Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çiyinayaqlılar (lat. Brachiopoda) — heyvanlar aləminə aid heyvan tipi.
| Çiyinayaqlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Ranqsız: Tipüstü: Klad: Klad: Tip: Çiyinayaqlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Oturaq həyat keçirən dəniz heyvanlarıdır. Bədənin qarın və bel səthini uzunluğu 10 sm-ə qədər olan ikiqapaqlı çanaq örtür. Substrata saplaq vasitəsilə yapışır. . İnkişafı metamorfozladır. 200-ə qədər növü məlumdur. Qazıntı halında tapılmış növlərin sayı 7000-ə çatır. Qalıqlarına Kembri dövründən rast gəlmək olur. dövrlərində külli miqdarda inkişaf etmişdir. Paleozoy dövrünün stratiqrafiyasında mühüm rol oynayır.
Haqqında
Çiyinayaqlılar sırf dəniz heyvanları olub, tək halda hər hansı bir substrata yapışaraq oturaq həyat tərzi keçirir. Çiyinayaqlıların heyvanat aləmi sistemində mövqeyi uzun müddət qeyri-müəyyən və mübahisəli qalmışdır. İkitaylı çanağa malik olduqları üçün onları yumşaqbədənlilərin bir sinfi kimi ayırd edirlər. Molyuskların qarınayaqlılar, başayaqlılar, kürəkayaqlılar siniflərinə analoji olaraq bu qrup heyvanlar əvvəlcə «qolu ayaqlılar» , daha sonra «çiyinayaqlılar» termini ilə adlandırılmışdır. Bu termin morfoloji cəhətdən özünü doğrultmadığı üçün bir çox müəlliflər onlar latın adı ilə adlandırmağı üstün tuturlar. Braxiopodların daxili quruluşunun öyrənilməsi onların molyusklardan kəskin fərqləndiyini göstərdi. Bir çox zooloqlar çiyinayaqlıların özünəməxsusluğunu nəzərə alaraq, onların müstəqil bir tip kimi ayırd edirlər . Braxiopodların digər qrup heyvanlarla filogenetik əlaqələri indiyə kimi kifayət qədər izah edilməmişdir. Keçmiş geoloji dövrlərdə dənizlərdə yaşayan braxiopodlar çox rəngarəng və çoxsaylı olmuşlar . Onların müasir faunasına cəmi 280-ə qədər növ daxildir, qazıntı halında tapılan növlərinin sayı 10000 – dən artıqdır. Sinfin 39 qrupundan müasir dənizlərdə yalnız 7 –si yaşayır. Ən iri müasir növü Magellania venosa –nın çanağının uzunluğu 8,4 sm-dır. Paleozoy çöküntülərindən tapılan Gigantoproductus növünün uzunluğu isə 40 sm -ə qədər olmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq , çiyinayaqlılar indidə geniş yayılmış qrup olaraq, normal duzlu tropik dənizlərdə qütb dənizlərinə qədər, qabarma – çəkilmə zonasından okeanın 6 km dərinliyinə qədər rast gəlinirlər. Bəzi yerlərdə əlverişli şərait olduqda braxiopodlar böyük yığınlar əmələ gətirirlər. Barents dənizinin cənubi-qərb hissəsində dəniz dibinin hər kvadrat metrində 100 ekzemplyar Macandrevia cranium növünə rast gəlmək mümkündür. Cənubi koliforniyanın sahillərində Glottidia albida növünün sıxlığı bir kvadrat metrdə 200 ekzemplyardan çoxdur.
