Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kembri partlayışı — Kembri dövrünün başlanğıcında (təxminən 542 milyon il əvvəl) Dünyadakı canlı müxtəlifliyində yaşanan ani artımdır.
Bu məqaləni lazımdır. |
Kembri dövründən əvvəlki dövr Yer tarixinin ən uzun dövrüdür və Yer kürəsinin ilk meydana gəldiyi zaman olan 4.6 milyard il əvvəlindən, 542 milyon il əvvəlinə qədər davam etmişdir. Bu, dünyanın dövrümüzə qədərki bütün ömrünün 88%-ə bərabərdir. Canlılıq (ilk konservatlar), Yer kürəsinin meydana gəlməsindən təxminən 600–800 milyon il sonra, 3.8–4 milyard il əvvəl ortaya çıxmışdır. Çox uzun illər (Kembri dövrünə qədər) dünyaya yalnız tək hüceyrəli bakteriyalar hökm etmişdir. Ən qədim bakteriyalar 3.8–3.46 milyard il əvvəlinə aiddir.
İlk çox hüceyrəli canlılara isə ilk dəfə təxminən 700–900 milyon il əvvəl rast gəlirik. Təxminən 160–360 milyon il ərzində, ilk çox hüceyrəli canlılar yumşaq bədən formalarıyla təkamülləşmişdir. Bundan 542 milyon il əvvəl isə ilk dəfə sərt qabıqlı canlılar təkamülləşməyə başlamışdır. Kompleks quruluşlu və çox hüceyrəli ən qədim fosil 600–580 milyon il əvvəlinə aiddir.
Bundan 544 milyon il əvvəl isə ilk dəfə canlıların növyaranma mexanizmi qeyri-adi şəkildə sürətlənmişdir və kiçik qabıqlı canlılar birdən-birə təkamülləşməyə başlamışdır. Daha sonra da "Kembri Partlayışı" adıyla tanınan hadisə baş vermiş və canlılıq böyük bir sürətlə fərqliləşməyə başlamış, yeni növlər böyük bir sürətlə təkamülləşmişdir.
Səbəbləri
Kembri Partlayışı, elm adamlarının olduqca marağına səbəb olan bir hadisədir. Üzərində bir çox elm adamı işləmiş, hətta Stephen Jay Gould kimi məşhur təkamülçü bioloqlarının "Sıçrayışlı Təkamül Nəzəriyyəsi" kimi təlimləri kəşf etmələrinə səbəb olmuşdur. Yaxşı, belə böyük bir növləşmə (növyaranma prosesi) niyə reallaşmış ola bilər? Buna bir neçə səbəb irəli sürülmüşdür.
Oksigen səviyyəsindəki artım
Oksigen səviyyəsi bütün dövrlərdə davamlı olaraq dəyişmişdir. Bu dəyişmələr qitələrin hərəkətlərinə və ya canlıların qitələrdəki inkişafına qədər bir çox faktora bağlı olaraq reallaşmaqdadır. Keçmişimizə baxdığımızda oksigen səviyyələrində bu tip dəyişmələr görürük: 2.5 milyard il əvvəli (ilk fotosintetik bakteriyalar) ilə 550–600 milyon il əvvəli (Kembri Partlayışı) arasında oksigen səviyyələri davamlı olaraq artmışdır (Kambri dövründə 13%, amma davamlı artım müşahidə edilərək). Kembri Partlayışında və sonrasında artan canlı miqdarı oksigenin istehlak səviyyəsini sabitləşdirmiş və 250 milyon il qədər bir müddətlə oksigen səviyyəsi sabit qalmışdır. Sonra, çox hüceyrəli bitkilərin qurunu işğal etməsiylə oksigen səviyyələri ağla sığmaz səviyyədə artmış və 250 milyon il əvvəl ən yüksək səviyyəyə çatmışdır (atmosferdə 28%-ə qədər). Bu zaman quruya çıxan bəzi heyvanlar nəhəng ölçülərə qədər böyümüşdürlər. Perm dövründə yenidən eniş yaşanmış (15%) və bu böyük formalar aşağı səviyyələrə adaptasiya ola bilməmişlər və nəsilləri tükənmişdir. Bu gün oksigen səviyyəsi 21%-dır və artmaqdadır.
Kembri Partyışının ən əhəmiyyətli səbəblərindən biri kimi bu oksigen artımları hesab olunmaqdadır.
Buzlu Yer
Dünya tarixi, bir çox buzlaq dövrünə şahidlik etmişdir. Bunlardan biri də Kembri Partlayışından əvvəl meydana gələn bir buzlaq dövrüdür. Bu buzlaq dövrü olduqca sərt keçmiş və Yer kürəsini sanki bir "qar topuna"na çevirmişdir. Belə vəziyyətlərdə növyaranma prosesi daxilində genetik sürüşmə, genetik darboğaz təsiri kimi təsirlər səbəbiylə təkamülləşmə mövzusunda ciddi bir artım görülür. Yenə də bu məsələylə əlaqədar bəzi problemlər var, çünki buzlaqlar, böyük bədənlərin təkamülləşməsini sürətləndirmək yerinə azalda bilər. Bu kimi yan təsirlər buzlaq dövrlərini səbəb olaraq göstərə bilməyi çətinləşdirir, lakin qeyri-mümkün etmir.
