Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Ontogenez (yun. οντογένεση: ον – varlıq + γένεση) — yaranma, doğulma.
| Ontogenez | |
 | |
| Təsvir olunub | Biogenetik qanun |
|---|---|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ümumi məlumat
Hər bir canlının dünyaya gəldiyi vaxtdan ölənə qədər keçirdiyi dövr postnatal ontogenez adlanır. Ontogenezin mənası fərdi inkişaf deməkdir. Cinsiyyətli çoxalan orqanizmlərdə fərdi inkişaf-ontogenez mayalanmış yumurta hüceyrəsindən-ziqotdan başlayır. Bu insanda yumurta hüceyrəsinin mayalandığı andan başlayaraq orqanizm ölənədək davam edir. Ontogenezi 2 dövrə bölmək olar:bətndaxili dövr və bətnxarici dövr-postembrional inkişaf.
Orqanizm nəsillərinin əmələ gəlməsində iştirak edən cinsi hüceyrələrdir. Bunlar kişi cinsiyyət hüceyrəsi spermatozoid və qadın cinsiyyət hüceyrəsi yumurtahüceyrədən ibarətdir. Kişi və qadın cinsiyyət hüceyrələri mənsub olduğu orqanizmin bütün irsi əlamətlərini özündə gəzdirən hüceyrələrdir. Cisiyyət hüceyrələri meyoz yolla çoxalır. Mayalanmış yumurtaya ziqota deyilir. Hamiləlik dövrü 280 gün və ya 10 qəməri ay olur. Hamiləlik dövrü əsasən ilk günləri qadın çox diqqətli, məsuliyyətli olmalıdır, həyat rejiminə, gigyenasına, qidalanmasına çox ciddi fikir verməlidir. Bu dövrdə qadın spirtli ickilərdən, siqaretdən, narkotok maddələrdən müxtəlif kimyəvi preparatlardan, dərmanlardan və kosmetik maddələrədən qəti istifadə etməməlidir. Rüşeymin inkişaf etdiyi 8 həftə ərzində əsas orqanlar əmələ gəlir.
Məlumdur ki, fərdi inkişaf orqanizmin genotipi ilə idarə olunur. Genlər valideynlərdən övladlara cinsiyyət hüceyrələri ilə keçir. Genlər müəyyən zülalların sintezini təmin edir. Əlamətləri yaradan isə 20 cür amin turşusunun müxtəlif uzlaşmaları sayəsində həddən artıq mövcud olan müxtəlif zülallardır. Canlıların bir-birindən müxtəlif əlamətləri ilə fərqlənməsi əsasən zülal tərkibinin müxtəlifliyi ilə müəyyənləşir. Zülalların sintezini idarə edən genlər isə xromosomların tərkib hissələrini təşkil edən DNT molekullarının müəyyən sahələrindən ibarətdir. Deməli, fərdi inkişaf və onun bütün mərhələləri orqanizmin genotipində proqramlaşmışdır. Mayalanmış bir yumurta hüceyrəsi elə böyük potensial imkana malikdir ki, ondan gələcək tam bir orqanizmin bütün toxumaları, orqanları və sistemləri meydana gəlir, lakin bu imkanlar tədricən realizə olunur. Əgər genotipini təşkil edən genlərin hamısı eyni zamanda fəaliyyətə gəlmiş olsa, onda gərək ziqotdan bir anda yetkin bir orqanizm meydana gələydi, lakin genlər tədricən fəaliyyətə keçərək fərdi inkişafın bütün mərhələlərini idarə edir. Fərdi inkişaf genlərin fəaliyyətindən asılı olmasına baxmayaraq, xarici mühit şəraitinin bu prosesdə böyük rolu vardır. Bir virus, bir bakteriya və başqa bir mürəkkəb canlı öz böyüməsi və inkişafı üçün lazım olan maddələri tapmasa, o dünyaya gəldiyi anda məhv olar. Orqanizmlər həmin maddələri xarici mühitdən alır. Xarici mühitdə çoxlu miqdarda müxtəlif maddələr mövcuddur. Bunlardan hansılarının istifadə olunmasını da genlər idarə edir. Südlü inək öz nəslinə bol süd verməyi təmin edən genləri keçirir, lakin bu genlərin funksiyasının realizə etmək dərəcəsi yemin miqdarı, keyfiyyəti, bir sözlə, bəslənilmə şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Eyni genlər şəraitindən asılı olaraq həm çox, həm də az süd əmələ gətirə bilir.
