Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi xiyar (lat. Cucumis sativus) — bitkilər aləminin balqabaqçiçəklilər dəstəsinin balqabaqkimilər fəsiləsinin xiyar cinsinə aid bitki növü.
| Adi xiyar | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Adi xiyar | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Xiyar həm açıq torpaqda və həm də istixanalarda yetişdirilir. Xiyarın kal meyvələri 8–12 günlüyündə dərilir. Ondan təzə halda, turşudulmaq, duza və sirkəyə qoymaq üçün istifadə edilir. Xiyarın keyfiyyətində onun iri və ya xırdalığının böyük əhəmiyyəti var. Xırda, toxumları sütül xiyarlar daha keyfiyyətli hesab olunur. Standarta əsasən, duza qoyulacaq xiyarlar xırda (50 mm-ə qədər) və iri (51–70 mm) kornişonlara, xırda (71–90 mm), orta iri (91–120 mm) və iri xiyarlara (121–140 mm) bölünür. 140 mm-dən iri xiyarları duza və sirkəyə qoymaq olmaz.
Xiyarın tərkibində 94–96% su, 1,8–2,5% şəkərlər, 0,6% azotlu maddə, 0,5% sellüloza, 0,2% üzvi turşular, 0,38–0,53% mineral maddələr, 4–10 mq% C vitamini, az miqdarda B1, B2, PP, karotin, biotin və pantoten turşusu vardır. Mineral maddələrdən K, Fe, P, J vardır. Xiyarın mineral maddələri qələvilik xassəsinə 60 malik olduğundan başqa məhzullarla orqanizmə daxil olmuş zərərli turşuların neytrallaşmasına kömək edir. Xiyar toxumlarının tərkibində 30%-ə qədər zülali maddələr və 31,5% yağ olur. Xiyarın kimyəvi tərkibi onun sortundan, becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, yetişmə dərəcəsindən və saxlanılma müddətindən asılıdır. Xiyarın təsərrüfatbotaniki sortları bir-birindən formasına, ölçüsünə, rənginə və səthinin vəziyyətinə (hamar və ya qabırğalı) görə fərqlənir.
Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (44 günə), ortayetişən (45–50 gün) və gecyetişən (50–60 gün) qruplarına bölünür.
Xiyar sortları qara tikanlı və ağ tikanlı qruplarına bölünürlər. Qara tikanlı xiyar sortlarından Vyaznikov, Murom-36, Uspex-290, Ukrayna tezyetişəni, Urojay-86, gecyetişənlərdən Nejin-12, Don-171, Doljik, Ryabçik-254/4 göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən duza və sirkəyə qoyulmaq üçün istifadə edilir.
Ağ tikanlı sortlar, əsasən təzə halda istifadə edilir. Bu xiyarların qabığı duz məhlulunu pis keçirir, ona görə də duza və sirkəyə qoyulmaq üçün az yararlıdır. Zəif qabırğalı sortlardan tezyetişən Altay, Izyaşnıy, iriqabırğalılardan Həştərxan- 136, Margilan-88, yerli Muxran və s. Istixanalarda yetişdirmək üçün Klin, Daşkənt-86, Uspex-221 və s. əlverişlidir. Azərbaycanda becərilən xiyarlardan Biryuçekutski-193, Siqnal-235, Yerli Gəncə, Don-175, Nejin-12, Uspex-221, Kotyak, Rulan-95 və Yerli Klin sortunu göstərmək olar. Xiyar keyfiyyət əlamətlərinə görə təzə, sağlam, bütöv, əsasən yaşıl olmaqla, müxtəlif çalarlı yaşıl rəngdə, forması düzgün, üstü təmiz, ətliyi bərk, toxumları yetişməmiş və sulu olmalıdır. Xiyar saplaqsız və ya 1 sm uzunluqda saplaqlı ola bilər.
Açıq torpaqda becərilən xiyarlarda 10%, istixanalarda becərilən xiyarlarda isə 3% çirkli, azca sürtülmüş, azca batıq (lakin əzilməmiş), qabığı cızılmış, günəş yandırmış və azacıq saralmış xiyarların olmasına icazə verilir. Tezyetişən yaşıl xiyarların ölçüsü 9 sm-ə qədər, qalanlarda 12 sm-ə qədər olmalıdır. Istixanalarda 61 yetişdirilən və uzun meyvəli sortlar üçün xiyarın ölçüsü normalaşdırılmır. 5% miqdarında başqa ölçülü xiyarların olmasına icazə verilir. Eybəcər formalı xiyarlar satışa verilmir və tədarük rayonlarında qeyri-standart xiyarlar kim duza qoyulur.
