Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buxarlanma — maddənin maye haldan qaz halına keçməsi prosesi, bitkinin transpirasiyası, heyvanat aləminin tərləməsi, onların tənəffüsü, həmçinin torpaq səthindən buxarlanma nəticəsində rütubətin atmosferə keçməsi. Buxarlanma sürətdən, temperaturdan, mayenin növündən və mayenin açıq səthinin sahəsindən asılıdır. Sublimasiya-maddənin bərk halından birbaşa qaz halına keçməsidir. Desyblimasiya-maddənin qaz halından birbaşa bərk halına keçməsidir
Adətən buxarlanma dedikdə suyun buxara çevrilməsi başa düşülür. Su ilə kifayət qədər təmin olunmuş ərazilərdə temperatur yüksəldikcə buxarlanma da artır. Torpaq səthindən suyun buxarlanması meteoroloji şəraitdən, torpağın nəmliyindən, mexaniki tərkibindən, bitki örtüyünün sıxlığından asılıdır.
Buxarlanmadan aqrotexniki üsulların hazırlanmasında, suvarma vaxtı və təyin edilməsində, kənd təsərrüfatı bitkiləri çeşidlərinin quraqlığa davamlığına görə rayonlaşdırılmasında istifadə olunur.Torpaq və su səthindən buxarlanmaya meteoroloji şərtlər təsir edir. Bitkilərin rütubətliyə olan tələbi müəyyən üsullar ilə təyin edilir. Bunun üçün ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı bitkilərinin buxarlandırma qabiliyyəti, torpağın rütubətliyi, , buxarlanma qabiliyyəti kimi əsas şərtlər nəzərə alınır.
Buxarlanma dərəcəsi
Buxarlanma dərəcəsi hər hansı bir regionda potensial buxarlanmanın göstəricisidir və su səthindən və ya izafi rütubətlənmiş torpaqdan xüsusi buxarlandırıcı cihazla ölçülür.
Buxarlanma qabiliyyəti
Buxarlanma qabiliyyəti su səthindən mümkün olan buxarlanmaya deyilir. Buxarlanma qabiliyyəti səhra və düzənlik yerlərdə çox olur.
Azərbaycanda ən çox buxarlanma Kür-Araz ovalığında və Naxçıvan MR ərazisində müşahidə olunur. Dağlarda yüksəkliklərdən asılı olaraq buxarlanma qabiliyyəti azalır. Ən çox buxarlanma yay fəslinə düşür.
Məlumdur ki, buxarlanmanın miqdarı ərazinin iqlim xüsusiyyətini əks etdirməklə yanaşı bitkilərin vegetasiya dövründə suya olan tələbini müəyyən edən amillərdən biridir. Mümkün buxarlanma nəinki təsərrüfat əhəmiyyəti olan iqlim-suvarma normasını müəyyən etdirilməsində, eyni zamanda ərazinin landşaft xüsusiyyətinin təhlili və iqlim təsnifatında rol oynayır.
Hidrometeorologiya elminin yüksək inkişafı ilə əlaqədar olaraq miqdarını nəzəri yolla hesablamağa başlamışlar. Bu məqsədlə Azərbaycanın şəraiti üçün (Ə. M. Şıxlinskinin tədqiqatına görə) E. K. Davıdovun düsturu vasitəsilə hesablamaq olar.
Mümkün buxarlanma
Buxarlanma qabiliyyəti, yəni mümkün buxarlanma yalnız bu və ya digər ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin səciyyələndirilməsində deyil, rütubət ehtiyatlarının kifayət qədər olmadığı ərazilərdə kənd təsərrüfatı üçün böyük praktik əhəmiyyət kəsb etməklə, iqlim suvarma normasının optimal kəmiyyətinin təyin edilməsində xüsusi rola malikdir. Bu göstəricinin öyrənilməsi suvarma əkinçiliyinin yayıldığı Azərbaycanda daha vacibdir. Ə. M. Şıxlinskinin tədqiqatlarına görə [1949] Azərbaycan şəraitində buxarlanma qabiliyyətinin hesablanması üçün B. K. Davıdovun [1944] aşağıdakı düsturu daha effektlidir: Emm=0,55 nd0,8 (1+0,1w) burada – d – havanın rütubət çatışmazlığının orta aylıq miqdarını (mm-lə), w-küləyin orta aylıq sürətini (m/san ilə) n-aydakı günlərin sayını göstərir. V. K. Davıdovun düsturunu tətbiq etməklə (bəzi hallarda radiasiya balansı üzrə müvafiq kəmiyyətləridə əlavə etməklə) onun tərəfindən respublikanın bütün meteostansiyaları üçün buxarlanma qabiliyyətinin aylıq, illik və çoxillik kəmiyyətləri hesablanmış, onun illik və fəsillər üzrə paylanması xəritələri tərtib edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, buxarlanma