Quruluşu
İkitaylı molyusklardan fərqli olaraq , braxiopodların çanağı bədəni yanlardan deyil, bel və qarın tərəfindən örtür. Çanaq taylarının açılıb-bağlanması mürəkkəb əzələ sisteminin köməyilə yerinə yetirilir. Tayların qapanma üsuluna və bir çox digər əlamətlərə görə çiyinayaqlıları iki sinfə bölürlər: Kilidsizlər və Kilidlilər. Kilidsizlərdə çanaq tayları yalnız əzələlərlə, kilidlilərdə isə çanaq tayının arxa kənarındakı dişciklərin bel çanaq ayının kənarındakı müvafiq çuxurcuqlara keçən kilidin köməyi ilə birləşir. Belə çanaq tayını ayırmaq qeyri - mümkündür, yalnız çanağı sındırmaqla onu açmaq olar. Bu xüsusiyyətinə görə qazıntılar zamanı braxiopodların çanağı bütöv tapılır. Çiyinayaqlılar adətən qarın çanaq tayında olan dəlikdən xaricə çıxan xüsusi saplağın – ayaqların köməyi ilə hər hansı bir substrata yapışır. Bir çox formalarda saplaq çanaq taylarının arasından çıxır. Bu zaman kilidsiz çiyinayaqlılarda çanağın bel tayı yuxarıda, kilidlilərdə isə aşağıda qalır. Belə ki, ayağın çıxdığı yerdə qarın çanaq tayı dimdiyəbənzər çıxıntı əmələ gətirir, bu da bel tərəfə əyilərək çanağı əks tərəfə çevirir. Müasir faunada bu fəsilənin iki cinsinə Glottidia və Lingula təsadüf edilir. Digər braxiopodlardan fərqli olaraq, bu formalar qazıcı həyat tərzi keçirir. Qabarma və çəkilmə zonasında və çoxda dərin olmayan qumlu və lilli qruntda şaquli yuvalar qazırlar . Qurdabənzər güclü ayağı yuvanın aşağı hissəsinə bərkidilir, yastı çanaq isə yuvanın yarıqşəkilli girişini qapayır .
Həzm sistemi
Qolların əsasında mantiya boşluğunu , bədən boşluğundan ayıran divarın ortasında ağız dəliyi yerləşir. Ağız dəliyi qısa qida borusu ilə orta bağırsağa keçir. Orta bağırsağın genişlənmiş ön hissəsinə yanlardan iki ədəd həzm vəzilərinin axarları açılır. Kilidli çiyinayaqlılarda orta bağırsaq kor qurtarır , kilidsizlərdə isə mantiya boşluğuna anal dəliyi ilə açılan dal bağırsaq olur. Çiyinayaqlılar qidasını xırda plankton yosunlar və heyvanlar , həmçinin suda asılı vəziyyətdə olan detrit hissəcikləri təşkil edir.
Sinir sistemi
Sinir sistemi oturaq1 həyat tərzi ilə əlaqədar sadələşmişdir. O, udlaq ətrafı sinir həlqəsindən və ondan mantiya və lotofora uzanan sinir tellərindən ibarətdir. Bir çox növlərdə mantiyanın ön kənarından işığa həssas piqmentləşmiş sahələr olur. Mantiyanın kənarındakı kirpikciklər qıcığa cavab verirlər.
İfrazat sistemi
İfrazat funksiyasını bir və ya iki cüt boruşəkilli orqanlar – metanefridilər yerinə yetirir. Boruların bir ucu seloma, digər ucu mantiya boşluğuna açılır.
Tənəffüs orqanı
Tənəffüs orqanı funksiyasını qolların üzərindəki çıxıntılar yerinə yetirir.
Qan–damar sistemi
Qan-damar sistemi bel tərəfə yaxın yerləşən döyünən qovuqcuqdan ürəkdən ibarətdir. Ürəkdən çıxan aorta əvvəlcə iki, sonra çoxlu arteriyalara ayrılır. Arteriya şaxələnmiş bütün daxili orqanlara gedir və toxumalararası boşluqlarda itir.
Çoxalması
Çiyinayaqlıların böyük əksəriyyəti ayrıcınslidir.Argyrotheca – Aralıqdənizi növlərindən üçü müstəsnalıq təşkil edir. Braxiopodlarda cinsi dimorfizm müşahidə olunmur. Cinsi vəzilər mantiyanın bel və qarın büküşlərinin selomik boşluğunda yerləşir .Braxiopodların biologiyası kifayət qədər öyrənilməmişdir. Mayalanma dişi fərdin mantiya boşluğunda, ya da xaricə gedir.
İnkişafı
Braxiopodların sərbəst üzən sürfələri gözlərə və statosistlərə malikdir. İnkişaf prosesində oturaq həyat tərzinə keçməklə əlaqədar bu əlamətlər reduksiya olunur. Braxiopodların inkişafının düzgün izahını ilk dəfə rus embrioloqu Kovalevski vermişdir.
Planktonda sərbəst üzən sürfənin ömrü boyu bir neçə saatdan 10-12 sutkaya qədər davam edir, sürfə suyun dibinə enərək yetkin fərdə çevrilir. Hazırda 2000 m dərinlikdə yaşayan 29 braxiopodlar növü elmə məlumdur. Onlar ikisi – Pelagodiscus atlanticus və Abyssothyris wivillei – okeanın 5,5 – 6 min m dərinliyində rast gəlinir.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1999.