Sinonimləri
- Cucumis esculentus Salisb.
- Cucumis hardwickii Royle
- Cucumis muricatus Willd.
- Cucumis rumphii Hassk.
- Cucumis sativus subsp. agrestis Gabaev
- Cucumis sativus f. albus (Ser.) Pangalo
- Cucumis sativus var. albus Ser.
- Cucumis sativus var. anatolicus Gabaev
- Cucumis sativus var. anglicus L.H.Bailey
- Cucumis sativus var. arakis Forssk.
- Cucumis sativus f. australis Kitam.
- Cucumis sativus var. battich-djebbal Forssk.
- Cucumis sativus f. borealis Kitam.
- Cucumis sativus var. brullos Forssk.
- Cucumis sativus f. brunnescens Gabaev
- Cucumis sativus var. chatte Forssk.
- Cucumis sativus var. chiar Forssk.
- Cucumis sativus var. cilicicus Gabaev
- Cucumis sativus var. ennemis Forssk.
- Cucumis sativus var. europaeus Gabaev
- Cucumis sativus var. fakus Forssk.
- Cucumis sativus var. falcatus Gabaev
- Cucumis sativus var. fastigiatus Ser.
- Cucumis sativus var. flavus Ser.
- Cucumis sativus subsp. gracilior Gabaev
- Cucumis sativus var. grossularioides Tkatsch.
- Cucumis sativus var. hardwickii (Royle) Gabaev
- Cucumis sativus f. hardwickii (Royle) W.J.de Wilde & Duyfjes
- Cucumis sativus var. indoeuropeus Gabaev
- Cucumis sativus var. iranoturanicus Gabaev
- Cucumis sativus var. izmir Gabaev
- Cucumis sativus f. pallescens Gabaev
- Cucumis sativus var. pallidus Gabaev
- Cucumis sativus subsp. rigidus Gabaev
- Cucumis sativus var. sativus sativus
- Cucumis sativus var. schemmam Forssk.
- Cucumis sativus var. squamosus Gabaev
- Cucumis sativus var. testudaceus Gabaev
- Cucumis sativus var. tuberculatus Gabaev
- Cucumis sativus f. tuberculatus Hiroë
- Cucumis sativus var. variegatus Ser.
- Cucumis sativus f. viridis (Ser.) Gabaev
- Cucumis sativus var. viridis Ser.
- Cucumis setosus Cogn.
- Cucumis sphaerocarpus Gabaev
- Cucumis vilmorinii Spreng.
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 1012.
- https://inpn.mnhn.fr/espece/cd_nom/93539/tab/taxo.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi xiyar lat Cucumis sativus bitkiler aleminin balqabaqcicekliler destesinin balqabaqkimiler fesilesinin xiyar cinsine aid bitki novu Adi xiyarElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste BalqabaqciceklilerFesile BalqabaqkimilerCins XiyarNov Adi xiyarBeynelxalq elmi adiCucumis sativus L 1753 Sekil axtarisiITIS 22364NCBI 3659EOL 584402 Xiyar hem aciq torpaqda ve hem de istixanalarda yetisdirilir Xiyarin kal meyveleri 8 12 gunluyunde derilir Ondan teze halda tursudulmaq duza ve sirkeye qoymaq ucun istifade edilir Xiyarin keyfiyyetinde onun iri ve ya xirdaliginin boyuk ehemiyyeti var Xirda toxumlari sutul xiyarlar daha keyfiyyetli hesab olunur Standarta esasen duza qoyulacaq xiyarlar xirda 50 mm e qeder ve iri 51 70 mm kornisonlara xirda 71 90 mm orta iri 91 120 mm ve iri xiyarlara 121 140 mm bolunur 140 mm den iri xiyarlari duza ve sirkeye qoymaq olmaz Xiyarin terkibinde 94 96 su 1 8 2 5 sekerler 0 6 azotlu madde 0 5 selluloza 0 2 uzvi tursular 0 38 0 53 mineral maddeler 4 10 mq C vitamini az miqdarda B1 B2 PP karotin biotin ve pantoten tursusu vardir Mineral maddelerden K Fe P J vardir Xiyarin mineral maddeleri qelevilik xassesine 60 malik oldugundan basqa mehzullarla orqanizme daxil olmus zererli tursularin neytrallasmasina komek edir Xiyar toxumlarinin terkibinde 30 e qeder zulali maddeler ve 31 5 yag olur Xiyarin kimyevi terkibi onun sortundan becerildiyi torpaq iqlim seraitinden yetisme derecesinden ve saxlanilma muddetinden asilidir Xiyarin teserrufatbotaniki sortlari bir birinden formasina olcusune rengine