Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qanqlılar (Kanqlı, kankyu, Kəngərlər) — qədim türk tayfası.
Tarixi
Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın türk tayfalarından biri də kəngərlər olmuşdur. Kəngərlər Albaniyanın qərbində, Ermənistan bölgəsində və Naxçıvan ərazilərində yaşayırdılar. Kəngərlər haqqında ilk mə’lumat V əsrdən verilir. Onlar peçeneqlərin bir qolu hesab olunur. Peçeneqlərin əsas yurdu isə Aral gölündən şimalda, Sır-Dəryanın yuxarı və aşağı axarı daxil olmaqla, Kəngər vilayəti idi. IX əsrin ərəb coğrafiyaçısı ibn Xordadbeh Sır-Dərya çayını ‘Kanqar’ adlandırmışdır. Güman olunur ki, kəngərlər bizim eranın ilk illərində hunlarla birlikdə Azərbaycana gəlmişlər. Kanqlı tayfası kimi, kanqar (kəngər) tayfası da e.ə.II əsrdə mövcud olan Kanq vilayətinə, Sır-Dərya üzərindəki Kanqyuy dövlətinə mənsub olmuşlar. Buna görə də kanqar (kəngər) sözünün ‘kanq’ tayfa adı və ər ‘igid’, ‘əsgər’, ‘kişi’ sözündən əmələ gəldiyi müəyyən edilir – bolqar, suvar, xəzər, avar, quqar tayfa adlarında olduğu kimi.
Kayı/qayı – kanqlı/kanlı oğuz qəbilə birləşməsinin (24 qəbilə) adıdır. Bu etnonim haqqında ilk məlumat "Telfikül-Əxbar"da verilmişdir. Burada qumıkların kanqlılardan törədikləri qeyd olunur . Dağıstanda Qaya-kənd/Qayı-kənd toponiminin bu vaxtadək qorunub-saxlanması da buna sübut ola bilər.
Mahmud Kaşğarlının "Divan"ında şəxs (Kanğ) adının kanq/kanqlı tayfasından olduğu şübhəsizdir. Bir çox mənbələrdə kəngərlərlə eyniləşdirilən kanqlı/kanlı etnonimi Ç.Ç.Valixanovun fikrincə, eradan əvvəl ІІІ əsrdən məlumdur .
Kanqlıların VІІІ əsrin ortalarında Sır-Dəryanın orta axarının hövzəsində yaşadıqları, oğuz və karlukların basqınından sonra iki hissəyə parçalandıqları və bir hissəsinin Aral dənizinin şimal-qərb çöllərinə doğru hərəkət edərək peçeneq və xəzərlərlə qarışması digər hissəsinin isə şimal-şərq tərəfə sıxışdırılaraq Balxaş gölü və Xarəzm zonasında köçərilik etmələri, 1218-ci ildə monqolların tərkibinə daxil olaraq Azərbaycana gəlmələri qeyd olunur.
Bəzi mənbələrdə isə kanqlıların XІ əsrdə İrtış çayı ətrafında Aral dənizi boyu çöllərə köçmüş qıpçaqların yerli oğuz-peçneqlərlə qaynayıb-qarışması nəticəsində XІ-XІІ əsrlərdə yarandığı yazılır. Eləcə də onların orta əsrlərdə Orta Asiya dövlətlərinin (Xarəzmşahların) həyatında mühüm rol oynadıqları və XІІІ əsrdə monqolların İssıkkul ərazisinə köçmüş kanqlıların bir qismini darmadağın etdikləri, Xarəzmdə qalanlarının isə sonralar Orta Asiya xalqlarının (özbək, qazax, qaraqalpaq, eləcə də başqırdların) tərkibinə daxil olduqları barədə məlumat verilir .
Kanqlılar isə VІІ-VІІІ əsrlərdə Sırdərya çayının orta axını hövzələrində yaşamış türk tayfa birləşməsinin adı kimi qeyd olunur. Oğuz və karlukların VІІІ əsrin 70-ci illərində iki hissəyə parçalanmış bir hissəsi Aral dənizindən şimal-qərbindəki çöllərə çəkilmiş və sonra peçeneq və qıpçaqlara qarışmış, digər hissəsi Qazaxıstanda Talas və Çu çaylarının sahillərində məskunlaşmış, sonralar başqırd, qazax və qaraqalpaqların tərkibinə daxil olmuşlar. Kanlıların oğuz və monqolların tərkibində Cənubi Qafqaza yürüşlərində də iştirak etdikləri yazılır. Azərbaycanda Kəlbəcərin Qanlıkənd, Tovuzun Bozalqanlı toponimlərinin kanlılarla əlaqədar olaraq yarandqları haqqında məlumat vardır .
T.Əhmədov kəngər/kanqar və qanlı/kanqlı etnonimlərini eyni adların müxtəlif dil və ya dialekt paralelləri sayır. O yazır: ―... bunu ekstralinqvistik faktlarla yanaşı, adın linqvistik təhlili də təsdiq edir. Hər iki etnonimin əsasını kanq/kəng sözü təşkil edir. Əsas fərq onlardan birinin etnonim düzəldən ―adam, ər, kişi‖ mənalı ar/ər vahidi, ikincisinin isə təxminən eyni funksiyanı yerinə yetirən -lı/-li şəkilçisi ilə yaranmalarındadır" .