- Ruggiero M. A., Gordon D. P., Orrell T. M., Bailly N., Bourgoin T., Brusca R. C., Cavalier-Smith T., Guiry M. D., Kirk P. M. A Higher Level Classification of All Living Organisms (ing.). // PLOS ONE / PLOS ONE Editors PLoS, 2015. Vol. 10, Iss. 4. P. e0119248. ISSN 1932-6203 doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248 PMID:25923521
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ciyinayaqlilar lat Brachiopoda heyvanlar alemine aid heyvan tipi CiyinayaqlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarRanqsiz Tipustu SpirallilarKlad LophophorataKlad Tip CiyinayaqlilarBeynelxalq elmi adiBrachiopoda Andre Marie Constant Dumeril 1806Sekil axtarisiITIS 156755NCBI 7568EOL 1498FW 26322 Oturaq heyat keciren deniz heyvanlaridir Bedenin qarin ve bel sethini uzunlugu 10 sm e qeder olan ikiqapaqli canaq ortur Substrata saplaq vasitesile yapisir Inkisafi metamorfozladir 200 e qeder novu melumdur Qazinti halinda tapilmis novlerin sayi 7000 e catir Qaliqlarina Kembri dovrunden rast gelmek olur dovrlerinde kulli miqdarda inkisaf etmisdir Paleozoy dovrunun stratiqrafiyasinda muhum rol oynayir HaqqindaCiyinayaqlilar sirf deniz heyvanlari olub tek halda her hansi bir substrata yapisaraq oturaq heyat terzi kecirir Ciyinayaqlilarin heyvanat alemi sisteminde movqeyi uzun muddet qeyri mueyyen ve mubahiseli qalmisdir Ikitayli canaga malik olduqlari ucun onlari yumsaqbedenlilerin bir sinfi kimi ayird edirler Molyusklarin qarinayaqlilar basayaqlilar kurekayaqlilar siniflerine analoji olaraq bu qrup heyvanlar evvelce qolu ayaqlilar daha sonra ciyinayaqlilar termini ile adlandirilmisdir Bu termin morfoloji cehetden ozunu dogrultmadigi ucun bir cox muellifler onlar latin adi ile adlandirmagi ustun tuturlar Braxiopodlarin daxili qurulusunun oyrenilmesi onlarin molyusklardan keskin ferqlendiyini gosterdi Bir cox zooloqlar ciyinayaqlilarin ozunemexsuslugunu nezere alaraq onlarin musteqil bir tip kimi ayird edirler Braxiopodlarin diger qrup heyvanlarla filogenetik elaqeleri indiye kimi kifayet qeder izah edilmemisdir Kecmis geoloji dovrlerde denizlerde yasayan braxiopodlar cox rengareng ve coxsayli olmuslar Onlarin muasir faunasina cemi 280 e qeder nov daxildir qazinti halinda tapilan novlerinin sayi 10000 den artiqdir Sinfin 39 qrupundan muasir denizlerde yalniz 7 si yasayir En iri muasir novu Magellania venosa nin canaginin uzunlugu 8 4 sm dir Paleozoy cokuntulerinden tapilan Gigantoproductus novunun uzunlugu ise 40 sm e qeder olmusdur Butun bunlara baxmayaraq ciyinayaqlilar indide genis yayilmis qrup olaraq normal duzlu tropik denizlerde qutb denizlerine qeder qabarma cekilme zonasindan okeanin 6 km derinliyine qeder rast gelinirler Bezi yerlerde elverisli serait olduqda braxiopodlar boyuk yiginlar emele getirirler Barents denizinin cenubi qerb hissesinde deniz dibinin her kvadrat metrinde 100 ekzemplyar Macandrevia cranium novune rast gelmek mumkundur Cenubi koliforniyanin sahillerinde Glottidia albida novunun sixligi bir kvadrat metrde 200 ekzemplyardan coxdur QurulusuIkitayli molyusklardan ferqli olaraq braxiopodlarin canagi bedeni yanlardan deyil bel ve qarin terefinden ortur Canaq taylarinin acilib baglanmasi murekkeb ezele sisteminin komeyile yerine yetirilir Taylarin qapanma usuluna ve bir cox diger elametlere gore ciyinayaqlilari iki sinfe bolurler Kilidsizler ve Kilidliler Kilidsizlerde canaq taylari yalniz ezelelerle kilidlilerde ise canaq tayinin arxa kenarindaki disciklerin bel canaq ayinin kenarindaki muvafiq cuxurcuqlara kecen kilidin komeyi ile birlesir Bele canaq tayini