ve sethinin veziyyetine hamar ve ya qabirgali gore ferqlenir Yetisme muddetine gore tezyetisen 44 gune ortayetisen 45 50 gun ve gecyetisen 50 60 gun qruplarina bolunur Xiyar sortlari qara tikanli ve ag tikanli qruplarina bolunurler Qara tikanli xiyar sortlarindan Vyaznikov Murom 36 Uspex 290 Ukrayna tezyetiseni Urojay 86 gecyetisenlerden Nejin 12 Don 171 Doljik Ryabcik 254 4 gostermek olar Bu sortlar esasen duza ve sirkeye qoyulmaq ucun istifade edilir Ag tikanli sortlar esasen teze halda istifade edilir Bu xiyarlarin qabigi duz mehlulunu pis kecirir ona gore de duza ve sirkeye qoyulmaq ucun az yararlidir Zeif qabirgali sortlardan tezyetisen Altay Izyasniy iriqabirgalilardan Hesterxan 136 Margilan 88 yerli Muxran ve s Istixanalarda yetisdirmek ucun Klin Daskent 86 Uspex 221 ve s elverislidir Azerbaycanda becerilen xiyarlardan Biryucekutski 193 Siqnal 235 Yerli Gence Don 175 Nejin 12 Uspex 221 Kotyak Rulan 95 ve Yerli Klin sortunu gostermek olar Xiyar keyfiyyet elametlerine gore teze saglam butov esasen yasil olmaqla muxtelif calarli yasil rengde formasi duzgun ustu temiz etliyi berk toxumlari yetismemis ve sulu olmalidir Xiyar saplaqsiz ve ya 1 sm uzunluqda saplaqli ola biler Aciq torpaqda becerilen xiyarlarda 10 istixanalarda becerilen xiyarlarda ise 3 cirkli azca surtulmus azca batiq lakin ezilmemis qabigi cizilmis gunes yandirmis ve azaciq saralmis xiyarlarin olmasina icaze verilir Tezyetisen yasil xiyarlarin olcusu 9 sm e qeder qalanlarda 12 sm e qeder olmalidir Istixanalarda 61 yetisdirilen ve uzun meyveli sortlar ucun xiyarin olcusu normalasdirilmir 5 miqdarinda basqa olculu xiyarlarin olmasina icaze verilir Eybecer formali xiyarlar satisa verilmir ve tedaruk rayonlarinda qeyri standart xiyarlar kim duza qoyulur SinonimleriCucumis esculentus Salisb Cucumis hardwickii Royle Cucumis muricatus Willd Cucumis rumphii Hassk Cucumis sativus subsp agrestis Gabaev Cucumis sativus f albus Ser Pangalo Cucumis sativus var albus Ser Cucumis sativus var anatolicus Gabaev Cucumis sativus var anglicus L H Bailey Cucumis sativus var arakis Forssk Cucumis sativus f australis Kitam Cucumis sativus var battich djebbal Forssk Cucumis sativus f borealis Kitam Cucumis sativus var brullos Forssk Cucumis sativus f brunnescens Gabaev Cucumis sativus var chatte Forssk Cucumis sativus var chiar Forssk Cucumis sativus var cilicicus Gabaev Cucumis sativus var ennemis Forssk Cucumis sativus var europaeus Gabaev Cucumis sativus var fakus Forssk Cucumis sativus var falcatus Gabaev Cucumis sativus var fastigiatus Ser Cucumis sativus var flavus Ser Cucumis sativus subsp gracilior Gabaev Cucumis sativus var grossularioides Tkatsch Cucumis sativus var hardwickii Royle Gabaev Cucumis sativus f hardwickii Royle W J de Wilde amp Duyfjes Cucumis sativus var indoeuropeus Gabaev Cucumis sativus var iranoturanicus Gabaev Cucumis sativus var izmir Gabaev Cucumis sativus f pallescens Gabaev Cucumis sativus var pallidus Gabaev Cucumis sativus subsp rigidus Gabaev Cucumis sativus var sativus sativus Cucumis sativus var schemmam Forssk Cucumis sativus var squamosus Gabaev Cucumis sativus var testudaceus Gabaev Cucumis sativus var tuberculatus Gabaev Cucumis sativus f tuberculatus Hiroe Cucumis sativus var variegatus Ser Cucumis sativus f viridis Ser Gabaev Cucumis sativus var viridis Ser Cucumis setosus Cogn Cucumis sphaerocarpus Gabaev Cucumis vilmorinii Spreng IstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 1012 https inpn mnhn fr espece cd nom 93539 tab taxo Hemcinin bax