qabiliyyətinin illik kəmiyyəti çox böyük hədd daxilində – 1400 mm-lə 300 mm arasında dəyişir. Buxarlanma qabiliyyətinin daha yüksək kəmiyyəti ildə 1200–1400 mm olmaqla Naxçıvan MR-nın Arazboyu düzənlikləri üçün səciyyəvidir. Kür – Araz ovalığı, Böyük və Kiçik Qafqazın ovalığa bitişik hissələri, Abşeron-Qobustan rayonunun böyük hissəsində də buxarlanma qabiliyyəti yüksək olmaqla il ərzində əsasən 1000–1200 mm, bəzi yerlərdə isə 900–1000 mm təşkil edir. Belə kəmiyyət eləcə də Naxçıvan MR-nın aşağı dağlıq zonası üçün səciyyəvidir. Kür – Araz ovalığı və Qobustandan Böyük və Kiçik Qafqaza, eləcə də Talışa doğru buxarlanma qabiliyyətinin kəmiyyəti tədricən azalır, Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq hissəsində (3000 m-dən yüksəkdə) 300–400 mm-ə çatır. Bu göstərilən kəmiyyətlər meteoroloji stansiyaların keçən əsrin ortalarına qədər olan məlumatları əsasında hesablanmışdır. Onların əsasında müəyyən edilmiş qanunauyğunluqlar bu gün də öz aktuallığını itirməsə də, hazırda respublika ərazisində buxarlanma qabiliyyətinin həm illik və həm də ilin isti dövrü üçün daha müasir xəritələri tərtib edilmişdir. Bu zaman isti dövr kimi aprel-oktyabr ayları qəbul edilmişdir. Hesablamalar göstərir ki, respublikanın daha isti rayonlarında buxarlanma qabiliyyətinin illik kəmiyyəti 1000–1500 mm-ə çatmaqla, onun 80–85%-i ilin isti dövrünə, və təqribən yarısı isə yay aylarına düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda buxarlanma qabiliyyətinin kəmiyyəti XX əsrin ortalarındakından yüksəkdir, və bunu isti dövr üçün də demək olar. Bu arid ərazilərdə daha aydın nəzərə çarpır, və bəzən bu fərq ayrı-ayrı yerlərdə ildə 100 mm-ə çatır.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Atmosferdə su
- Xüsusi buxarlanma istiliyi
İstinadlar
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s. (az.)
- Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət. Bakı-Elm-2008.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Buxarlanma maddenin maye haldan qaz halina kecmesi prosesi bitkinin transpirasiyasi heyvanat aleminin terlemesi onlarin teneffusu hemcinin torpaq sethinden buxarlanma neticesinde rutubetin atmosfere kecmesi Buxarlanma suretden temperaturdan mayenin novunden ve mayenin aciq sethinin sahesinden asilidir Sublimasiya maddenin berk halindan birbasa qaz halina kecmesidir Desyblimasiya maddenin qaz halindan birbasa berk halina kecmesidirBuxarlanma source source source source source source source source Adeten buxarlanma dedikde suyun buxara cevrilmesi basa dusulur Su ile kifayet qeder temin olunmus erazilerde temperatur yukseldikce buxarlanma da artir Torpaq sethinden suyun buxarlanmasi meteoroloji seraitden torpagin nemliyinden mexaniki terkibinden bitki ortuyunun sixligindan asilidir Buxarlanmadan aqrotexniki usullarin hazirlanmasinda suvarma vaxti ve teyin edilmesinde kend teserrufati bitkileri cesidlerinin quraqliga davamligina gore rayonlasdirilmasinda istifade olunur Torpaq ve su sethinden buxarlanmaya meteoroloji sertler tesir edir Bitkilerin rutubetliye olan telebi mueyyen usullar ile teyin edilir Bunun ucun ayri ayri kend teserrufati bitkilerinin buxarlandirma qabiliyyeti torpagin rutubetliyi buxarlanma qabiliyyeti kimi esas sertler nezere alinir Buxarlanma derecesiBuxarlanma derecesi her hansi bir regionda potensial buxarlanmanin gostericisidir ve su sethinden ve ya izafi rutubetlenmis torpaqdan xususi buxarlandirici cihazla olculur Buxarlanma qabiliyyetiBuxarlanma qabiliyyeti su sethinden mumkun olan buxarlanmaya deyilir Buxarlanma qabiliyyeti sehra ve duzenlik yerlerde cox olur Azerbaycanda en cox buxarlanma Kur Araz ovaliginda ve Naxcivan