ayirmaq qeyri mumkundur yalniz canagi sindirmaqla onu acmaq olar Bu xususiyyetine gore qazintilar zamani braxiopodlarin canagi butov tapilir Ciyinayaqlilar adeten qarin canaq tayinda olan delikden xarice cixan xususi saplagin ayaqlarin komeyi ile her hansi bir substrata yapisir Bir cox formalarda saplaq canaq taylarinin arasindan cixir Bu zaman kilidsiz ciyinayaqlilarda canagin bel tayi yuxarida kilidlilerde ise asagida qalir Bele ki ayagin cixdigi yerde qarin canaq tayi dimdiyebenzer cixinti emele getirir bu da bel terefe eyilerek canagi eks terefe cevirir Muasir faunada bu fesilenin iki cinsine Glottidia ve Lingula tesaduf edilir Diger braxiopodlardan ferqli olaraq bu formalar qazici heyat terzi kecirir Qabarma ve cekilme zonasinda ve coxda derin olmayan qumlu ve lilli qruntda saquli yuvalar qazirlar Qurdabenzer guclu ayagi yuvanin asagi hissesine berkidilir yasti canaq ise yuvanin yariqsekilli girisini qapayir Hezm sistemiQollarin esasinda mantiya boslugunu beden boslugundan ayiran divarin ortasinda agiz deliyi yerlesir Agiz deliyi qisa qida borusu ile orta bagirsaga kecir Orta bagirsagin genislenmis on hissesine yanlardan iki eded hezm vezilerinin axarlari acilir Kilidli ciyinayaqlilarda orta bagirsaq kor qurtarir kilidsizlerde ise mantiya bosluguna anal deliyi ile acilan dal bagirsaq olur Ciyinayaqlilar qidasini xirda plankton yosunlar ve heyvanlar hemcinin suda asili veziyyetde olan detrit hissecikleri teskil edir Sinir sistemiSinir sistemi oturaq1 heyat terzi ile elaqedar sadelesmisdir O udlaq etrafi sinir helqesinden ve ondan mantiya ve lotofora uzanan sinir tellerinden ibaretdir Bir cox novlerde mantiyanin on kenarindan isiga hessas piqmentlesmis saheler olur Mantiyanin kenarindaki kirpikcikler qiciga cavab verirler Ifrazat sistemiIfrazat funksiyasini bir ve ya iki cut borusekilli orqanlar metanefridiler yerine yetirir Borularin bir ucu seloma diger ucu mantiya bosluguna acilir Teneffus orqaniTeneffus orqani funksiyasini qollarin uzerindeki cixintilar yerine yetirir Qan damar sistemiQan damar sistemi bel terefe yaxin yerlesen doyunen qovuqcuqdan urekden ibaretdir Urekden cixan aorta evvelce iki sonra coxlu arteriyalara ayrilir Arteriya saxelenmis butun daxili orqanlara gedir ve toxumalararasi bosluqlarda itir CoxalmasiCiyinayaqlilarin boyuk ekseriyyeti ayricinslidir Argyrotheca Araliqdenizi novlerinden ucu mustesnaliq teskil edir Braxiopodlarda cinsi dimorfizm musahide olunmur Cinsi veziler mantiyanin bel ve qarin bukuslerinin selomik boslugunda yerlesir Braxiopodlarin biologiyasi kifayet qeder oyrenilmemisdir Mayalanma disi ferdin mantiya boslugunda ya da xarice gedir InkisafiBraxiopodlarin serbest uzen surfeleri gozlere ve statosistlere malikdir Inkisaf prosesinde oturaq heyat terzine kecmekle elaqedar bu elametler reduksiya olunur Braxiopodlarin inkisafinin duzgun izahini ilk defe rus embrioloqu Kovalevski vermisdir Planktonda serbest uzen surfenin omru boyu bir nece saatdan 10 12 sutkaya qeder davam edir surfe suyun dibine enerek yetkin ferde cevrilir Hazirda 2000 m derinlikde yasayan 29 braxiopodlar novu elme melumdur Onlar ikisi Pelagodiscus atlanticus ve Abyssothyris wivillei okeanin 5 5 6 min m derinliyinde rast gelinir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1999 Ruggiero M A Gordon D P Orrell T M Bailly N Bourgoin T Brusca R C Cavalier Smith T Guiry M D Kirk P M A Higher Level Classification of All Living Organisms ing PLOS ONE PLOS ONE Editors PLoS 2015 Vol 10 Iss 4 P e0119248 ISSN 1932 6203 doi 10 1371 JOURNAL PONE 0119248 PMID 25923521Hemcinin bax