İnkişaf və genetik şərhlər
Bir qrup elm adamı Kembri Partlayışını genetik materialda meydana gələn dəyişikliklərlə əlaqələndirir. HOX genləri kimi inkişafa təsir edən genlərdə meydana gələn mutasiyalar nəticəsində bol olan habitatlar (habitat — bir populayasiyanın içində olduğu, inkişaf etdiyi, çoxaldığı, varlığını və nəslini davam etdirdiyi mühit) asanca böyük canlı formaları tərəfindən işğal edilmiş ola bilər. Bu yerdə habitatların hələ heç bir canlı tərəfindən işğal edilməmiş olması əhəmiyyətli rol oynamaqdadır.
Ekoloji şərhlər
Bu gün belə bir partlayışın yaşanmamasının səbəbi, son bir neçə on milyon ildir çox ciddi bir təbiət hadisəsinin yaşanmamış olmasıdır (nəhəng meteor toqquşmaları və ya vulkanik fəaliyyətlər; canlılıq həyatının çoxunu riskə ata biləcək təbiət hadisələri).
Kembri Partlayışının ciddi şərhlərə ehtiyac duyan bir hadisə olmadığını hesab edən alimlər də var. Bunlar sadəcə bu hadisəyə aşılan bir "sərhəd" olaraq baxırlar. Yəni son 4 milyard ildir getdikcə inkişaf edən tək hüceyrəli strukturlar, nəhayət kifayət qədər genetik fərqliləşməyə çataraq belə bir növlərə ayırılmışdırlar. Həmin elm adamları bu hadisənin o qədər də şişirdilməməsinin tərəfdarıdır. Bu hadisə də, digər bütün hadisələr kimi tipik təbiət hadisəsidir, tək fərqi böyük miqdarda canlı qrupuna təsir etməsidir.
Digər filosof və alimlərin fikirləri
Britaniyalı etoloq, təkamülçü bioloq və yazıçı Riçard Dokinz deyir: "Kembri təbəqələri əsasən onurğasızlar qruplarını tapdığımız ən yaşlı təbəqələrdir. Bunlar ilk dəfə meydana çıxdıqları vəziyyətdə olduqca təkamül keçirmiş bir şəkildədir. Sanki heç bir təkamül tarixi keçmədən o vəziyyətdəcə orada meydana gəliblər. Təbii ki, bu ani meydana çıxma yaradılışçıları olduqca məmnun edir.".
Mənbə
http://en.wikipedia.org/wiki/Cambrian_explosion
Xarici keçidlər
http://sekulyarizm.org/11-t-kamuel/162-kambrien-partlamas%C4%B1 2016-03-04 at the Wayback Machine
- Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, London: W. W. Norton 1986, s. 229
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kembri partlayisi Kembri dovrunun baslangicinda texminen 542 milyon il evvel Dunyadaki canli muxtelifliyinde yasanan ani artimdir Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kembri dovrunden evvelki dovr Yer tarixinin en uzun dovrudur ve Yer kuresinin ilk meydana geldiyi zaman olan 4 6 milyard il evvelinden 542 milyon il evveline qeder davam etmisdir Bu dunyanin dovrumuze qederki butun omrunun 88 e beraberdir Canliliq ilk konservatlar Yer kuresinin meydana gelmesinden texminen 600 800 milyon il sonra 3 8 4 milyard il evvel ortaya cixmisdir Cox uzun iller Kembri dovrune qeder dunyaya yalniz tek huceyreli bakteriyalar hokm etmisdir En qedim bakteriyalar 3 8 3 46 milyard il evveline aiddir Ilk cox huceyreli canlilara ise ilk defe texminen 700 900 milyon il evvel rast gelirik Texminen 160 360 milyon il erzinde ilk cox huceyreli canlilar yumsaq beden formalariyla tekamullesmisdir Bundan 542 milyon il evvel ise ilk defe sert qabiqli canlilar tekamullesmeye baslamisdir Kompleks quruluslu ve cox huceyreli en qedim fosil 600 580 milyon il evveline aiddir Bundan 544 milyon il evvel ise ilk defe canlilarin novyaranma mexanizmi qeyri adi sekilde suretlenmisdir ve kicik qabiqli canlilar birden bire tekamullesmeye baslamisdir Daha sonra da Kembri Partlayisi adiyla taninan hadise bas vermis ve canliliq boyuk bir suretle ferqlilesmeye baslamis yeni novler boyuk bir suretle tekamullesmisdir SebebleriKembri Partlayisi elm adamlarinin olduqca maragina sebeb olan bir hadisedir Uzerinde bir cox elm adami islemis hetta Stephen Jay Gould kimi meshur tekamulcu bioloqlarinin Sicrayisli Tekamul Nezeriyyesi kimi telimleri kesf etmelerine sebeb olmusdur Yaxsi bele boyuk bir novlesme novyaranma prosesi niye reallasmis ola biler Buna bir nece sebeb ireli surulmusdur