Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İlanyeyən (lat. Circaetus gallicus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin qırğıkimilər dəstəsinin qırğılar fəsiləsinin əsl ilanyeyən cinsinə aid heyvan növü. Azərbaycanda təhlükədə olan quşlar siyahısına daxil edilmişdir.
| İlanyeyən | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Sinif: İnfrasinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: İlanyeyən | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Təsviri
Başı iri, quyruğu uzundur. Beli boz-qonur, qarın tərəfi ağımtıldır. Çalma lələklərinin ucu qaradır. Quyruğunda 3-4 tünd zolaq var. Havada süzərkən döşündə qara ləkə, qarın nahiyəsində köndələn zolaqlar görünür. Gözləri böyük və sarıdır. Rəngi bozumtul-qonurdur. Qarın tərəfində qonur naxışlar var. Açılmış halda qanadlarının uzunluğu 1,9 m-dəkdir. Barmaqları qısa, dırnağı itidir. Avropa, Asiya və Şimali Afrikada yayılmışdır. Köçəri quşdur; Afrikada, Cənub-Qərbi Asiyada qışlayır. Seyrək yaşayır. Krımda və Orta Asiyada meşəsiz dağlarda rast gəlinir. Ağacda və ya qayada düzəltdiyi yuvaya 1 yumurta qoyur; həm erkəyi, həm də dişisi 35-36 gün kürt yatır. Əsasən, sürünənlər, suda-quruda yaşayanlar və gəmiricilərlə, qismən də quş və iri həşəratlarla qidalanır.
Status
Azərbaycanda sayı az olan və getdikcə azalan, yuvalayan köçəri növdür.
Yayılması
Avropa, Asiya və Afrikada yayılıb. Azərbaycanda quraq iqlimli dağətəyi sahələrdə nəsil verir: Qobustan, Bozdağ, Kiçik Qafqazın quraq dağ yamacları, Talış dağ bozqırları, Zuvandda, Araz çayı vadisində və Azərbaycanın digər dağətəyi və aran rayonlarında yayılmışdır. Azərbaycana apreldə gəlib, sentyabrda qayıdır.
Yaşayış yeri və həyat tərzi
Qaya, yarğan və seyrək ağac olan quraq iqlimli landşaftlarda yaşayır. Azərbaycana nəsil vermək üçün gəlir. Apreldə gəlib, sentyabrda köçüb gedir. Adətən qaya və yarğanda yuva tikir. May ayında bir ədəd ağ yumurta verir, 32-34 gün kürt yatıb, bala çıxarırlar. Avqust ayının ortalarında pərvaz balası müşahidə edilir. Əsas yemi kərtənkələ və ilandır (hətta gürzə). Ova çıxma vaxtı ilanın fəal olduğu vaxta uyğun gəlir. Teztez kərtənkələ və qurbağa da ovlayır. Tək tək hallarda çəyirtkə, siçan və quş ilə yemlənir. Quraq landşaftlarda – qumsal səhra və yarımsəhra, dağətəyi bozqırlarda yaşayır. Kənd təsərrüfatı sahələrinin genişlənməsi ilə əlaqədar yaşayış yerləri azalır.
Sayı
Son 40-50 ilə qədər adi saylı olub. 1960-cı illərdən sonra Azərbaycanda nəsil verən populyasiyasının sıxlığı azalmağa başlayıb. XX əsrin axırında Azərbaycanda nəsil verənlər 38 cüt olub. Son 10 ildə 50 % azalıb subkritik vəziyyətə düşüb: Qobustanda 2, Bozdağda 3, Kiçik Qafqazda 5, Naxçıvan MR-də 6, Talışda 3 cüt ilanyeyən dəmircaynaq qeydə alınıb. Qobustanda bir cüt ilanyeyənə 6 kv.km, Zuvandda 10 kv.km sahə düşür. Respublikada ümumi sayı məlum deyildir.
- Çoxalması. Yuvasını sıldırımlı qayada və ağacda qurur. Bir yuvadan bir neçə il ardıcıl istifadə edir. Apreldə, mayın əvvəllərində 1-2 yumurta qoyur. Yuvada nəslin yaşama faizi aşağıdır.
- Rəqibi, düşməni, xəstəliyi. Məlumat yoxdur.
- Sayının dəyişilmə səbəbləri. Uzun müddət insan tərəfindən təqib olunması, xam torpaqların istifadə olunması, quşun özünün məhsuldarlığının aşağı düşməsi onun sayını azaltmışdır.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Zərərli yırtıcı hesab edilib ovlanması, bozqırların təsərrüfata cəlb edilməsi, otlaqların deqradasiyası, yem obyektlərinin zəhərlənməsi.
Qorunması üçün qəbul edilmiş tədbirlər
Ovlanması qadağandır. Azərbaycan Respublikasının və Naxçıvan MR-in Qırmızı kitablarına daxil edilib. CİTES, Bern və Bonn konvensiyalarına daxil edilib.