MR erazisinde musahide olunur Daglarda yuksekliklerden asili olaraq buxarlanma qabiliyyeti azalir En cox buxarlanma yay fesline dusur Melumdur ki buxarlanmanin miqdari erazinin iqlim xususiyyetini eks etdirmekle yanasi bitkilerin vegetasiya dovrunde suya olan telebini mueyyen eden amillerden biridir Mumkun buxarlanma neinki teserrufat ehemiyyeti olan iqlim suvarma normasini mueyyen etdirilmesinde eyni zamanda erazinin landsaft xususiyyetinin tehlili ve iqlim tesnifatinda rol oynayir Hidrometeorologiya elminin yuksek inkisafi ile elaqedar olaraq miqdarini nezeri yolla hesablamaga baslamislar Bu meqsedle Azerbaycanin seraiti ucun E M Sixlinskinin tedqiqatina gore E K Davidovun dusturu vasitesile hesablamaq olar Mumkun buxarlanmaBuxarlanma qabiliyyeti yeni mumkun buxarlanma yalniz bu ve ya diger erazinin iqlim xususiyyetlerinin seciyyelendirilmesinde deyil rutubet ehtiyatlarinin kifayet qeder olmadigi erazilerde kend teserrufati ucun boyuk praktik ehemiyyet kesb etmekle iqlim suvarma normasinin optimal kemiyyetinin teyin edilmesinde xususi rola malikdir Bu gostericinin oyrenilmesi suvarma ekinciliyinin yayildigi Azerbaycanda daha vacibdir E M Sixlinskinin tedqiqatlarina gore 1949 Azerbaycan seraitinde buxarlanma qabiliyyetinin hesablanmasi ucun B K Davidovun 1944 asagidaki dusturu daha effektlidir Emm 0 55 nd0 8 1 0 1w burada d havanin rutubet catismazliginin orta ayliq miqdarini mm le w kuleyin orta ayliq suretini m san ile n aydaki gunlerin sayini gosterir V K Davidovun dusturunu tetbiq etmekle bezi hallarda radiasiya balansi uzre muvafiq kemiyyetleride elave etmekle onun terefinden respublikanin butun meteostansiyalari ucun buxarlanma qabiliyyetinin ayliq illik ve coxillik kemiyyetleri hesablanmis onun illik ve fesiller uzre paylanmasi xeriteleri tertib edilmisdir Mueyyen edilmisdir ki buxarlanma qabiliyyetinin illik kemiyyeti cox boyuk hedd daxilinde 1400 mm le 300 mm arasinda deyisir Buxarlanma qabiliyyetinin daha yuksek kemiyyeti ilde 1200 1400 mm olmaqla Naxcivan MR nin Arazboyu duzenlikleri ucun seciyyevidir Kur Araz ovaligi Boyuk ve Kicik Qafqazin ovaliga bitisik hisseleri Abseron Qobustan rayonunun boyuk hissesinde de buxarlanma qabiliyyeti yuksek olmaqla il erzinde esasen 1000 1200 mm bezi yerlerde ise 900 1000 mm teskil edir Bele kemiyyet elece de Naxcivan MR nin asagi dagliq zonasi ucun seciyyevidir Kur Araz ovaligi ve Qobustandan Boyuk ve Kicik Qafqaza elece de Talisa dogru buxarlanma qabiliyyetinin kemiyyeti tedricen azalir Boyuk ve Kicik Qafqazin yuksek dagliq hissesinde 3000 m den yuksekde 300 400 mm e catir Bu gosterilen kemiyyetler meteoroloji stansiyalarin kecen esrin ortalarina qeder olan melumatlari esasinda hesablanmisdir Onlarin esasinda mueyyen edilmis qanunauygunluqlar bu gun de oz aktualligini itirmese de hazirda respublika erazisinde buxarlanma qabiliyyetinin hem illik ve hem de ilin isti dovru ucun daha muasir xeriteleri tertib edilmisdir Bu zaman isti dovr kimi aprel oktyabr aylari qebul edilmisdir Hesablamalar gosterir ki respublikanin daha isti rayonlarinda buxarlanma qabiliyyetinin illik kemiyyeti 1000 1500 mm e catmaqla onun 80 85 i ilin isti dovrune ve teqriben yarisi ise yay aylarina dusur Qeyd etmek lazimdir ki hazirda buxarlanma qabiliyyetinin kemiyyeti XX esrin ortalarindakindan yuksekdir ve bunu isti dovr ucun de demek olar Bu arid erazilerde daha aydin nezere carpir ve bezen bu ferq ayri ayri yerlerde ilde 100 mm e catir Hemcinin baxKondensasiyaXarici kecidlerAtmosferde su Xususi buxarlanma istiliyiIstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s az Qerib Memmedov Mahmud Xelilov Ensiklopedik ekoloji luget Baki Elm 2008