Oksigen seviyyesindeki artim Oksigen seviyyesi butun dovrlerde davamli olaraq deyismisdir Bu deyismeler qitelerin hereketlerine ve ya canlilarin qitelerdeki inkisafina qeder bir cox faktora bagli olaraq reallasmaqdadir Kecmisimize baxdigimizda oksigen seviyyelerinde bu tip deyismeler goruruk 2 5 milyard il evveli ilk fotosintetik bakteriyalar ile 550 600 milyon il evveli Kembri Partlayisi arasinda oksigen seviyyeleri davamli olaraq artmisdir Kambri dovrunde 13 amma davamli artim musahide edilerek Kembri Partlayisinda ve sonrasinda artan canli miqdari oksigenin istehlak seviyyesini sabitlesdirmis ve 250 milyon il qeder bir muddetle oksigen seviyyesi sabit qalmisdir Sonra cox huceyreli bitkilerin qurunu isgal etmesiyle oksigen seviyyeleri agla sigmaz seviyyede artmis ve 250 milyon il evvel en yuksek seviyyeye catmisdir atmosferde 28 e qeder Bu zaman quruya cixan bezi heyvanlar neheng olculere qeder boyumusdurler Perm dovrunde yeniden enis yasanmis 15 ve bu boyuk formalar asagi seviyyelere adaptasiya ola bilmemisler ve nesilleri tukenmisdir Bu gun oksigen seviyyesi 21 dir ve artmaqdadir Kembri Partyisinin en ehemiyyetli sebeblerinden biri kimi bu oksigen artimlari hesab olunmaqdadir Buzlu Yer Dunya tarixi bir cox buzlaq dovrune sahidlik etmisdir Bunlardan biri de Kembri Partlayisindan evvel meydana gelen bir buzlaq dovrudur Bu buzlaq dovru olduqca sert kecmis ve Yer kuresini sanki bir qar topuna na cevirmisdir Bele veziyyetlerde novyaranma prosesi daxilinde genetik surusme genetik darbogaz tesiri kimi tesirler sebebiyle tekamullesme movzusunda ciddi bir artim gorulur Yene de bu meseleyle elaqedar bezi problemler var cunki buzlaqlar boyuk bedenlerin tekamullesmesini suretlendirmek yerine azalda biler Bu kimi yan tesirler buzlaq dovrlerini sebeb olaraq gostere bilmeyi cetinlesdirir lakin qeyri mumkun etmir Inkisaf ve genetik serhler Bir qrup elm adami Kembri Partlayisini genetik materialda meydana gelen deyisikliklerle elaqelendirir HOX genleri kimi inkisafa tesir eden genlerde meydana gelen mutasiyalar neticesinde bol olan habitatlar habitat bir populayasiyanin icinde oldugu inkisaf etdiyi coxaldigi varligini ve neslini davam etdirdiyi muhit asanca boyuk canli formalari terefinden isgal edilmis ola biler Bu yerde habitatlarin hele hec bir canli terefinden isgal edilmemis olmasi ehemiyyetli rol oynamaqdadir Ekoloji serhler Bu gun bele bir partlayisin yasanmamasinin sebebi son bir nece on milyon ildir cox ciddi bir tebiet hadisesinin yasanmamis olmasidir neheng meteor toqqusmalari ve ya vulkanik fealiyyetler canliliq heyatinin coxunu riske ata bilecek tebiet hadiseleri Kembri Partlayisinin ciddi serhlere ehtiyac duyan bir hadise olmadigini hesab eden alimler de var Bunlar sadece bu hadiseye asilan bir serhed olaraq baxirlar Yeni son 4 milyard ildir getdikce inkisaf eden tek huceyreli strukturlar nehayet kifayet qeder genetik ferqlilesmeye cataraq bele bir novlere ayirilmisdirlar Hemin elm adamlari bu hadisenin o qeder de sisirdilmemesinin terefdaridir Bu hadise de diger butun hadiseler kimi tipik tebiet hadisesidir tek ferqi boyuk miqdarda canli qrupuna tesir etmesidir Diger filosof ve alimlerin fikirleriBritaniyali etoloq tekamulcu bioloq ve yazici Ricard Dokinz deyir Kembri tebeqeleri esasen onurgasizlar qruplarini tapdigimiz en yasli tebeqelerdir Bunlar ilk defe meydana cixdiqlari veziyyetde olduqca tekamul kecirmis bir sekildedir Sanki hec bir tekamul tarixi kecmeden o veziyyetdece orada meydana gelibler Tebii ki bu ani meydana cixma yaradiliscilari olduqca memnun edir Menbehttp en wikipedia org wiki Cambrian explosion http tekamulaz blogspot com 2013 08 kambri partlays htmlXarici kecidlerhttp sekulyarizm org 11 t kamuel 162 kambrien partlamas C4 B1 2016 03 04 at the Wayback Machine Richard Dawkins The Blind Watchmaker London W W Norton 1986 s 229