraq Qazan xanligi da ruslardan mudafie olunmusdu Qazan xanliginin movcud oldugu 114 il erzinde Moskva ile 12 irimiqyasli muharibe bas vermisdi Bunun 7 ni ruslar 4 nu Qazan xanlari birini ise Qizil Orda baslamisdi Qazan xanlari da onda Qizil Orda xanina herbi yardim etmisdiler Lakin Moskva knyazliginda IV Ivan Qrozninin hakimiyyete gelmesinden sonra veziyyet deyisdi Ivan Qrozni Moskva knyazliginin mohkemlendirilmesi ucun Qazan xanligini mehv etmeyi ve onun esasinda yeni imperiyani formalasdirmagi qerara aldi Ivan Qrozni uc defe 1547 1550 1552 ci illerde Qazan uzerine hucum etdi Ancaq onlardan ikisi ugursuz neticelendi ve o biabirci sekilde meglub olaraq geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi 1552 si ilde ruslarin tatar soyqirimiRuslarin Qazan xanligini isgali 1552 ci il 1552 ci ilin avqust ayinda Ivan Qrozni yeniden butun quvvelerini toplayaraq 150 min neferlik ordu ile Qazan uzerine hucuma hazirliq gordu Bu reqem Qazan xanliginin mudafiecilerinin sayi ile muqayisede 5 defe cox idi Seheri mudafie eden quvvelerin sayi 30 min neferi qazanli 3 min neferi ise noqay olmaqla cemi 33 min nefer idi Hemin dovrde Qazan ozunun en ciceklenen dovrunu yasayirdi Qazanda yuzlerle mescid arxitektura baximindan o dovr Avropasinin hesed apara bileceyi minlerle ictimai medeni binalar medreseler yasayis kompleksleri vardi Elm tehsil seviyyesine gore Qazan adicekilen mekanin ana seherine cevrilmisdi Tedqiqatlara gore XVI esrde Qazanda 25 min nefer ehali yasayirdi Ivan Qrozninin ordusuna qarsi Qazan xani Yedigar 33 min nefer cixara bilmisdi Ilkin merhelede tatarlar dusmene guclu zerbeler vurub onu geri cekilmeye mecbur etdiler Amma quvveler qeyri beraber idi Ivan Qrozniya arxadan yardim geldiyi halda Qazan xanligi bele bir yardimdan mehrum idi Bu da tedricen oz sozunu demeye basladi 1552 ci il oktyabr ayinin 2 de dusmen agir doyuslerle Qazana daxil ola bildi Ivan Qrozni Qazanda bir nefere de aman vermemeyi hamini qilincdan kecirmeyi emr etmisdi Ruslarin Qazanda toretdikleri vehsilikler o dovrdeki tarixi salnamelerde oz eksini tapmisdi Sehere daxil olan rus esgerleri terefinden qadinlar qizlar qocalar usaqlar elsiz ayaqsizlar vehsicesine oldurulurduler Yarali halda ele kecirilen Qazan xani Yedigar istisna olmaqla seherin butun kisi ehalisi son neferinedek mehv edildi Oldurulenlerin arasinda coxlu sayda qadin ve usaqlar da vardi Seher yanan boyuk bir tonqali xatirladirdi Her yer od icinde idi Kucelerde meyitler dag kimi yigilmisdi ve neticede birinden digerine kecmek olmurdu Qan sel kimi axirdi Qazanin isgalindan sonra Ivan Qrozni sehere daxil olmaq istemisdi ancaq bu asan olmamisdi Esgerler cox cetinlikle kicik bir kuceni meyitlerden temizleye bilmisdiler Qazan alinan zaman oradaki ehalinin dehsetli sekilde qetle yetirilmesi rus tarixinin en qanli sehifelerinden biridir Bele boyuk hecmde qekatomboyun evvelceden planlasdirilmis sekilde saysiz hesabsiz insanlarin oldurulmesi insan telefatinin tarix hec vaxt sahidi olmamisdi Qazanin isgali yeni xac yurusu idi Xristianlari seven ve onlara hormetle yanasan cesur Qazan xanliginin varligina dehsetli qirginlarla son qoyan ruslar bununla da ozge torpaqlarinin isgal siyasetine basladilar Ruslar Qazanda neinki insanlara rehm etmediler hem de hetta tarixi baximdan evezsiz ehemiyyete malik olan ve dunya memarliq senetinin incileri hesab edilen arxitektura abidelerini minareleri minlerle metr uzaqlardan gunes altinda berq vuran ve gozelliyi ile isani valeh eden mescidleri evezsiz senet incisi Qazan Kremlini xan saraylarini ictimai binalari tamamile mehv etdiler Hetta sehere daxil olan ruslar o dovrde dunya sivilizasiyasinin en zengin kitabxanalarindan olan ve arxitektura baximindan inci hesab edilen Qazan kitabxanasini bele yandirdilar Neticede min illerin tarixi menbeleri edebiyyati inceseneti