Qorunması üçün məsləhət görülmüş tədbirlər
Yuva sahələrinin tapılıb təbiət abidəsi statusu ilə qorunması, Respublikada növün reproduktiv populyasiyasının təhlükədə olmasının əhaliyə izah edilməsi, zoopark şəraitində yetişdirilməsi təcrübəsinə başlanması, süni şəraitdə yetişdirilib təbiətə buraxılması. Ümumi sayını öyrənmək, əsas yuva sahələrini təbiət abidəsi kimi nəzarət altına almaq, növün qorunmasını geniş təbliğ etmək lazımdır.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
- IOC World Bird List Version 6.3. 2016. doi:10.14344/IOC.ML.6.3
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ilanyeyen lat Circaetus gallicus heyvanlar aleminin xordalilar tipinin quslar sinfinin qirgikimiler destesinin qirgilar fesilesinin esl ilanyeyen cinsine aid heyvan novu Azerbaycanda tehlukede olan quslar siyahisina daxil edilmisdir IlanyeyenElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarSinif QuslarInfrasinif YenidamaqlilarKlad Klad Klad Klad Deste QirgikimilerFesile QirgilarYarimfesile IlanyeyenlerCins Esl ilanyeyenNov IlanyeyenBeynelxalq elmi adiCircaetus gallicus J F Gmel 1788 Sekil axtarisiITIS 175502NCBI 43465TesviriBasi iri quyrugu uzundur Beli boz qonur qarin terefi agimtildir Calma leleklerinin ucu qaradir Quyrugunda 3 4 tund zolaq var Havada suzerken dosunde qara leke qarin nahiyesinde kondelen zolaqlar gorunur Gozleri boyuk ve saridir Rengi bozumtul qonurdur Qarin terefinde qonur naxislar var Acilmis halda qanadlarinin uzunlugu 1 9 m dekdir Barmaqlari qisa dirnagi itidir Avropa Asiya ve Simali Afrikada yayilmisdir Koceri qusdur Afrikada Cenub Qerbi Asiyada qislayir Seyrek yasayir Krimda ve Orta Asiyada mesesiz daglarda rast gelinir Agacda ve ya qayada duzeltdiyi yuvaya 1 yumurta qoyur hem erkeyi hem de disisi 35 36 gun kurt yatir Esasen surunenler suda quruda yasayanlar ve gemiricilerle qismen de qus ve iri heseratlarla qidalanir StatusAzerbaycanda sayi az olan ve getdikce azalan yuvalayan koceri novdur YayilmasiAvropa Asiya ve Afrikada yayilib Azerbaycanda quraq iqlimli dageteyi sahelerde nesil verir Qobustan Bozdag Kicik Qafqazin quraq dag yamaclari Talis dag bozqirlari Zuvandda Araz cayi vadisinde ve Azerbaycanin diger dageteyi ve aran rayonlarinda yayilmisdir Azerbaycana aprelde gelib sentyabrda qayidir Yasayis yeri ve heyat terziQaya yargan ve seyrek agac olan quraq iqlimli landsaftlarda yasayir Azerbaycana nesil vermek ucun gelir Aprelde gelib sentyabrda kocub gedir Adeten qaya ve yarganda yuva tikir May ayinda bir eded ag yumurta verir 32 34 gun kurt yatib bala cixarirlar Avqust ayinin ortalarinda pervaz balasi musahide edilir Esas yemi kertenkele ve ilandir hetta gurze Ova cixma vaxti ilanin feal oldugu vaxta uygun gelir Teztez kertenkele ve qurbaga da ovlayir Tek tek hallarda ceyirtke sican ve qus ile yemlenir Quraq landsaftlarda qumsal sehra ve yarimsehra dageteyi bozqirlarda yasayir Kend teserrufati sahelerinin genislenmesi ile elaqedar yasayis yerleri azalir SayiSon 40 50 ile qeder adi sayli olub 1960 ci illerden sonra Azerbaycanda nesil veren populyasiyasinin sixligi azalmaga baslayib XX esrin axirinda Azerbaycanda nesil verenler 38 cut olub Son 10 ilde 50 azalib subkritik veziyyete dusub Qobustanda 2 Bozdagda 3 Kicik Qafqazda 5 Naxcivan MR de 6 Talisda 3 cut ilanyeyen demircaynaq qeyde alinib Qobustanda bir cut ilanyeyene 6 kv km Zuvandda 10 kv km sahe dusur Respublikada umumi sayi melum deyildir Coxalmasi Yuvasini sildirimli qayada ve agacda qurur Bir yuvadan bir nece il ardicil istifade edir Aprelde mayin evvellerinde 1 2 yumurta qoyur Yuvada neslin yasama faizi asagidir Reqibi dusmeni xesteliyi Melumat yoxdur Sayinin deyisilme sebebleri Uzun muddet insan terefinden teqib olunmasi xam torpaqlarin istifade olunmasi qusun ozunun mehsuldarliginin asagi dusmesi onun sayini azaltmisdir Mehdudlasdirici amillerZererli yirtici hesab edilib ovlanmasi bozqirlarin teserrufata celb edilmesi otlaqlarin deqradasiyasi yem obyektlerinin zeherlenmesi Qorunmasi ucun qebul edilmis tedbirlerOvlanmasi qadagandir Azerbaycan Respublikasinin ve Naxcivan MR in Qirmizi kitablarina daxil edilib CITES Bern ve Bonn konvensiyalarina daxil edilib Qorunmasi ucun meslehet gorulmus tedbirlerYuva sahelerinin tapilib tebiet abidesi statusu ile qorunmasi Respublikada novun reproduktiv populyasiyasinin tehlukede olmasinin ehaliye izah edilmesi zoopark seraitinde yetisdirilmesi tecrubesine baslanmasi suni seraitde yetisdirilib tebiete buraxilmasi Umumi sayini oyrenmek esas yuva sahelerini tebiet abidesi kimi nezaret altina almaq novun qorunmasini genis teblig etmek lazimdir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 IOC World Bird List Version 6 3 2016 doi 10 14344 IOC ML 6 3Hemcinin bax