İlkin diferensiasiya
Məlumdur ki, heyvanlarda ilkin morfoloji diferensiasiya yumurtanın sitoplazmasının quruluşu və onun xarici qatı ilə (kortekale) müəyyənləşir. Məs, bəzi amfibilərdə və onurğasızlarda nüvəsi çıxarılmış yumurta hüceyrəsi aktivləşdirildikdən sonra blastula mərhələsinə qədər inkişaf etmək qabiliyyətini saxlayır. Korteks funksional olaraq diskretdir. Onun animal zonasından ektoderma, "boz oraqvarı" zonasından mezoderma və vegetativ zonasından entoderma inkişaf edir. Deməli, yumurta hüceyrə mayalanmaya qədər differensə olunmuşdur. Mayalanmadan sonra yumurtada daha dəqiq və incə diferensiasiya aşkar olunur. Bu da rüşeymin ilk mərhələdə inkişafını determinə edir. Mitoz bölünmədən meydana çıxmış blastomerlər eyni genoma malik olur, lakin korteks sahəsinin və sitoplazmanın miqdarına görə eyni olmur. Bunun nəticəsində blastomerlər müxtəlif tərkibli sitoplazmaya malik olur. Elə ona görə də müxtəlif sitoplazma tərkibli blastomerdə eyni genlər yox, müxtəlif genlərin fəaliyyəti tənzim olunur və bununlada diferensiasiya baş verir. Deməli, diferensiasiya prosesində nüvə və sitoplazma qarşılıqlı əlaqədə olur və bu zaman yumurta hüceyrə sitoplazmanın və korteks qatının əvvəlcədən formalaşması ana orqanizmi genotipinin fəaliyyətinin nəticəsidir. Sitoplazmatik irsilik öyrənilən bölmədə ana irsiliyini sübut edən dəlillər göstərildiyi üçün burada bu haqda danışılmayacaq. Meyozdan sonra yumurta hüceyrədə ancaq haploid yığım xromosomların genləri saxlandığı halda, sitoplazmada diploid ana orqanizmin əmələ gətirdiyi gen məhsulları və ontogenezdə formalaşmış quruluş mövcud olur. Elə bunlar da yumurtanın ilkin inkişafını təmin edir. Bu maddə əvvəlcədən ana orqanizmi tərəfindən hazırlanmış məlumat RNT-dən ibarətdir. Həmin m-RNT rüşeymin inkişafının zülalın sintezi üçün matris ola bilər.
Məlumdur ki, onurğalı heyvanların oositlərində külli miqdarda m-RNT-si olur. Onun miqdarı somatik hüceyrələrdəkindən yüz və min dəfə çoxdur. Birinci meyotik bölünmədən əvvəl oosit 4 xromosom yığımına malik olur. Sitoplazmada külli miqdarda həlqəvi DNT molekul şəklində amplifikasiya olunmuş müvəqqəti plazmidlər meydana çıxır. Belə DNT molekullarından seqmentasiya əmsalı 45 olan r-RNT-lər traskripsiya olunur ki, bunlar da ribosom üçün işçi molekullardır. Oositlərdə həlqəvi DNT molekullarının meydana çıxma mexanizmi hələ məlum deyil. Yuxarıda göstərilənlərdən göründüyü kimi molekulyar genetikanın inkişafının fərdi inkişafın genetik mexanizmini öyrənməkdə böyük əhəmiyyəti olacaqdır.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ontogenez yun ontogenesh on varliq genesh yaranma dogulma OntogenezTesvir olunubBiogenetik qanun Vikianbarda elaqeli mediafayllarUmumi melumatHer bir canlinin dunyaya geldiyi vaxtdan olene qeder kecirdiyi dovr postnatal ontogenez adlanir Ontogenezin menasi ferdi inkisaf demekdir Cinsiyyetli coxalan orqanizmlerde ferdi inkisaf ontogenez mayalanmis yumurta huceyresinden ziqotdan baslayir Bu insanda yumurta huceyresinin mayalandigi andan baslayaraq orqanizm olenedek davam edir Ontogenezi 2 dovre bolmek olar betndaxili dovr ve betnxarici dovr postembrional inkisaf Orqanizm nesillerinin emele gelmesinde istirak eden cinsi huceyrelerdir Bunlar kisi cinsiyyet huceyresi spermatozoid ve qadin cinsiyyet huceyresi yumurtahuceyreden ibaretdir Kisi ve qadin cinsiyyet huceyreleri mensub oldugu orqanizmin butun irsi elametlerini ozunde gezdiren huceyrelerdir Cisiyyet huceyreleri meyoz yolla coxalir Mayalanmis yumurtaya ziqota deyilir Hamilelik dovru 280 gun ve ya 10 qemeri ay olur Hamilelik dovru esasen ilk gunleri qadin cox diqqetli mesuliyyetli olmalidir heyat rejimine gigyenasina qidalanmasina cox ciddi fikir vermelidir Bu dovrde qadin spirtli ickilerden siqaretden narkotok maddelerden muxtelif kimyevi preparatlardan dermanlardan ve kosmetik maddelereden qeti istifade etmemelidir Ruseymin inkisaf etdiyi 8 hefte erzinde esas orqanlar emele gelir Melumdur ki ferdi inkisaf orqanizmin genotipi ile idare olunur Genler valideynlerden ovladlara cinsiyyet huceyreleri ile kecir Genler mueyyen zulallarin sintezini temin edir