elm ve medeniyyeti ozunde cemlesdiren bu kitabxanadaki butun qedim ve o dovre aid olan kitablar qiymetli senedler mehv oldu Bununla da neinki tatar xalqinin hem de dunya medeniyyetinin evezsiz ehemiyyete malik kitablari beseri sivilizasiya ucun hemiselik itirilmis oldu Qazan xanligi isgaldan sonraki veziyyetiQazan xanligi isgal edilen kimi Ivan Qrozni muselman ehalinin xristianlasdirilmasi ucun orada yeni kilse merkezi Yeparxiya yaratdi 1555 ci ilde yaradilan bu Yeparxiyanin rehberi Quriya ordunun ve xristian missionerlerin yardimi ile tatarlari ve basqirdlari xristianlasdirmaga basladi Qazanda dagidilan mescidlerin yerinde kilseler insa edilir ve eyni zamanda islami xatirladan ne varsa mehv edilirdi Bu yolla Qazan xanligindaki muselmanlara zorla xristianligi qebuletdirmeye calisirdilar Tatarlar dusmene muqavimet gostermekde davam edirdiler 1553 cu ilde Qazandan 70 verst 1 verst 1060 metrdir aralida olan Mese cayi etrafinda Canseyid ve Sari Batirin basciligi altinda isgalcilara qarsi ilk usyan bas verdi Usyancilar cay etrafinda Mese Tamak qalasini tikerek buradan isgalcilara zerbeler endirmeye basladilar Sviyajask qalasindan onlara qarsi ceza desteleri gonderildi Lakin usyancilar B Saltikovun rehberlik etdiyi ceza destesinin 200 neferini mehv etdiler komandan da daxil olmaqla 200 neferi de esir aldilar Bunun ardinca Volqa cayinin sag sahilindeki Calim qalasinda usyan bas verdi Usyana Mamis Berdi basciliq edirdi Usyancilar Qazan xanliginin berpa edildiyini beyan ederek hakimiyyete kecmis Qazan caricasi Suyumbeyin qardasi Murza Eli Ekremi getirdiler Usyandan qorxuya dusen Ivan Qrozni onlara qarsi D Adasevin komandanligi altinda 30 min neferlik esger gonderdi Sonra knyaz S Mikulinkinin I Seremetyevin P Morozovun ve A Kurbskinin komandanligi altinda elave 40 min neferlik ordu da usyancilarin uzerine gonderildi Onlara butun usyancilari ve yardimci ehalini son neferinedek mehv etmek tapsirigi verilmisdi Ruslarin ceza desteleri yol ustunde qarsilarina cixan her seyi mehv edirdiler Onlar kendden kende kecir qarsilarina cixan ehalinin hamisini ya yerindece oldurur ya da esir gotururduler Evleri yandirir heyvanlari musadire edir ozlerinden sonra canli yasaya bilmeyecek odlara qalanan kendler qoyurdular 1553 1554 cu illerin qisinda rus ceza desteleri qizgin doyuslerden sonra usyancilarin Mese cayi etrafindaki qalasini ele kecirerek yandirdilar 6 min nefer kisi 15 min nefer de qadin ve usaq esir alindi 1554 1556 ci illerde Mamis Berdi uzerine edilen hucumlar neticesinde Calim qalasi alindi doyuslerde Qazan xani Eli Ekrem olduruldu Savasin helledici aninda usyancilar sirasinda ruslara qarsi doyusen cuvaslar Mamis Berdiye xeyanet ederek onu aldatdilar ve ruslara tehvil verdiler Usyan rehberi Moskvada edam edildi Mamis Berdiden sonra azadliq mubarizesine Ehmed Batir rehberlik etmek istedi O meglub olan usyancilari bir araya yigmaq ve yeniden Qazan xanligini berpa etmek arzusunda idi Lakin onun cehdleri ugursuzluqla neticelendi Bele ki quvveler beraber deyildi ve ruslarla ilk doyusdece Ehmed Batir meglub oldu ve ele kecirilerek edam edildi Artiq Qazan xanliginin torpaqlari ruslara paylanirdi Bu meqsedle bolgeye Rusiyanin icerilerinden assimilyasiyaya ugradilan ruslasmis muxtelif xalqlar o cumleden fin uqorlar kocurulmeye baslandi Buna etiraz eden ehali 1572 1573 cu illerde yeniden usyan qaldirdi Usyancilarin esas quvvesini Qazan xanliginin isgali zamani Ivan Qrozninin terefinde vurusan ve sonralar bu yerde meskunlasan dagli xalqlari teskil edirdiler Minlerle tatar ve basqird da usyancilara qosulmusdular Usyancilar rus destelerine agir zerbeler vurdular Bunu goren Ivan Qrozni bolgeye elave herbi quvveler gondermeye mecbur oldu Ordu cetinlikle azadliqlari ugrunda ayaga qalxan daglilarin usyanini yatirda bildi On minden artiq usyanci edam edildi Onlarin aileleri ve usaqlari texminen 25 min nefer qadin ve usaq xristianligi qebul etmek sertile ruslara qul kimi verildi Lakin usyanlar davam etmekde idi 1582 ci ilde Povoljyede usyanlar yeniden bas qaldirdi Usyancilara qarsi Moskvadan xususi ceza desteleri gonderildi Lakin onlar usyani yatirda bilmediler Usyancilar yalniz 1584 cu ilde Ivan Qrozni olenden sonra muqavimeti dayandirdilar Onlar umid edirdiler ki carin olumu ile veziyyetleri yaxsilasacaq Lakin bu umidler ozunu dogrultmadi Buna gore de 1592 ci ilde Qazan xanliginda usyanlar yeniden basladi Amma car hokumeti usyanlari amansizliqla yatirdi Hemcinin baxQazan xanligi Tatarlar Soyqirim IV Ivan QrozniXarici kecidlerPokorenie Kazanskogo hanstva istoricheskaya pravda i sovremennye izmyshleniya 2016 12 16 at the Wayback Machine Vzyatie Kazani vojskami Ivana Groznogo v rezultate chego Kazanskoe hanstvo bylo prisoedineno k Rossii Kazan Moskva god 1552 Hronika sobytij Kazanskie pohody i vzyatie Kazani 2 oktyabrya 1552 goda Den Pamyati genocida Tatar 1552 Tatary nazvali Ivana Groznogo organizatorom genocida 12 oktyabrya v Kazani Den pamyati tatarskogo naroda 2 oktyabrya 1552 goda vojska Ivana Groznogo vzyali Kazan Eziz Mustafa Ruslarin tatar soyqirimi dehsetleri Zaman 2010 14 15 oktyabr s 12 Eziz Mustafa Ruslarin tatar soyqirimi dehsetleri Zaman 2010 16 18 oktyabr S 10 EdebiyyatHudyakov M G Ocherki po istorii Kazanskogo hanstva izdanie 3 e dopolnennoe Vosproizvedeno po tekstu 1 go izdaniya Kazan Kombinat izd va i pechati 1923 M INSAN Sovet po sohraneniyu i razvitiyu kultur malyh narodov SFK 1991 320 s kart ISBN 5 85840 253 4 Muhamedyarov Sh F Socialno ekonomicheskij i gosudarstvennyj stroj Kazanskogo hanstva XV pervaya polovina XVI vv Reprintnoe vosproizvedenie kandidatskoj dissertacii Institut istorii AN SSSR g Moskva 1951 g Sost i otv red R G Gallyam avtory predisl R G Gallyam S M Ishakov A A Burhanov Kazan Izd vo Ihlas Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2012 276 s 4 s vkl Bulat Hamidullin Narody Kazanskogo hanstva etnosociologicheskoe issledovanie Kazan Tatarskoe knizhnoe izdatelstvo 2002 335 s Kazanskoe hanstvo aktualnye problemy issledovaniya Ildus Zagidullin Bulat Hamidullin Damir Ishakov i dr Kazan Fen 2002 320 s IstinadlarM G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 154 155 Muxtarova E Turk xalqlari tarixi qedim dovr ve orta esrler Ali mektebler ucun derslik Baki Adiloglu 2005 s 355 356 M G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 106 Penskoj V V Chislennost i razvyortyvanie moskovskogo i tatarskogo vojska v kampaniyu 1521 goda Vojna i oruzhie Novye issledovaniya i materialy 2 ya Mezhdunarodnaya nauchno prakticheskaya konferenciya 18 20 maya 2011 goda SPb VIMAIViVS 2011 T 2 c 194 209 PDF 2018 12 22 tarixinde PDF Istifade tarixi 2017 09 26 M G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 42 48 102 103 Yu G Alekseev Pod znamyonami Moskvy M Mysl 1992 c 93 Alishev S X Kazan i Moskva mezhgosudarstvennye otnosheniya v XV XVI vv Kazan Tatarskoe kn izd vo 1995 160 s Volkov V A Vojny i vojska Moskovskogo gosudarstva konec XV pervaya polovina XVII vv M Eksmo 2004 s 115 121 M G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 151 Sultanov R I Istoricheskaya geografiya Kazani gorod i ego predmestya v XVI XVII vekah Kazan Magarif 2004 S 89 M G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 160 161 Solovev S M Istoriya Rossii s drevnejshih vremen T 2 M Izd soc ekon lit 1959 s 88 M G Hudyakov Ocherki po istorii Kazanskogo Hanstva Moskva INSAN 1991 s 156 159 Bulat Fajzrahmanovich Sultanbekov F Sh Huzin Istoriya Tatarstana Kazan Tarih 2001 c 108 Boris Nikolaevich Florya Ivan Groznyj M Molodaya gvardiya 2009 s 414 Vahit Imamov Zapryatannaya istoriya tatar Naberezhnye Chelny Gazetno knizhnoe izd vo Kamaz 1994 s 14