Göründüyü kimi, T.Əhmədov Azərbaycan dili üçün incələşmənin xarakterik olması, sağır nun-un ədəbi dilimiz və əksər dialekt və şivələrimiz üçün səciyyəvi olmaması və ya nq-nin ng-yə keçməsi ilə əlaqədar kanq+ar-ın kəng+ər formasına düşdüyünü göstərir.
Bir sıra toponimik lüğətlərdəki məlumatlar bu etnonimlə bağlı olan ərazi adlarının XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kənkər (kəngərli) sözü ilə bağlı qeyd olunduğunu göstərir. M.Baharlı kəngərlilərin Azərbaycan xalqının etnogenezində fəal iştirakını göstərərək kəngərli etnotoponimlərinin də adını qeyd etmişdir
Bəzi mənbələrdə Cənubi Rusiya əarazisində yaşayan peçeneqlərin kanqar adlandırıldığı, eləcə də kanqarların hun adı altında məlum olduqları haqqında yazılır ..
Qeyd edək ki, bu etnonim Cənub-Qərb başqırdlarında 8-ci nəslin min-minlər yarımqrupunda, Şimal-Qərb başqırdlarının X qəbiləsinin (kanlı/kanqlı) 1-ci nəslində aktay-kanqlı, aktı-kanqlı, 2-ci nəslində idel-kanqlı, 3-cü nəslində kır-kanqlı, sındaş-kanqlı, 4-cü nəslində yurektay-kanqlı, yuraktı-kanqlı yarımqruplarında bugünədək mühafizə edilmişdir.
Ədəbiyyat
- Кайдаров А.Т. К историко-лингвистической характеристике этнонима канглы // Тюркская ономастика. Алма-Ата, 1984.
İstinadlar
- www.turkoloq.narod.ru. Кумыкские тайны.
- Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений, т.1, Алма-Ата, 1961.
- Шаниязов K. К вопросу расселения и родовых делений канглы. Этнографическое изучение быта и культуры узбеков. Ташкент, 1972.səh. 4-12
- Рашид-ад-Дин. Сборник летописей.Т.1, Книга первая., М.-Л., 1952.səh. 83
- Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı. Bakı, 1998.səh.149
- Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı. Bakı, 1998.səh.150
- Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı, 1991.səh. 159
- Qasımov A.M. Kəngərli və kəngərlilər. AOP, Bakı, 1986.səh.89-91.
- Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı. Bakı, 1998.səh.158
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Канлы на history.kz 2012-01-21 at the Wayback Machine
- Канлы в краткой энциклопедии Башкортостана[ölü keçid]
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qanqlilar Kanqli kankyu Kengerler qedim turk tayfasi TarixiErken orta esrlerde Albaniyanin turk tayfalarindan biri de kengerler olmusdur Kengerler Albaniyanin qerbinde Ermenistan bolgesinde ve Naxcivan erazilerinde yasayirdilar Kengerler haqqinda ilk me lumat V esrden verilir Onlar peceneqlerin bir qolu hesab olunur Peceneqlerin esas yurdu ise Aral golunden simalda Sir Deryanin yuxari ve asagi axari daxil olmaqla Kenger vilayeti idi IX esrin ereb cografiyacisi ibn Xordadbeh Sir Derya cayini Kanqar adlandirmisdir Guman olunur ki kengerler bizim eranin ilk illerinde hunlarla birlikde Azerbaycana gelmisler Kanqli tayfasi kimi kanqar kenger tayfasi da e e II esrde movcud olan Kanq vilayetine Sir Derya uzerindeki Kanqyuy dovletine mensub olmuslar Buna gore de kanqar kenger sozunun kanq tayfa adi ve er igid esger kisi sozunden emele geldiyi mueyyen edilir bolqar suvar xezer avar quqar tayfa adlarinda oldugu kimi Kayi qayi kanqli kanli oguz qebile birlesmesinin 24 qebile adidir Bu etnonim haqqinda ilk melumat Telfikul Exbar da verilmisdir Burada qumiklarin kanqlilardan toredikleri qeyd olunur Dagistanda Qaya kend Qayi kend toponiminin bu vaxtadek qorunub saxlanmasi da buna subut ola biler Mahmud Kasgarlinin Divan inda sexs Kang adinin kanq kanqli tayfasindan oldugu subhesizdir Bir cox menbelerde kengerlerle eynilesdirilen kanqli kanli etnonimi C C Valixanovun fikrince eradan evvel III esrden melumdur Kanqlilarin VIII esrin ortalarinda Sir Deryanin orta axarinin hovzesinde yasadiqlari oguz ve karluklarin basqinindan sonra iki hisseye parcalandiqlari ve bir hissesinin Aral denizinin simal qerb collerine dogru hereket ederek peceneq ve xezerlerle qarismasi