Elametleri yaradan ise 20 cur amin tursusunun muxtelif uzlasmalari sayesinde hedden artiq movcud olan muxtelif zulallardir Canlilarin bir birinden muxtelif elametleri ile ferqlenmesi esasen zulal terkibinin muxtelifliyi ile mueyyenlesir Zulallarin sintezini idare eden genler ise xromosomlarin terkib hisselerini teskil eden DNT molekullarinin mueyyen sahelerinden ibaretdir Demeli ferdi inkisaf ve onun butun merheleleri orqanizmin genotipinde proqramlasmisdir Mayalanmis bir yumurta huceyresi ele boyuk potensial imkana malikdir ki ondan gelecek tam bir orqanizmin butun toxumalari orqanlari ve sistemleri meydana gelir lakin bu imkanlar tedricen realize olunur Eger genotipini teskil eden genlerin hamisi eyni zamanda fealiyyete gelmis olsa onda gerek ziqotdan bir anda yetkin bir orqanizm meydana geleydi lakin genler tedricen fealiyyete kecerek ferdi inkisafin butun merhelelerini idare edir Ferdi inkisaf genlerin fealiyyetinden asili olmasina baxmayaraq xarici muhit seraitinin bu prosesde boyuk rolu vardir Bir virus bir bakteriya ve basqa bir murekkeb canli oz boyumesi ve inkisafi ucun lazim olan maddeleri tapmasa o dunyaya geldiyi anda mehv olar Orqanizmler hemin maddeleri xarici muhitden alir Xarici muhitde coxlu miqdarda muxtelif maddeler movcuddur Bunlardan hansilarinin istifade olunmasini da genler idare edir Sudlu inek oz nesline bol sud vermeyi temin eden genleri kecirir lakin bu genlerin funksiyasinin realize etmek derecesi yemin miqdari keyfiyyeti bir sozle beslenilme seraitinden asili olaraq deyisir Eyni genler seraitinden asili olaraq hem cox hem de az sud emele getire bilir Ilkin diferensiasiyaMelumdur ki heyvanlarda ilkin morfoloji diferensiasiya yumurtanin sitoplazmasinin qurulusu ve onun xarici qati ile kortekale mueyyenlesir Mes bezi amfibilerde ve onurgasizlarda nuvesi cixarilmis yumurta huceyresi aktivlesdirildikden sonra blastula merhelesine qeder inkisaf etmek qabiliyyetini saxlayir Korteks funksional olaraq diskretdir Onun animal zonasindan ektoderma boz oraqvari zonasindan mezoderma ve vegetativ zonasindan entoderma inkisaf edir Demeli yumurta huceyre mayalanmaya qeder differense olunmusdur Mayalanmadan sonra yumurtada daha deqiq ve ince diferensiasiya askar olunur Bu da ruseymin ilk merhelede inkisafini determine edir Mitoz bolunmeden meydana cixmis blastomerler eyni genoma malik olur lakin korteks sahesinin ve sitoplazmanin miqdarina gore eyni olmur Bunun neticesinde blastomerler muxtelif terkibli sitoplazmaya malik olur Ele ona gore de muxtelif sitoplazma terkibli blastomerde eyni genler yox muxtelif genlerin fealiyyeti tenzim olunur ve bununlada diferensiasiya bas verir Demeli diferensiasiya prosesinde nuve ve sitoplazma qarsiliqli elaqede olur ve bu zaman yumurta huceyre sitoplazmanin ve korteks qatinin evvelceden formalasmasi ana orqanizmi genotipinin fealiyyetinin neticesidir Sitoplazmatik irsilik oyrenilen bolmede ana irsiliyini subut eden deliller gosterildiyi ucun burada bu haqda danisilmayacaq Meyozdan sonra yumurta huceyrede ancaq haploid yigim xromosomlarin genleri saxlandigi halda sitoplazmada diploid ana orqanizmin emele getirdiyi gen mehsullari ve ontogenezde formalasmis qurulus movcud olur Ele bunlar da yumurtanin ilkin inkisafini temin edir Bu madde evvelceden ana orqanizmi terefinden hazirlanmis melumat RNT den ibaretdir Hemin m RNT ruseymin inkisafinin zulalin sintezi ucun matris ola biler Melumdur ki onurgali heyvanlarin oositlerinde kulli miqdarda m RNT si olur Onun miqdari somatik huceyrelerdekinden yuz ve min defe coxdur Birinci meyotik bolunmeden evvel oosit 4 xromosom yigimina malik olur Sitoplazmada kulli miqdarda helqevi DNT molekul seklinde amplifikasiya olunmus muveqqeti plazmidler meydana cixir Bele DNT molekullarindan seqmentasiya emsali 45 olan r RNT ler traskripsiya olunur ki bunlar da ribosom ucun isci molekullardir Oositlerde helqevi DNT molekullarinin meydana cixma mexanizmi hele melum deyil Yuxarida gosterilenlerden gorunduyu kimi molekulyar genetikanin inkisafinin ferdi inkisafin genetik mexanizmini oyrenmekde boyuk ehemiyyeti olacaqdir Istinadlar