diger hissesinin ise simal serq terefe sixisdirilaraq Balxas golu ve Xarezm zonasinda kocerilik etmeleri 1218 ci ilde monqollarin terkibine daxil olaraq Azerbaycana gelmeleri qeyd olunur Bezi menbelerde ise kanqlilarin XI esrde Irtis cayi etrafinda Aral denizi boyu collere kocmus qipcaqlarin yerli oguz pecneqlerle qaynayib qarismasi neticesinde XI XII esrlerde yarandigi yazilir Elece de onlarin orta esrlerde Orta Asiya dovletlerinin Xarezmsahlarin heyatinda muhum rol oynadiqlari ve XIII esrde monqollarin Issikkul erazisine kocmus kanqlilarin bir qismini darmadagin etdikleri Xarezmde qalanlarinin ise sonralar Orta Asiya xalqlarinin ozbek qazax qaraqalpaq elece de basqirdlarin terkibine daxil olduqlari barede melumat verilir Kanqlilar ise VII VIII esrlerde Sirderya cayinin orta axini hovzelerinde yasamis turk tayfa birlesmesinin adi kimi qeyd olunur Oguz ve karluklarin VIII esrin 70 ci illerinde iki hisseye parcalanmis bir hissesi Aral denizinden simal qerbindeki collere cekilmis ve sonra peceneq ve qipcaqlara qarismis diger hissesi Qazaxistanda Talas ve Cu caylarinin sahillerinde meskunlasmis sonralar basqird qazax ve qaraqalpaqlarin terkibine daxil olmuslar Kanlilarin oguz ve monqollarin terkibinde Cenubi Qafqaza yuruslerinde de istirak etdikleri yazilir Azerbaycanda Kelbecerin Qanlikend Tovuzun Bozalqanli toponimlerinin kanlilarla elaqedar olaraq yarandqlari haqqinda melumat vardir T Ehmedov kenger kanqar ve qanli kanqli etnonimlerini eyni adlarin muxtelif dil ve ya dialekt paralelleri sayir O yazir bunu ekstralinqvistik faktlarla yanasi adin linqvistik tehlili de tesdiq edir Her iki etnonimin esasini kanq keng sozu teskil edir Esas ferq onlardan birinin etnonim duzelden adam er kisi menali ar er vahidi ikincisinin ise texminen eyni funksiyani yerine yetiren li li sekilcisi ile yaranmalarindadir Gorunduyu kimi T Ehmedov Azerbaycan dili ucun incelesmenin xarakterik olmasi sagir nun un edebi dilimiz ve ekser dialekt ve sivelerimiz ucun seciyyevi olmamasi ve ya nq nin ng ye kecmesi ile elaqedar kanq ar in keng er formasina dusduyunu gosterir Bir sira toponimik lugetlerdeki melumatlar bu etnonimle bagli olan erazi adlarinin XIX XX esrin evvellerinde Azerbaycanda kenker kengerli sozu ile bagli qeyd olundugunu gosterir M Baharli kengerlilerin Azerbaycan xalqinin etnogenezinde feal istirakini gostererek kengerli etnotoponimlerinin de adini qeyd etmisdir Bezi menbelerde Cenubi Rusiya earazisinde yasayan peceneqlerin kanqar adlandirildigi elece de kanqarlarin hun adi altinda melum olduqlari haqqinda yazilir Qeyd edek ki bu etnonim Cenub Qerb basqirdlarinda 8 ci neslin min minler yarimqrupunda Simal Qerb basqirdlarinin X qebilesinin kanli kanqli 1 ci neslinde aktay kanqli akti kanqli 2 ci neslinde idel kanqli 3 cu neslinde kir kanqli sindas kanqli 4 cu neslinde yurektay kanqli yurakti kanqli yarimqruplarinda bugunedek muhafize edilmisdir EdebiyyatKajdarov A T K istoriko lingvisticheskoj harakteristike etnonima kangly Tyurkskaya onomastika Alma Ata 1984 Istinadlarwww turkoloq narod ru Kumykskie tajny Valihanov Ch Ch Sobranie sochinenij t 1 Alma Ata 1961 Shaniyazov K K voprosu rasseleniya i rodovyh delenij kangly Etnograficheskoe izuchenie byta i kultury uzbekov Tashkent 1972 seh 4 12 Rashid ad Din Sbornik letopisej T 1 Kniga pervaya M L 1952 seh 83 Dunya xalqlari Ensiklopedik melumat kitabi Baki 1998 seh 149 Dunya xalqlari Ensiklopedik melumat kitabi Baki 1998 seh 150 Ehmedov T Azerbaycan toponimikasinin esaslari Baki 1991 seh 159 Qasimov A M Kengerli ve kengerliler AOP Baki 1986 seh 89 91 Dunya xalqlari Ensiklopedik melumat kitabi Baki 1998 seh 158Hemcinin baxXarici kecidlerKanly na history kz 2012 01 21 at the Wayback Machine Kanly v kratkoj enciklopedii Bashkortostana olu kecid Etnik qrup ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin